Wielka Koalicja

PLAN WYDARZEŃ
1. Sytuacja polityczno – militarna w Europie po wrześniu 1939r.
1.1. Dziwna wojna
1.2. Polityka Związku Radzieckiego
2. Agresja niemiecka na zachodzie Europy.
2.1. Agresja na Danię i Norwegię.
2.2. Klęska Francji.
3. Rozwój działań wojennych po klęsce Francji.
3.1. Wojna w Afryce.
3.2. Pakt trzech. Wojna na Bałkanach.
4. Najazd Niemiec hitlerowskich na ZSRR.
4.1. Przygotowania do napaści.
4.2. Początkowy okres wojny niemiecko – radzieckiej. Bitwa pod Moskwą.
5. Przystąpienie Japonii i Stanów Zjednoczonych do wojny światowej.
5.1. Atak na Pearl Harbor. Wojna na Pacyfiku.
6. Powstanie wielkiej koalicji antyfaszystowskiej.
6.1. Pierwsze porozumienia pomiędzy mocarstwami alianckimi.
6.2. Wielka koalicja antyfaszystowska.
7. Przejęcie inicjatywy przez sprzymierzonych.
7.1. Bitwa pod El Alamein. Zakończenie wojny w Afryce Północnej.
7.2. Przejęcie przez aliantów inicjatywy na Pacyfiku i Atlantyku.
7.3. Przełom na froncie wschodnim i jego znaczenie.
8. Problemy współpracy Wielkiej Trójki.
8.1. Decyzja utworzenia drugiego frontu w Europie.
8.2. Konferencja Wielkiej Trójki w Teheranie.
9. Misja wyzwoleńcza sprzymierzonych w Europie.
9.1. Inwazja aliantów we Włoszech.
9.2. Zwycięskie ofensywy Armii Czerwonej w 1944r.
9.3. Utworzenie drugiego frontu w Europie Zachodniej.
10. Klęska i upadek III Rzeszy.
10.1. Rozstrzygnięcie na froncie wschodnim. Zdobycie Berlina.
10.2. Walki na froncie wschodnim.
10.3. Kapitulacja Niemiec hitlerowskich.
11. Polityka Wielkiej Trójki w końcowym okresie wojny.
11.1. Konferencja w Jałcie.
11.2. Konferencja poczdamska.
12. Zakończenie wojny na Dalekim Wschodzie.
12.1. Ofensywa amerykańska na Pacyfiku w 1944r.
12.2. Kapitulacja Japonii.











1. Sytuacja polityczno – militarna w Europie po wrześniu 1939r.

1.1. Dziwna wojna.

Po wypowiedzeniu przez Wielką Brytanię i Francję wojny Niemcom
i przeprowadzeniu przez aliantów we wrześniu 1939r. Lokalnych działań w Zagłębiu Saary, na froncie zachodnim nastąpił długotrwały okres ciszy. W okresie tym, nazwanym „dziwną wojną”, walki sprowadzały się jedynie do działania patroli rozpoznawczych i sporadycznej wymiany ognia. Słabą aktywność wykazywało również lotnictwo. Po nalocie brytyjskim na bazy niemieckich okrętów wojennych w dniu 4 września 1939r. Samoloty brytyjskie i francuskie zrzucały na Niemcy tylko ulotki.
Wielka Brytania i Francja miały nadzieję, że pożar wojny ominie Zachód. Liczyły one na swoją przewagę w potencjale przemysłowym i zasobach surowcowych. Sądziły, że Niemcy będą skłonne zwrócić agresję w innym kierunku. Dlatego też przygotowania wojenne aliantów były prowadzone bez większego pośpiechu.
Życie w państwach Europy Zachodniej toczyło się prawie normalnie. Widocznym skutkiem wojny było jedynie zaostrzenie się walki politycznej. Rządzące koła Francji i Wielkiej Brytanii, w których nadal dominowali zwolennicy „appeasementu” (czyt. epizment – zaspokajanie żądań przeciwnika), widząc największe zagrożenie dla swych celów w porozumieniach niemiecko – radzieckich, podjęły ostrą krytykę polityki ZSRR. Największe nasilenie akcja ta przybrała po wybuchu wojny radziecko – fińskie. Równocześnie wszczęte zostały represje przeciwko komunistom we własnych krajach. Skutkiem tego była m.in. delegalizacja Francuskiej Partii Komunistycznej.
Małe państwa tego regionu, które ogłosiły neutralność, starały się natomiast pozostać poza zasięgiem konfliktu wojennego.
Za Oceanem z kolei, w Stanach Zjednoczonych, duży wpływ na politykę miały w dalszym ciągu zasady izolacjonizmu. Kapitał amerykański nie był zainteresowany w bezpośrednim angażowaniu się USA w działania wojenne. Liczył natomiast, że wojna na innych kontynentach może przynieść mu olbrzymie zyski. Ponadto w społeczeństwie amerykańskim były rozwinięte nastroje pacyficzne, a główną uwagę przyciągały sprawy wewnętrzne, w tym mające odbyć się w 1940r. wybory prezydenckie.
Niemcy hitlerowskie, wykorzystując całkowity bezruch na Zachodzie, podjęły tymczasem grę dyplomatyczną, która miała wprowadzić w błąd przeciwników i państwa neutralne.
6 października, po zakończeniu kampanii wojennej w Polsce, Hitler skierował pod adresem państw zachodnich ofertę pokojową. Stwierdziło on, że zawsze dążył do zerwania z polityką wrogości wobec Francji i do porozumienia, a nawet przyjaźni z Wielką Brytanią, że Niemcy nie zagrażają imperium brytyjskiemu, że nie kierują żadnych żądań pod adresem Francji czy Wielkiej Brytanii. Propozycje Hitlera zostały wprawdzie odrzucone, ale jednocześnie utwierdziły rząd mocarstw zachodnioeuropejskich w ich ocenie, że ze strony Niemiec nie grozi im na razie większe niebezpieczeństwo.
Hitler tymczasem w trzy dni po swoim „pokojowym przemówieniu” podpisał tajną dyrektywę dotyczącą planu wojny na Zachodzie („Fall Gelb”). Dyrektywa ta głosiła m.in.:
1. Jeżeli w najbliższym czasie okaże się, że Anglia i pod jej kierownictwem pozostająca Francja nie zamierza zakończyć wojny, zdecydowany jestem, nie zwlekając długo, przejść do działania aktywnie i ofensywnie [...]
2. Dla przeprowadzenia operacji wojskowych rozkazuję:
a.) Należy przygotować na północnym skrzydle frontu zachodniego operację zaczepną przez obszar luksembursko – belgijski i holenderski. Ten atak musi zostać przeprowadzony z największą siłą i najwcześniej.
b.) Celem tej operacji jest rozbicie silnej części wojsk francuskich oraz walczących u ich boku sił alianckich. Jednocześnie należy zdobyć jak największy obszar w Holandii, Belgii i północnej Francji jako bazę dla prowadzenia wojny na lądzie i w powietrzu przeciw Anglii i Francji. [...]
Kamuflaż rzeczywistych zamiarów strony niemieckiej był potrzebny dla uzupełnienia strat, zwłaszcza w czołgach i samolotach, poniesionych w walkach z Wojskiem Polskim, odtworzenia rezerw i przygotowania armii do nowych zadań.
Naczelne dowództwo alianckie nie podejrzewało niczego, choć ostrzeżeniem niemieckiej marynarki wojennej. W październiku 1939r. w ogniu wojny znalazły się akweny Morza Północnego, Morza Norweskiego i Oceanu Atlantyckiego. Niemcom chodziło o zdezorganizowanie zaopatrzenia w surowce strategiczne, które drogą morską, głównie przez Atlantyk, docierały do portów Wielkiej Brytanii i Francji. Wojna morska miała również zapewnić osłonę importu rudy szwedzkiej do Niemiec, drogą przez Morze Norweskie i Północne.
Połączone floty Wielkiej Brytanii i Francji nie zdołały w tej fazie wojny wykorzystać swojej znacznej przewagi nad flotą niemiecką. Blokada morska Niemiec okazała się mało skuteczna. Straty aliantów i państw neutralnych były natomiast dotkliwe. Niemiecka flota wojenna – Kriegsmarine zatopiła od września 1939r. do marca 1940r. 403 statki o łącznym tonażu blisko 1,5 mln BRT.

1.2. Polityka Związku Radzieckiego.

W tym samym czasie, gdy Niemcy przygotowywały się do wojny na Zachodzie, do istotnych zmian politycznych doszło we wschodniej części Europy. Po ustaleniu radziecko – niemieckiej linii granicznej Związku Radzieckiego przystąpił na zajętych terenach II Rzeczypospolitej do działań mających na celu wprowadzenie tutaj bezpośredniej administracji państwowej ZSRR. Obszar Polski, który przypadł Związkowi Radzieckiemu w traktacie z 28 września 1939r., został podzielony na dwie części – północny, nazywany Zachodnią Białorusią, i południowy, nazywany Zachodnią Ukrainą. 22 października 1939r. odbyły się tam wybory do Zgromadzeń Ludowych.
Pod koniec października Zgromadzenia Ludowe Zachodniej Ukrainy we Lwowie i Zachodniej Białorusi w Białymstoku uchwaliły konfiskatę majątków obszarniczych, nacjonalizację banków, przemysłu, kopalń i kolei oraz zwróciły się z prośbą do władz radzieckich o przyłączenie tych ziem do ZSRR. 1 listopada 1939r. na nadzwyczajnej sesji Rady Najwyższej ZSRR uchwalona została ustawa o włączeniu Zachodniej Ukrainy w skład ZSRR. Ustawa ta brzmiała:
Rada Najwyższa Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, wysłuchawszy oświadczenia pełnomocnej komisji Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Ukrainy, postanawia:
1. Zadośćuczynić prośbie Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Ukrainy i włączyć Zachodnią Ukrainę w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z jednoczesnym połączeniem jej z Ukrainą Socjalistyczną Republiką Radziecką.
2. Polecić Prezydium Rady Najwyższej wyznaczenie dnia wyborów delegatów do Rady Najwyższej ZSRR z Zachodniej Ukrainy.
3. Zaproponować Radzie Najwyższej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej przyjęcie Zachodniej Ukrainy w skład Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
4. Zwrócić się z prośbą do Rady Najwyższej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej o przedstawienie Radzie Najwyższej ZSRR projektu rozgraniczenia rejonów i obwodów między Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką i Białoruską Socjalistyczną Republiką Radziecką.
2 listopada 1939r. analogiczną ustawę uchwalono w sprawie Zachodniej Białorusi, którą połączono z Białoruską Socjalistyczną Republiką Radziecką.
W przeddzień głosowania nad przyłączeniem do ZSRR Zachodniej Ukrainy na forum Rady Najwyższej wystąpił ludowy komisarz (minister) spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow z przemówieniem dotyczącym spraw międzynarodowych. Wiele miejsca poświęcił w nim problemom polskim. Powiedział on wówczas m.in.:
[...] Rządzące koła polskie niemało się pyszniły trwałością swego państwa i potęgą swojej armii, a wystarczyło krótkie uderzenie na Polskę ze strony najpierw armii niemieckiej, a potem Armii Czerwonej, by nie zostało nic z tego pokracznego płodu Traktatu Wersalskiego. [...]
Wypowiedź ta, po surowej ocenie polityki stalinowskiej w 1956r., została ostro potępiona w Związku Radzieckim, gdyż zawierała stwierdzenia niesłuszne, krzywdzące naród polski, niezgodne z prawdą historyczną i z leninowskimi zasadami polityki. W tamtej sytuacji międzynarodowej określała ona jednak politykę ówczesnych władz radzieckich w sprawie polskiej i ich stosunek do toczącej się wojny.
Oprócz rozwiązania problemu Polski ZSRR podjął jesienią 1939r. także inne działania związane z poprawą własnego położenia strategicznego. W końcu września i na początku października podpisane zostały: estońsko – radziecki i łotewsko – radziecki układ o pomocy wzajemnej i udostępnieniu Armii Czerwonej baz lądowych, morskich i lotniczych. Wkrótce podpisano podobny układ litewsko – radziecki. Dodatkowo na jego podstawie przekazany został Litwie okręg wileński. Ponadto pod naciskiem Stalina zostały podpisane pomiędzy Niemcami a państwami bałtyckimi, Rumunią i ZSRR umowy o repatriacji osób narodowości niemieckiej z radzieckiej strefy interesów do Rzeszy.
W październiku 1939r. wszczęte zostały także radziecko – fińskie rozmowy dotyczące przesunięcia na północ, przebiegającej wówczas 30 km od Leningradu, granicy między ZSRR i Finlandią oraz wydzierżawienia bazy u wejścia do Zatoki Fińskiej. W zamian rząd radziecki proponował odstąpienie leśnych terenów we wschodniej Karelii. Finlandia, mając poparcie mocarstw zachodnich, propozycje radzieckie, jako niekorzystne dla siebie, odrzuciła. W listopadzie radziecko – fińskie stosunki znacznie zaostrzyły się, doszło do incydentu granicznego na Przesmyku Karelskim, a po nim do wymiany not. 30 listopada Związek Radziecki wypowiedział Finlandii pakt o nieagresji i rozpoczął działania militarne.
Rząd fiński zgłosił w tej sprawie protest do Ligi Narodów. Mocarstwa zachodnie wykorzystały ten fakt do wykluczenia 14 grudnia 1939r. Związku Radzieckiego z tej organizacji. Równocześnie na Zachodzie zdecydowano wysłać do Finlandii brytyjsko – francusko – polski korpus ekspedycyjny. Do realizacji tych planów nie doszło, gdyż 12 marca 1940r. wojna radziecko – fińska zakończyła się.
Na mocy układu kończącego wojnę do ZSRR przyłączone zostały żądane przezeń obszary. Podczas działań bojowych prowadzonych w warunkach wyjątkowo ostrej zimy, wojna radziecko – fińska ujawniła poważne braki w dowodzeniu i wyszkoleniu wojsk radzieckich, obrona fińska została bowiem przełamana dopiero w lutym 1940r. Spowodowało to upowszechnienie się na Zachodzie i w Niemczech ocen o rzekomej słabości Armii Czerwonej. Tymczasem w Zawiązku Radzieckim, po wyciągnięciu wniosków, zintensyfikowany został proces modernizacji sił zbrojnych. Polityka prowadzona przez ZSRR w latach 199 – 1940 miała istotny wpływ na działalność międzynarodowego ruchu komunistycznego. Tuż po wybuchu II wojny światowej sekretarz generalny Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej Georgi Dymitrow stwierdził, że ...
... ze swego charakteru i istoty wojna obecna, z obydwóch wojujących stron, jest wojną imperialistyczną, niesprawiedliwą, niezależnie od oszukańczych haseł, stycznych starają się zasłaniać przed masami ludowymi swoje prawdziwe cele.
Stanowisko takie wiązało się z tym, że jak oceniało najwyższe kierownictwo radzieckie, przy tzw. przychylnej neutralności wobec Niemiec wojna na froncie zachodnim, biorąc pod uwagę olbrzymi potencjał koalicji brytyjsko – francuskiej, będzie długotrwała i wyczerpująca dla obu stron. Równocześnie, wzorem I wojny światowej, doprowadzi to do wzrostu nastrojów rewolucyjnych w walczących ze sobą państwach. Pozostawanie zaś ZSRR poza zasięgiem konfliktu może stać się decydującym czynnikiem dla zwycięstwa rewolucji w całej Europie. Dlatego też poszczególne partie – sekcje Kominternu otrzymały dyrektywy, by nie angażować się w obronę burżuazyjnych państw, lecz od samego początku tworzyć tzw. proletariacki front przeciw wojnie.

2. Agresja niemiecka na zachodzie Europy.

2.1. Agresja na Danię i Norwegię.

W okresie, gdy na froncie radziecko – fińskim dochodziło do zasadniczych rozstrzygnięć, gdy mocarstwa zachodnioeuropejskie zajęte były sprawą wojny radziecko – fińskiej i próbami całkowitego wciągania w orbitę swych wpływów neutralnych państw skandynawskich, przygotowania niemieckie do rozwinięcia działań na Zachodzie weszły w decydującą fazę.
„Dziwna wojna” umożliwiła Niemcom zgromadzenie uzbrojenia, zapasów oraz reorganizację i rozbudowę wojsk.
Wstępem do zasadniczej rozgrywki z aliantami miało być zajęcie terytorium Danii i Norwegii. Dyrektywę w tej sprawie Hitler podpisał 1 marca 1940r. Agresja na te państwa miała zapewnić Niemcom uzyskanie kontroli nad cieśninami duńskimi, uchwycenie ważnych strategicznie obszarów wyjściowych do przyszłych działań i zapewnienie regularnych dostaw szwedzkiej rudy.
Atak na Danię i Norwegię rozpoczął się 9 kwietnia 1940r. Zajęcie Danii nastąpiło błyskawicznie, w ciągu jednego dnia, niemal bez walk i ofiar z obu stron. Rząd Danii jeszcze tego samego dnia, złożył formalny protest, lecz przyjął niemiecką notę o okupacji kraju.
Za pomocą morsko – lotniczych operacji desantowych zajęli Niemcy już pierwszego dnia inwazji również wiele ważnych rejonów Norwegii. W opanowaniu niektórych miast i portów czynnej pomocy udzielili agresorowi norwescy faszyści pod wodzą Vidkuna Quislinga. Nieliczna armia norweska stawiła dzielny opór, została jednak rozbita i wycofała się w górzyste rejony kraju.
Niespodziewana napaść niemiecka na Danię i Norwegię – państwa które jeszcze we wrześniu 1939r. ogłosiły deklaracje o nieangażowaniu się w konflikt zbrojny – spotkała się z przeciwdziałaniem ze strony Wielkiej Brytanii i Francji. Flota angielska skierowana na wody Norwegii zadała Niemcom znaczne straty, zatapiając m.in. dwa niemieckie krążowniki. Alianci zachodni podjęli też decyzję o wysłaniu do Norwegii sił ekspedycyjnych. Wysadzenie w połowie kwietnia trzydziestotysięcznego korpusu w rejonie Alesund i Namsos zakończyło się niepowodzeniem. W pierwszych dniach maja korpus ten zmuszony był ewakuować się. Lepsze rezultaty osiągnął desant wysadzony przez aliantów na północy Norwegii pod Narvikiem. Po ciężkich, trwających ponad miesiąc bojach, ten jeden z najważniejszych portów norweskich został zdobyty pod koniec maja 1940r. przez połączone siły aliancko – norweskie. W walkach o Norvik wzięli udział, wchodzący w skład wojsk alianckich, żołnierze ze sformowanej we Francji polskiej Brygady Strzelców Podhalańskich. W kampanii norweskiej uczestniczyły też okręty Polskie Marynarki Wojennej.
Tymczasem król i członkowie rządu norweskiego, po nieudanej próbie ubiegania się o protektorat szwedzki, by w ten sposób utrzymać się na własnym terytorium, podjęli decyzję o udaniu się do Wielkiej Brytanii. Rozpoczęła się też ewakuacja alianckiego korpusu ekspedycyjnego w związku z rozwojem sytuacji we Francji.
Podbój Danii i Norwegii polepszył sytuację militarną Niemiec hitlerowskich. Objęły one kontrolą kraje skandynawskie i zyskały dogodną pozycję do działań przeciwko Wielkiej Brytanii, a w późniejszym okresie przeciwko ZSRR.

2.2. Klęska Francji.

Agresja na państwa skandynawskie zbiegła się w czasie z bezpośrednim uderzeniem niemieckim w kierunku zachodnim. 10 maja 1940r. niemieckie dywizje pancerne złamały neutralność Belgii, Holandii i Luksemburga. Napaść na te kraje miała zapewnić Niemcom obejście silnie uformowanej linii Maginota, rozbudowanej wzdłuż granicy francusko – niemieckiej, i stworzenie dogodnych warunków do ataku na Francję. Aby usprawiedliwić ofensywę na Zachodzie, eskadra Luftwaffe zbombardowała Fryburg, niemieckie miasto na zapleczu linii Zygfryda. Propaganda niemiecka przypisała natychmiast ten nalot lotnictwu belgijskiemu i holenderskiemu, dostarczając Hitlerowi pretekstu do inwazji.
Sytuacja militarna aliantów zachodnich w momencie ataku nie była zła. Walczące z agresorem armie: francuska, belgijska, holenderska, brytyjska oraz polska przeważały pod względem łącznej liczby żołnierzy armię niemiecką. Miała ona natomiast przewagę w nowoczesnych czołgach i samolotach. Wykorzystując ją, Niemcy przyjęli zasadę skupienia sił na głównych kierunkach swego natarcia. Tymczasem plan francuskiego dowództwa całkowicie oddawał inicjatywę napastnikowi, gdyż nie wyciągając wniosków z niemieckiej kampanii w Polsce zakładał prowadzenie wojny pozycyjnej i defensywnej. Dlatego też armia francuska została niemal równomiernie rozmieszczona wzdłuż granicy z Belgią, Niemcami, Szwajcarią i Włochami. Większość zaś czołgów rozdzielono pomiędzy dywizje piechoty.
Francuzi liczyli się z możliwością obejścia linii Maginota od północy, przez Holandię i Belgię. Przygotowany został na ten wypadek manewr przesunięcia wojsk z granicy francusko – belgijskiej w głąb Belgii, na linię rzeki Dyle, by stworzyć tam pozycję obronną. Wychodzono jednak z założenia, że nastąpi powtórzenie „planu Schlieffena” z pierwszej wojny światowej.
Niemcy, znając plany francuskie, nie zamierzali kierować głównych sił przez równinę flandryjską. Postanowili uderzyć nimi przez Ardeny w kierunku kanału La Manche i pokonać Francję w dwóch bitwach strategicznych. W pierwszej, zwanej dziś flandryjską, zamierzano odciąć wojska skierowane do Belgii i rozbić połączone siłę francuskie i belgijskie oraz holenderskie. W drugiej, nazwanej bitwą o Francję, uderzyć mieli na południe i zniszczyć pozostałe armie.
Ofensywa przeciwko Francji i jej sojusznikom od samego początku przebiegała zgodnie z zamiarami niemieckimi.
Sukces wojsk hitlerowskich spowodowały wielki niepokój społeczeństwa francuskiego. Opozycja i siły lewicy podjęły ostry atak na Daldiera i jego „monachijską” politykę, jako główną przyczynę rozpętania wojny i utorowania drogi obecnemu najazdowi. 19 maja nastąpił upadek rząd Daladiera. Nowym premierem został Paul Reynaud, a naczelnym dowódcą wojsk francuskich, na miejsce gen. Gamelina, powołano gen. Maxima Weyganda. W niczym nie polepszyło to sytuacji wojennej. Niemcy nadal odnosili sukcesy, a ponadto 10 czerwca 1940r. do wojny przystąpiły Włochy. Niekorzystny rozwój wydarzeń spowodował wzrost tendencji kapitulanckich w łonie rządu francuskiego. 11 czerwca opuścił on Paryż, ogłaszając stolicę kraju miastem otwartym. Do pozostawionego własnemu losowi miasta, 14 czerwca wkroczyły oddziały hitlerowskie. Dwa dni później nastąpiła kolejna zmiana rządu, a nowym premierem został marsz. Philippe Pėtain. Oświadczył on przez radio m.in.:
[...] Ze ściśniętym sercem oświadczam wam, że należy podjąć próbę przerwania walki. Zwróciłem się tej nocy do przeciwnika z prośbą, aby, jeśli jest na to przygotowany, podjął razem ze mną, jak żołnierz z żołnierzem po honorowej walce, próbę znalezienia sposobu położenia kresu działaniom wojennym [...]
Oświadczenie Pėtaina doprowadziło do rozkładu armii francuskiej. Już tylko nieliczne jednostki prowadziły potem walkę. 22 czerwca podpisano francusko – niemieckie, a dwa dni później francusko – włoskie zawieszenie broni. 25 czerwca działania wojenne we Francji zostały zakończone. W ten sposób Francja, posiadająca wówczas jedną z najsilniejszych armii świata, mimo pomocy swych sprzymierzeńców, poniosła druzgocącą klęskę. Państwo francuskie zostało podzielone na dwie strefy – północną, która znalazła się pod bezpośrednią okupacją niemiecką i tzw. „wolną” obejmującą południową część Francji. Na początku lipca 1940r. do „wolnej” strefy zostali wezwani członkowie Zgromadzenia Narodowego i tutaj, pod naciskiem, uchwalili nową Konstytucję. Zgodnie z nią pełnia władzy wykonawczej i ustawodawczej przekazana została marszałkowi Pėtainowi.
Nowy rząd, zwany od swej siedziby „rządem Vichy”, propagował wartości zawarte w haśle: „Praca, Rodzina, Ojczyzna”. Spuścizna rewolucji francuskiej i jej zasady – „Wolność, Równość i Braterstwo” zostały wykreślone z historii Francji. Rozpoczął się okres dyktatury, a reżim Pėtaina, określany w propagandzie jako „rząd odrodzenia narodowego”, podjął ścisłe współdziałanie z III Rzeszą. Rządowi temu podporządkowała się też administracja i przeważająca część wojsk w zamorskich terytoriach Francji.
Nie wszyscy jednak Francuzi wybrali drogę współpracy (kolaboracji) z Niemcami hitlerowskimi. Ci, którzy postanowili kontynuować walkę, utworzyli ruch: Wolna Francja i w Wielkiej Brytanii powołali Francuski Komitet narodowy. Na czele Wolnej Francji, z czasem nazywanej Francją Walczącą, stanął gen. Charles de Gaulle. Oświadczył on jeszcze w czerwcu 1940r. przed mikrofonami brytyjskiej rozgłośni BBC:
Dowódcy od wielu lat stający na czele armii francuskiej utworzyli rząd. Powołując się na klęskę naszych armii, rząd ten wszczął rokowania z przeciwnikiem w celu zaprzestania walki. [...] Ale czy ostatnie słowo zostało już powiedziane? Czyż nie ma już żadnej nadziei? Czy klęska jest ostateczne? Nie! Wierzcie mi, albowiem wiem, co mówię. A mówię wam: dla Francji nic nie jest stracone [...] Ta wojna nie ogranicza się do nieszczęsnych terytoriów naszego kraju. Ta wojna nie została rozstrzygnięta bitwą o Francję. Ta wojna jest wojną światową. Mimo wszystkich błędów, wszystkich zaniedbań, wszystkich cierpień dosyć jest środków na świecie, aby pewnego dnia zmiażdżyć naszych wrogów. [...] Cokolwiek się stanie, płomień francuskiego oporu nie powinien zgasnąć i nie zgaśnie.
Tym niemniej klęska Francji była dla Niemiec faszystowskim doniosłym krokiem w realizacji ich planów wojennych. W rezultacie całej kampanii wiosennej 1940r. Niemcy podbiły 6 państw i uzyskały bogate zasoby surowcowe. Dobrze rozwinięty przemysł i rolnictwo tych krajów stanęły odtąd do dyspozycji agresora, wzmacniając znacznie jego potencjał wojenny.

3. Rozwój działań wojennych po klęsce Francji.

3.1. Wojna w Afryce

W tym samym czasie, gdy toczyła się bitwa o Wielką Brytanię, wojna objęła swym zasięgiem koleiny region świta – Afrykę Północną i Wschodnią.
Działania w Afryce rozpoczęły się jeszcze w czerwcu 1940r. po przystąpieniu Włoch do wojny. Włochy posiadały tu trzy kolonie – Etiopię, Somalii i Libię. Z ich terytorium wojska włoskie zaatakowały posiadłości brytyjskie. Front w Afryce, chociaż nie był decydujący dla całości przebiegu wydarzeń wojennych, a siły zaangażowane w kampaniach afrykańskich były stosunkowo niewielkie, miał poważne znaczenie. Zwycięstwo umożliwiłoby Włochom i Niemcom opanowanie strategicznego szlaku morskiego przez Kanał Sueski i dotarcie do roponośnych terenów Bliskiego Wschodu.
We wrześniu 1940r. wojska włoskie wszczęły generalną ofensywę z terytorium Libii przeciwko brytyjskim wojskom kolonialnym w Egipcie. Nieudolnie dowodzone przesunęły się tylko niewiele naprzód, choć posiadały znaczną przewagę liczebną. W grudniu 1940r. zmotoryzowane oddziały brytyjskie śmiałymi manewrami wyszły na tyły Włochów, zmuszając ich do panicznej ucieczki. W styczniu 1941r. Brytyjczycy zdobyli twierdze w Bardii i Tobruku, zajmując pozycje w Cyrenajce. W lutym 1941r. również w Etiopii i Somalii rozpoczęła się brytyjska kontrofensywa, która zakończyła się powodzeniem. Tak zwaną Włoską Afrykę Wschodnią wyzwolono do początków czerwca 1941r., Etiopia zaś po pięciu latach niewoli stała się znów niepodległym państwem.
Z powodu klęsk Włochów Niemcy zostali zmuszeni do przyjścia im z pomocą. Do Afryki został wysłany niemiecki korpus pod dowództwem gen. Erwina Rommla (dwie dywizje pancerne i jedna zmotoryzowana), specjalnie przeszkolony do walk pustynnych. W kwietniu 1941r. Niemcy odzyskali utracone uprzednio przez Włochów terytoria Libii. Jednak ważnego punktu strategicznego, Tobruku, nie udało się im odzyskać. Rozpoczęło się więc oblężenie tej twierdzy.
W sierpniu 1941r. z inicjatywy gen. Sikorskiego została drogą morską przerzucona do Tobruku Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich, dowodzona przez gen. Stanisława Kopańskiego.
Utrzymanie twierdzy przez jej niezłomnych obrońców, którzy uzyskali przydomek „szczurów Tobruku”, powstrzymało dalsze postępy wojsk „osi” w północnej Afryce i umożliwiło nowej kontrofensywy w listopadzie 1941r.
Tymczasem po walkach prowadzonych zimą 1941/1942r. na Pustyni Libijskiej, ze zmiennym powodzeniem dla obu stron, gen. Rommel podjął wiosną 1942r. przeciwuderzenie. Wyparł on aliantów z Libii, zdobył Tobruk i w czerwcu 1942r. doszedł do egipskiego miasta El Alamein położonego 80 km od Aleksandrii, gdzie front ustabilizował się.

3.2. Pakt trzech. Wojna na Bałkanach.

Tymczasem doszło do ustalenia sfer wpływów pomiędzy mocarstwami, które zawarły pakt antykominternowski. 27 września 1940r. Niemcy, Włochy i Japonia podpisały tzw. pakt trzech, będący faktycznie nowym podziałem znacznych obszarów świata. Pakt ten stanowił m.in.:
Rządy Niemiec, Włoch i Japonii uważają za warunek wstępny trwałego pokoju, aby każdy naród na świecie otrzymał przestrzeń, jaka mu się należy. Postanowiły one przeto pomagać sobie wzajemnie i współdziałać ze sobą w swoich dążeniach. Jeśli chodzi o Japonię, odpowiednio w Wielkiej Azji Wschodniej, a jeśli chodzi o Niemcy i Włochy – w rejonach europejskich. Ich podstawowym celem w tym względzie jest ustanowienie i utrzymanie nowego ładu, który przyczyni się do wzajemnej pomyślności i dobrobytu zainteresowanych narodów.
Ponadto trzy rządy pragną objęcia tą współpracą narodów w innych strefach świata, które skłonne są rozwijać swoje wysiłki w kierunku analogicznym do ich własnego, aby urzeczywistnić swój ostateczny cel – pokój światowy.
Stosownie do powyższego Rządy Niemiec, Włoch o Japonii zgodziły się na to, co następuje:
Art. 1. Japonia uznaje i respektuje przywództwo Niemiec i Włoch w ustanawianiu nowego ładu w Europie.
Art. 2. Niemcy i Włochy uznają i respektują przywództwo Japonii w ustanawianiu nowego ładu w Wielkiej Azji Wschodniej.
Art. 3. Niemcy, Włochy i Japonia zgadzają się wspo0lpracować ze sobą w swych dążeniach opartych na ustalonych powyżej zasadach. Zobowiązują się one następnie pomagać sobie wszystkimi środkami politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi, jeżeli jedno z trzech umawiających przez mocarstwo nie biorące obecnie udziału w wojnie e Europie lub w konflikcie chińsko – japońskim [...].
Do „paktu trzech” Hitler postanowił wciągnąć kraje Europy Południowo – Wschodniej, by stworzyć w tym regionie system państw satelickich realizujących interesy Niemiec. Wstępem do satelizacji Bałkanów były zmiany terytorialne przeprowadzone w tym regionie tuż po klęsce Francji kosztem Rumunii. W sierpniu 1940r. w tzw. drugim arbitrażu wiedeńskim Niemcy i Włochy przyznały Węgrom północny Siedmiogród w Transylwanii. Na początku zaś września 1940r. pod naciskiem Niemiec Rumunia przekazała Bułgarii część Dobrudży. W ten sposób III Rzesza pozyskała sobie Węgry i Bułgarię. W końcu i Rumunia, osłabiona stratami terytorialnymi, weszła całkowicie w sferę wpływów niemieckich. Zwiększono też nacisk na proniemiecko nastawiony rząd Bułgarii oraz Jugosławię, by również włączyć je do koalicji faszystowskiej.
Zmiany terytorialne przeprowadzone przez Niemcy w bezpośrednim sąsiedztwie ZSRR spowodowały reakcję rządu radzieckiego. Uważał on, że III Rzesza naruszyła ustalenia zawarte w protokóle do układu o nieagresji z sierpnia 1939r. o wspólnych konsultacjach we wszystkich sprawach terytorialno – politycznych w Europie Środkowo – Wschodniej. Po wymianie poufnych not, w połowie listopada 1940r. przybył do Berlina W. Mołotow, by ostatecznie wyjaśnić nieporozumienia, które pojawiły się w stosunkach radziecko – niemieckich. Związek Radziecki był żywotnie zainteresowany losem Bałkanów, natomiast Niemcy zaproponowały stronie radzieckiej przystąpienie do „paktu trzech”. Z tym, że ZSRR w przyszłym podziale świata miał ograniczyć się do ewentualnego rozszerzania strefy wpływów na południe od swych granic, w kierunku Zatoki Perskiej i Indii.
Kierownictwo radzieckie takiego dyktatu nie przyjęło. Ostateczna odpowiedź radziecka była jednak wyważona w takiej formie, by nie stwarzać wrażenia, że ZSRR chce sprowokować Niemcy do zerwania paktu o nieagresji. Dążono w dalszym ciągu do tego, by zyskać na czasie.
Jedynym państwem na Półwyspie Bałkańskim, które stanowczo odrzucało współpracę z państwami „osi”, była Grecja, związana politycznie z Wielką Brytanią. Sytuację tę postanowiły wykorzystać Włochy dla podporządkowania sobie tego kraju i umocnienia swej kontroli nad Morzem Śródziemnym. Już w miesiąc po podpisaniu „paktu trzech” Włochy przestały Grecji prowokacyjne noty, a następnie zaatakowały ją. Kampania grecka, podobnie jak i inne włoskie kampanie, była prowadzona nieudolnie. Jedynie surowa zima, uniemożliwiająca kontynuowanie, uchroniła wojska włoskie od klęski w górach albańskich.
Tymczasem w wyniku nacisków niemieckich w 1941r. do „paktu trzech” przystąpiła Bułgaria, a następnie Jugosławia. Społeczeństwo jugosłowiańskie przyjęło ten fakt z oburzeniem i w Jugosławii nastąpił przewrót rządowy. Władzę przyjął nowy rząd, który zerwał z Niemcami.
Wypadki w Jugosławii i niepowodzenia wojsk włoskich w wojnie z Grecją pomieszały szyki Hitlerowi, przygotowującemu się do napaści na Związek Radziecki. By zabezpieczyć sobie południowo – wschodnie skrzydło postanowił rozprawić się z Jugosławią i Grecją.
W pierwszych dniach kwietnia 1941r. napaść Niemiec na Jugosławię była już zdecydowana. Związek Radziecki zaniepokojony klęską Francji i rozszerzaniem się ekspansji Niemiec udzielił wówczas Jugosławii politycznego poparcia, zawierając z nią 5 kwietnia układ o nieagresji. Nie powstrzymało to jednak Hitlera i 6 kwietnia wojska niemieckie, przy współudziale wojsk włoskich i węgierskich, zaatakowały Jugosławię. Wynik walk był z góry przesądzony, gdyż armia jugosłowiańska była słabo uzbrojona i nie zdążyła całkowicie się zmobilizować. Po 11 dniach cała Jugosławia była w rękach nieprzyjaciela. Agresorom czynnie pomogli faszyści chorwaccy – powstańcy, dezorganizując tyły armii jugosłowiańskiej i doprowadzając do rozkładu jednostki złożone z Chorwatów. Powstańcy jeszcze podczas trwania walk proklamowali powstanie tzw. Niezależnego Państwa Chorwackiego, które wkrótce potem zostało formalnie uznane przez Niemcy i Włochy.
Równocześnie z wtargnięciem do Jugosławii wojska niemieckie i włoskie rozpoczęły działania przeciwko Grecji. Opór Greków był silniejszy niż Jugosławii, m.in. dzięki pomocy blisko 70-tysięcznego brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego. Przewaga Niemców i Włochów była jednak zbyt wielka. 23 kwietnia 1941r. dowództwo greckie zostało zmuszone do podpisania ostatecznej kapitulacji. Brytyjskiemu korpusowi, mimo poniesienia dużych strat, udało się natomiast ewakuować. Kontynuacją niemieckich działań w Grecji był przeprowadzony w maju desant lotniczy na Kretę, będącą ważną bazą brytyjską na Morzu Śródziemnym. Po dziesięciodniowych zażartych walkach Niemcy, straciwszy 6,5 tys. żołnierzy, opanowali w końcu wyspę.
Przez cały okres walk w rejonie basenu Morza Śródziemnego, jakie toczyły się tu po klęsce Francji, faszyści z uporem dążyli do pełnego zapanowania na morzu. Mimo dużej aktywności floty włoskiej, a następnie i niemieckiej, brytyjska marynarka wojenna utrzymała linie morskie na tym akwenie i główne punkty strategiczne – Gibraltar, Maltę oraz wejście do Kanału Sueskiego.

4. Najazd Niemiec hitlerowskich na ZSRR.

4.1. Przygotowania do napaści.

Już w lipcu 1940r., tuż po klęsce Francji, Hitler przekazał do dowództwa wojsk lądowych wytyczne w sprawie agresji na ZSRR. Zamierzał on napaść na Związek Radzieckim wiosną 1941r. i poznać ten kraj w wojnie błyskawicznej, najpóźniej w ciągu pięciu miesięcy. Dokładny termin agresji uzależniony był od pomyślnego zakończenia inwazji na Wielką Brytanię.
W grudniu 1940r., mimo że Niemcy przegrały bitwę o Wielką Brytanię, została podjęta decyzja o agresji na ZSRR. Hitler podpisał dyrektywę „Barbarossa”. Była to decyzja dość ryzykowna, gdyż oznaczała konieczność prowadzenia walk na dwa fronty. Pośpiech Niemców był spowodowany obawą przed przystąpieniem do wojny po tronie Wielkiej Brytanii Stanów Zjednoczonych, w związku z tym chcieli jak najszybciej pokonać Związek Radziecki.
Od początku 1941r. III Rzesza wszystkie wysiłki skoncentrowała więc na przygotowaniach do wojny z ZSRR. Termin agresji wyznaczono na 15 maja. Wydarzenia na Bałkanach spowodowały jednak, że termin ataku został przesunięty na 22 czerwca 1941r.
Szybka klęska Francji spowodowała duży niepokój w Związku Radzieckim. Sądzono tu, że wojna niemiecko – francuska będzie długotrwała i wyczerpująca obie strony. Tymczasem przy niewielkich stratach potencjał wojenny Niemiec wzrósł znacznie. Przyspieszone zostały więc radzieckie przygotowania obronne. ZSRR dążył do poprawienia swojego położenia strategicznego poprzez włączenie w skład Związku Radzieckiego trzech państw nadbałtyckich – Estonii, Litwy i Łotwy, oraz Besarabii, którą na żądanie rządu radzieckiego przekazała ZSRR Rumunia. Zwiększone zostało tempo realizacji planu modernizacji armii i wyposażenia jej w nowoczesny sprzęt. Związek Radziecki zabezpieczył się też przed ewentualnością prowadzenia wojny na dwa fronty, podpisując w kwietniu 1941r. układ o neutralności z Japonią.
Tymczasem na polecenie Stalina ogłoszony został w połowie czerwca 1941r. komunikat TASS o bezpodstawności twierdzeń, jakoby w stosunkach radziecko – niemieckich doszło do napięć mogących spowodować konflikt zbrojny. Komunikat ten podawał m.in., że:
[...] Niemcy nie wysuwają pod adresem ZSRR żadnych roszczeń [...] Według posiadanych przez ZSRR danych, Niemcy równie konsekwentnie przestrzegają warunków radziecko – niemieckiego paktu o nieagresji, jak to czyni Związek Radziecki, wobec czego, zdaniem kół radzieckich, pogłoski o zamiarach Niemiec złamania paktu i dokonania napaści na ZSRR pozbawione są wszelkich podstaw [...]
Można sądzić, że komunikat ten był pewną próbą sondażu zamiarów niemieckich, przy czym Niemcy w ogóle nie zareagowały na radzieckie oświadczenie i nie ogłosiły własnego stanowiska. Głównym jednak celem komunikatu była zapewne próba oddalenia w czasie ewentualnego konfliktu, gdyż plan modernizacji Armii Czerwonej miał być zakończony w 1943r. Stalin, zdając sobie sprawę, iż Związek Radziecki nie jest jeszcze gotów do wojny, miał do końca nadzieję, że uda się jej na razie uniknąć.

4.2. Początkowy okres wojny niemiecko – radzieckiej. Bitwa pod Moskwą.

22 czerwca 1941r. o świcie Niemcy zaatakowały Związek Radziecki. Już po rozpoczęciu ataku ambasador niemiecki w Moskwie złożył w radzieckim MSZ oficjalne oświadczenie o wypowiedzeniu wojny.
W ślad za Niemcami wojnę Związkowi Radzieckiemu wypowiedziały Włochy, Rumunia, Finlandia, Węgry i Słowacja, ekspediując na front wschodni swoje wojska. W wojnie przeciwko państwu radzieckiemu wzięli również udział faszyści z innych krajów – Chorwacji, Hiszpanii, Francji, Belgii, Danii i Norwegii – tworząc ochotnicze oddziały. Łącznie siły nieprzyjaciela skierowane do ataku na ZSRR liczyły blisko 200 dywizji.
Wojska napastnika były zorganizowane w trzy grupy armii działające z terenów Prus Wschodnich, okupowanej Polski i Rumunii w trzech kierunkach: na Leningrad, Smoleńsk i Kijów. Pomocnicze uderzenie miało wyjść z terytorium Finlandii.
Dowództwo radzieckie na wypadek wojny przewidywało rozwinięcie w zachodnich rejonach państwa ok. 150 dywizji. Wojska te miały osłonić mobilizację i koncentrację sił głównych Armii Czerwonej, których zdaniem było przejście do działań zaczepnych i rozgromienie agresora.
Początkowo okres wojny niemiecko – radzieckiej przyniósł Armii Czerwonej niepowodzenia. Wojska okręgów nadgranicznych zostały zaskoczone. Niemcy już w pierwszym ataku zniszczyli 66 lotnisk i 1200 samolotów, zyskując panowanie w powietrzu. Mobilizacja wojsk radzieckich odbywała się w toku trwania działań wojennych i nie wszystkie jednostki zdołały osiągnąć pełną gotowość bojową. Ponadto kadra dowódcza była niedoświadczona, gdyż większość wyższych dowódców wojskowych w okresie poprzedzającym wojnę padła ofiarą represji organów bezpieczeństwa. Strona radziecka ustępowała też Niemcom pod względem wyposażenia wojsk w nowoczesną broń i sprzęt.
Opór dywizji pierwszego rzutu został więc stosunkowo szybko przełamany, a Armia Czerwona straciła do 1 lipca 1941r. ok. 3 tys. czołgów i ponad 2 tys. dział.
Rozwój wydarzeń zaskoczył również kierownictwo polityczne państwa radzieckiego.
Józef Stalin przeżył załamanie nerwowe i dopiero 12 dni po agresji wygłosił przemówienie radiowe. Wezwał w nim wszystkie narody Związku Radzieckiego do konsolidacji i bezkompromisowej walki z najeźdźcą.
Tymczasem, mimo bohaterskiego oporu stawianego przez żołnierzy radzieckich, w pierwszych tygodniach wojny Niemcy wdarli się w głąb ZSRR. Do 10 lipca 1941r. oddziały niemieckie zajęły tereny republik nadbałtyckich, Białoruś i Ukrainę Zachodnią. Z republik nadbałtyckich wojska radzieckie zdołały się wycofać, natomiast w rejonie Mińska pod koniec czerwca okrążonych zostało kilkanaście dywizji Armii Czerwonej.
Po pierwszych niepowodzeniach przeprowadzono w Związku Radzieckim szeroką mobilizację. Cała produkcja przemysłowa przedstawiona została na tory gospodarki wojennej, kraj przekształcił się w obóz wojenny. Radzieckie dowództwo zaczęło kierować na front oddziały rezerwowe.
Od połowy lipca tempo natarcia niemieckiego, które początkowo dochodziło nawet do 40 km na dobę, poczęło maleć. Rozgorzały ciężkie walki w rejonie Kijowa i Smoleńska. Mimo to w połowie września Kijów padł, a w okrążeniu znalazło się ok. 500 tys. czerwonoarmistów. Na kierunku centralnym Niemcy zajęli Smoleńsk i wyszli na dalekie przedpola Moskwy. Na północy zaś armie niemiecko – fińskie podeszły do Leningradu i 2,5-milionowe miasto zostało zblokowane.
W toku tych uporczywych walk Związek Radziecki utracił ważne życiowe rejony, na których do wojny mieszkało blisko 40% ludności ZSRR i które dawały ponad połowę produkcji przemysłowej. Duże straty materialne i ludzkie poniosła w tym Armia Czerwona. Do niewoli dostało się ponad 1 mln żołnierzy, w tym także syn Stalina. Hitlerowcy zgotowali jeńcom radzieckim, już od samego początku niewoli, tragiczny los. Nie przestrzegając żadnych międzynarodowych konwencji w tym zakresie, prowadzili planową akcję fizycznej ich zagłady. Spowodowało to wzrost determinacji i nienawiści do wroga wśród walczących z agresorem wojsk radzieckich.
Między żołnierzami wziętymi do niewoli zdarzały się także jednostki wrogo nastawione do ustroju radzieckiego. Właśnie spośród nich gen. Adriej Własow, który w 1942r. przeszedł na stron wroga, zaczął tworzyć oddziały tzw. Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, mające walczyć u boku wojsk niemieckich.
Początkowe sukcesy na froncie wschodnim oszołomiły Hitlera. Ni doceniając rezerw materialnych i militarnych Związku Radzieckiego, liczył on, że pokona ZSRR jeszcze jesienią 1941r. Główne uderzenie postanowił więc skierować na Moskwę. 1 października rozpoczęła się operacja „Tajfun”, której celem było zdobycie stolicy państwa radzieckiego. Już w połowie października armie niemieckie zbliżały się na odległość 80 km od Moskwy.
W tym czasie dowództwo radzieckie udało się, mimo niepowodzeń, utworzyć ciągłą, wcześniej porozcinaną w wielu miejscach, linię frontu. Na zapleczu zaś liczba nowo formowanych jednostek zaczęła szybko rosnąć.
Generalny atak niemiecki na Moskwę rozpoczął się w połowie listopada 1941r. Za cenę dużych strat udało się Niemcom podejść do Moskwy na odległość 30-40 km, lecz w rejonie Tuły i Kalinina armie ich zostały zatrzymane. Próby dalszego natarcia hitlerowców zakończyły się niepowodzeniem. Od pierwszych dni grudnia Niemcy zmuszeni byli przejść do obrony na całym froncie. Tymczasem pod Moskwą zgromadzone zostały znaczne siły radzieckie do kontrofensywy. Gdy impet niemieckiego natarcia został zahamowany, wojska radzieckie przeszły do działań zaczepnych. Przyniosły one pomyślne rezultaty i w ciągu 20 dni Niemcy zostali odrzuceni na zachód o 100-250 km.
Grudniowe zwycięstwo wojsk radzieckich pod Moskwą miało ważne znaczenie polityczne i militarne. Obaliło ono mit o niezwyciężoności niemieckiej armii lądowej, a także przekreśliło rachuby Hitlera na pokonanie Związku Radzieckiego w wojnie błyskawicznej.
Klęska pod Moskwą była dla Hitlera i większości Niemców, po wcześniejszym paśmie sukcesów, pierwszym wstrząsem. W drugiej połowie grudnia Hitler usunął ze stanowiska naczelnego dowódcy wojsk lądowych feldmarszałka von Brauchitscha i zawiesił w pełnieniu obowiązków wielu innych wyższych dowódców. Wydał też specjalną dyrektywę do wojsk o przejściu do obrony na całym froncie z powodu nieoczekiwanych, silnych mrozów. Hitler i stratedzy niemieccy nie chcieli przyznać się, że ich plany załamały się.
W grudniu 1941r. niepowodzenie Niemców nie ograniczyło się do rejonu Moskwy. W połowie tego miesiąca wojska radzieckie pomyślnie przeprowadziły przeciwuderzenie pod Tychwinem, na południe od Leningradu. Nie odblokowało wprawdzie samego miasta, ale powodzenie to umożliwiło otwarcie komunikacji między Leningradem a zapleczem po tzw. „drodze życia” przez zamarznięte jezioro Ładoga.
Pod Moskwą ofensywa radziecka rozwijała się w ciągu następnych miesięcy zimowych – w styczniu i lutym 1942r. W jej wyniku Niemcy odepchnięci na niektórych odcinkach nawet o 400 km.
Krach „Blitzkriegu” pod Moskwą spowodował, że gospodarka niemiecka, nastawiona dotąd na błyskawiczne zwycięstwo i odtwarzanie po każdej kampanii siły uderzeniowe swych wojsk, znalazła się w obliczu kryzysu. Perspektywa długotrwałych, wyczerpujących walk na froncie wschodnim postawiła przed kierownictwem III Rzeszy konieczności podporządkowania całej gospodarki potrzebom zbrojeniowym. W związku z tym zakłady w Niemczech wytwarzające wcześniej towary na potrzeby ludności zostały przestawione na produkcję wojenną. Wzmagała się też eksploatacja surowcowo – gospodarcza państw satelickich, a przede wszystkim terenów okupowanych.
Porażka pod Moskwą zmusiła także Niemców do zmiany planów strategicznych. Nie mogąc zdobyć stolicy Związku Radzieckiego statkiem frontalnym i nie będąc w stanie prowadzić w 1942r. natarcia na całym froncie, tak jak to miało miejsce na początku wojny, postanowili zastosować strategię wyczerpania i odcięcia Armii Czerwonej od jej bazy ekonomicznej. Dlatego też Hitler postanowił uderzyć latem 1942r. na ważne pod względem wojskowo – gospodarczym rejony na południu ZSRR. Celem hitlerowców było zdobycie Zagłębia Donieckiego, Kubania i Kaukazu, by pozbawić Związek Radziecki poważnych zasobów pszenicy, węgla, rudy żelaza i ropy naftowej oraz sparaliżować komunikację przez Kaukaz. Po zdobyciu tych rejonów, zwłaszcza zagłębia naftowego Baku, zamierzano zorganizować następne natarcia na Moskwę.
Do realizacji swych planów Niemcy przystąpili 22 czerwca 1942r., w rocznicę napaści na ZSRR.
Błędna ocena sytuacji dokonana przez radzieckie dowództwo i Stalina, spodziewających się ponownej próby ataku na Moskwę, i znaczna przewaga sił niemieckich na południowym odcinku frontu spowodowały, że Niemcy odnieśli początkowo znaczne sukcesy. W ciągu lipca i sierpnia zostały zajęte Zagłębie Donieckie i Kubań. We wrześniu wojska niemieckie zostały jednak zatrzymane w górach Kaukazu. Nie udało się więc im dotrzeć do tak potrzebnych do dalszego prowadzenia wojny złóż roponośnych Baku. Mimo to Hitler postanowił wyjść na głębokie tyły Moskwy poprzez lukę między Donem i Wołgą. Na odcinku tym obrona radziecka była oparta o leżący na prawym brzegu Wołgi Stalingrad. Chociaż Niemcy uporczywie atakowali siły radzieckie w Stalingradzie, nie udało się im zdobyć całego miasta i dotrzeć do Wołgi. Trwające ponad dwa miesiące walki o Stalingrad wyczerpały Niemców do tego stopnia, że w połowie listopada 1942r. musieli oni przejść do działań obronnych na całym froncie.

5. Przystąpienie Japonii i stanów Zjednoczonych do wojny światowej.

5.1. Atak na Pearl Harbor. Wojna na Pacyfiku.

7 grudnia 1941r. samoloty japońskie startujące z lotniskowców zaatakowały Pearl Harbor – amerykańską bazę morską i lotniczą na Hawajach. Wkrótce po rozpoczęciu ataku Japonia wypowiedziała wojnę Stanom Zjednoczonym, Wielkiej Brytanii i Holandii. W cztery dni później wypowiedziały wojnę USA także Niemcy i Włochy. W ślad za nimi poszli ich satelici i państwa zależne (z wyjątkiem Finlandii). Z kolei, z inicjatywy stanów Zjednoczonych odbyła się w połowie stycznia 1942r. konferencja panamerykańska w Rio de Janeiro przy udziale przedstawicieli 21 państw amerykańskich. 19 z nich postanowiło zerwać stosunki dyplomatyczne z państwami „osi”. Od uchwały uchyliły się Argentyna i Chile utrzymując nadal dobre kontakty, zwłaszcza z Niemcami. Tymczasem atak japoński stanowił zupełne zaskoczenie. W jego wyniku sparaliżowana została amerykańska flota Pacyfiku. Japończycy uzyskali pełną swobodę na Oceanie Spokojnym, błyskawicznie zaczęli więc realizować plan podbojów. W ciągu pięciu miesięcy zajęli Półwysep Malajski, Filipiny, Indonezję, Birmę i szereg wysp na Pacyfiku, zdobywając przy tym wszystkie ważniejsze punkty strategiczne – Guam, Wake, Hongkong, Singapur, Rangun i Bataan oraz niszcząc flotę brytyjsko – holenderską. W maju 1942r. Japończycy panowali już nad całą ogromną przestrzenią od Zatoki Bengalskiej do wybrzeży Australii. Rezultat ten osiągnęli bez większych strat. Dlatego też pewni swej siły przystąpili do działań skierowanych przeciwko Australii. Również w maju 1942r. doszło do powietrzno – morskiej bitwy pomiędzy flotą japońską i amerykańską na Morzu Koralowym. Japończycy zanotowali wówczas pierwsze niepowodzenia w wojnie. Ich okręty, w wyniku poniesionych strat, zmuszone zostały do odwrotu. W miesiąc później doznali kolejnej porażki. Samoloty amerykańskie, startujące z lotniskowców i z bazy na wyspy flotę japońską, zadając jej znaczne straty.
Bitwy na Morzu Koraloym i o Midway, podczas których Japończycy stracili 11 dużych okrętów, w tym 5 lotniskowców, oznaczały kres inicjatywy japońskiej na Oceanie Spokojnym.

6. Powstanie wielkiej koalicji antyfaszystowskiej.

6.1. Pierwsze porozumienie pomiędzy mocarstwami alianckimi.

Z chwilą napaści Niemiec hitlerowskich na Związek Radziecki zasadniczej zmianie uległa ocena charakteru politycznego toczącej się wojny. Wprawdzie od samego początku była ona ze strony napadanych państw wojną sprawiedliwą, tym niemniej obejmowała swym zasięgiem tylko kraje kapitalistyczne, co skłaniało kierownictwo radzieckie do określenia wojny jako obustronnie imperialistycznej. Agresja niemiecka na ZSRR spowodowała, że państwo radzieckie stało się sojusznikiem imperialnej wielkiej Brytanii. Oba państwa ponad różnice ustrojowe połączył wspólny interes – pobicie wroga, który rzucił wyzwanie zarówno demokracjom zachodnim, jak i państwu socjalistycznemu.
Wybuch wojny niemiecko – radzieckiej spowodował, że Brytyjczycy poczuli się bezpieczniejsi. Znikło bowiem bezpośrednie zagrożenie Wysp Brytyjskich i pojawiła się realna szansa na pokonanie wroga. Wielka Brytania zdeklarowała więc udzielenie ZSRR wszelkiej leżącej w jej możliwościach pomocy. W przemówieniu wygłoszonym 22 czerwca 1941r. Churchill powiedział m.in.:
[...] każdy człowiek czy państwo, które walczy z nazizmem, otrzyma pomoc brytyjską, to znaczy Rosja i naród rosyjski otrzymają pomoc, na jaką stać Anglię. Hitler chce zniszczyć potęgę rosyjską, ponieważ ma nadzieję, że jeśli mu się to uda, będzie mógł przenieść z powrotem główne siły swej armii i sił powietrznych ze wschodu i rzucić je na naszą wyspę [...] Dlatego niebezpieczeństwo Rosji jest naszym niebezpieczeństwem i niebezpieczeństwem Stanów Zjednoczonych, podobnie jak sprawa każdego Rosjanina walczącego o swoją ziemię i o swój dom jest sprawą każdego wolnego człowieka i każdego wolnego narodu na całej kuli ziemskiej. [...].
Była to wówczas szczera deklaracja, gdyż obawiano się w Londynie, wskutek mylnej oceny potencjału obronnego Związku Radzieckiego, że ulegnie on przemocy niemieckiej tak, jak to miało miejsce w przypadku, wydawałoby się potężnej, Francji.
Z kolei Stalin w swoim przemówieniu z 3 lipca 1941r. oświadczył m.in.:
[...] W wojnie wyzwoleńczej nie będziemy osamotnieni. W tej wielkiej wojnie będziemy mieli wiernych sojuszników – narody Europy i Ameryki, między innymi również naród niemiecki ujarzmiony przez prowodyrów hitlerowskich. Nasza wojna o wolność naszej ojczyzny zespoli się z walką narodów Europy i Ameryki o ich niepodległość, o swobody demokratyczne. Będzie to jednolity front narodów walczących o wolność przeciwko ujarzmieniu i groźbie ujarzmienia przez faszystowskie armie Hitlera. [...]
Już 12 lipca 1941r. podpisane zostało w Moskwie radziecko – brytyjskie porozumienie o wspólnym prowadzeniu wojny z Niemcami hitlerowskimi.
Zasadnicze postanowienia tego układu brzmiały:
1. W obecnej wojnie przeciwko hitlerowskim Niemcom obydwa rządy zobowiązują się okazywać sobie wzajemnie wszelkiego rodzaju pomoc i poparcie.
2. Zobowiązują się one ponadto nie prowadzić w roku tej wojny rokowań ani też i nie zawierać rozejmu lub traktatu pokojowego inaczej jak za obopólną zgodą.
Wkrótce potem podobne układy podpisały z ZSRR przybywające na emigracji Komitet Czechosłowacki i rząd polski. W ZSRR rozpoczęto też formowanie jednostek wojskowych podległych tym rządom. W ten sposób stworzone zostały podstawy do współpracy politycznej i wojskowej między ZSRR i Wielką Brytanią oraz jej sojusznikami.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej nie weszły jeszcze latem roku 1941 do koalicji antyfaszystowskiej. Stanowiły jednak już wówczas silne zaplecze dla państw walczących z Niemcami. Ustawa Kongresu USA pod nazwą Lend - Lease Act (tzn. „na kredyt i w dzierżawę”), podpisana przez prezydenta tego kraju w marcu 1941r., umożliwiła bowiem udzielenie pomocy militarnej Wielkiej Brytanii. Na mocy tej ustawy Stany Zjednoczone przyrzekły pomoc także Związkowi Radzieckiemu, co przyjęło postać trójstronnego porozumienia (Związek Radziecki – Wielka Brytania – Stany Zjednoczone) podpisanego w październiku 1941r.
Obejmowało ono okres do czerwca 1942r. i na jego podstawie Związek Radziecki miał otrzymać miesięcznie m.in. 400 samolotów i 500 czołgów. Wartość wszystkich kredytów, dzierżaw i darowizn amerykańskich wyniosła w czasie wojny 50,6 mld dolarów z czego 31 mld otrzymała Wielka Brytania, 11 mld Związek Radziecki, a resztę, tj. 8,6 mld inne kraje sprzymierzone, w tym Polska około 0,6 mld. Poza tym latem 1941r. USA i Wielka Brytania ogłosiły wspólne zasady organizacji świata powojennego. Była to tzw. Karta Atlantycka, podpisana na brytyjskim pancerniku „Prince of Wales” w sierpniu 1941r. po spotkaniu Churchilla z prezydentem Stanów Zjednoczonych – Franklinem Delano Rooseveltem.
Dokument ten, oparty przede wszystkim na racjach moralnych, miał stanowić ważki element w walce propagandowej i politycznej z ideami faszyzmu i militaryzmu. Konsekwencje ogłoszenia Karty przerosły jednak oczekiwania jej twórców. Idee w niej zaprezentowane stały się bowiem podstawą do jednoczenia wysiłków w zmaganiach z państwami „osi”, a co ważniejsze do konkretyzacji zasad urządzenia powojennego świata. Ponadto budziły one nadziej nie tylko ujarzmionych narodów Europy, ale także krajów kolonialnych i zależnych.
We wrześniu 1941r. odbyła się w Londynie międzysojusznicza konferencja poświęcona omówieniu zasad Kary Atlantyckiej. Do zasad w niej proklamowanych przyłączyły się w postaci odrębnych deklaracji: Belgia, Czechosłowacja, Grecja, Luksemburg. Holandia, Jugosławia, Norwegia, Polska, Komitet Wolnej Francji oraz Związek Radziecki. Przy czym władze radzieckie zgłosiły zastrzeżenie, że sprawiedliwy pokój w Europie może być oparty tylko na uznaniu granic ZSRR z czerwca 1941r.

6.2. Wielka koalicja antyfaszystowska.

Dalszy rozwój wielkiej koalicji nastąpił po japońskim ataku na Pearl Harbor. Stany Zjednoczone stały się wówczas otwartym sojusznikiem Wielkiej Brytanii oraz ZSRR i w związku z tym zaistniały warunki do utworzenia wielkiej koalicji antyfaszystowskiej.
Już 1 stycznia 1942r. stworzono podstawę prawną do jej istnienia. Podpisana została w tym dniu w Waszyngtonie Deklaracja Narodów Zjednoczonych. Jej sygnatariuszami, oprócz trzech głównych mocarstw koalicji antyfaszystowskiej, były rządy państw podbitych przez Niemcy (m.in. Polski), walczących z Japonią oraz republik środkowoamerykańskich – łącznie 26 państw.
W miarę wypowiadania wojny Niemcom i Japonii przez państwa wcześniej neutralne liczba podpisów pod tą deklaracja sukcesywnie rosła. Do końca wojny podpisało ją 51 państw.
Podpisanie Deklaracji NZ połączyło się w czasie z brytyjsko – amerykańską konferencją w Waszyngtonie o kryptonimie „Arcadia”, podczas której ustalono wspólną strategię wojenną. Po pierwsze, Churchill i Rosevelt przyjęli, że wojna prowadzona przez oba mocarstwa jest jedna i niepodzielna. Po drugie, Stany Zjednoczone uznały priorytet walki z Niemcami, ulegając argumentacji brytyjskiej, że klęska Japonii nie oznacza klęski III Rzeszy, natomiast zwycięstwo w Europie uczyni upadek Japonii kwestią czasu. Po trzecie powołano wspólny organ do kierowania operacjami wzajemnymi na najwyższym szczeblu – tzw. Połączony Komitet Szefów Sztabów. Najważniejszym jednak ustaleniem „Arcadii”, a zarazem osobistym sukcesem Churchilla, było przyjęcie za obowiązującą w Europie jego strategii tzw. działań peryferyjnych. Zgodnie z tą strategią celem wojsk anglo – amerykańskich miało być w 1942r. zajęcie wybrzeża Afryki północnej, tak by w połączeniu z frontem wschodnim stworzyć pierścień opasujący – jak to nazwał Churchill – twierdzę europejską. W następnych latach pierścień ten miał być zaciskany, a wspierać je miały masowe bombardowania strategiczne Niemiec i powstania zbrojne w okupowanych krajach.
Przyjęcie takiej strategii oznaczało złożenie głównego wysiłku w wojnie z III Rzeszą na barki Armii Czerwonej, a ponadto odsuwało w czasie utworzenie drugiego frontu w Europie, o który usilnie zabiegał Stalin.
Problem drugiego frontu stał się też wkrótce kluczowym zagadnieniem współpracy Wielkiej Trójki. W maju i czerwcu 1942r., przebywał w Londynie i Waszyngtonie W. Mołotow. Celem jego misji było ustalenie wspólnych planów wojennych i podpisanie układów rozszerzających zakres współpracy mocarstw koalicji antyfaszystowskiej. Rząd radziecki proponował, by do nowych układów dołączyć poufną klauzulę o uznaniu granic ZSRR z czerwca 1941r., z tym, że granica polsko – radziecka byłaby z tego wyłączona i pozostawała do uzgodnienia bezpośrednio między Polską i Związkiem Radzieckim. Głównym zagadnieniem podnoszonym przez Mołotowa był jednak problem drugiego frontu, którego utworzenie było, zdaniem strony radzieckiej, miernikiem intencji w zakresie współpracy koalicyjnej. Sprawa tego frontu była dla ZSRR tym bardziej paląca, że ze względu na trudności komunikacyjne USA i Wielka Brytania nie dostarczyły ustalonej wcześniej ilości sprzętu wojennego. Churchill, powodowany własnymi koncepcjami strategicznymi oraz przekonaniem o braku jeszcze możliwości przeprowadzenia przez aliantów wielkiej operacji desantowej w Europie Zachodniej, chciał początkowo w zamian za brak drugiego frontu pójść na ustępstwa w sprawie granic. Wobec negatywnego stanowiska Roosevelta i politycznej akcji gen. Sikorskiego zmienił zdanie, i w czasie rozmów nie przyjął propozycji radzieckiej. W tej sytuacji z warunku uznania granic wycofał się także rząd ZSRR. Z tym większą jednak mocą nalegał na otwarcie drugiego frontu.
Ostatecznie, pod naciskiem Amerykanów, oba mocarstwa zachodnie ogłosiły w komunikatach z wizyt Mołotowa jednobrzmiące stwierdzenia, że „w trakcie rozmów osiągnięto całkowite porozumienie w sprawie niecierpiących zwłoki zadań utworzenia drugiego frontu w Europie w 1942r.”.
Zawarte zostały też kolejne układy cementujące współdziałania Wielkiej Trójki – sojusz radziecko – brytyjski i radziecko – amerykański układ o zasadach udzielania wzajemnej pomocy i prowadzenia wojny.
W ten sposób w przeciągu roku od napaści Niemiec na Związek Radziecki zostały położone traktatowe fundamenty pod współpracę trzech głównych uczestników koalicji antyhitlerowskiej i ich sojuszników. Od tego czasu, o zgodnym jej funkcjonowaniu, prowadzącym do szybkiego zwycięstwa, decydować miała tylko realizacja przyjętych zasad i zobowiązań przez państwa sojusznicze.
Tymczasem przyrzeczenia aliantów zachodnich w sprawie drugiego frontu nie zostały dotrzymane, przede wszystkim uwagi na politykę Wielkiej Brytanii. Churchill cały czas po podpisaniu uzgodnień z ZSRR przekonywał Amerykanów o braku sił i możliwości technicznych do przeprowadzenia desantu w Europie. Sztabowcy amerykańscy, z kolei, obawiali się rozproszenia sił w Afryce, co postawiłoby pod znakiem zapytania utworzenia drugiego frontu nawet w 1943r.
Upadek Tobruku i podejście korpusu Rommla pod Aleksandrię zostały w końcu użyte przez Brytyjczyków jako korony argument, by odciągnąć Roosevelta od zobowiązań wobec Związku Radzieckiego. Wreszcie pod koniec lipca 1942r. postanowiono przeprowadzić brytyjsko – amerykańską operację w Afryce Północnej. Decyzję tę zakomunikował Churchill Stalinowi podczas rozmów w Moskwie w niecały miesiąc później. Rozmowy te przebiegały w dużym napięciu. Kierownictwo radzieckie, nie mając możliwości wpłynięcia na zmianę podjętych decyzji, ostatecznie zaaprobowało projekt, z wyraźnym jednak zastrzeżeniem, że drugi front w Europie zostanie utworzony w 1943r.

7. Przyjęcie inicjatywy przez sprzymierzonych.

7.1. Bitwa pod El Alamein. Zakończenie wojny w Afryce Północnej.

Kiedy wojska niemiecko – włoskie dotarły w Afryce Północnej do El Alamein i uzupełniły zapasy, podjęły pod koniec sierpnia 1942r. natarcie na pozycje brytyjskie. Zgodnie z zamiarem Hitlera miały one jak najszybciej dotrzeć do Kanału Sueskiego. Na odcinku między Zatoką Arabską i depresją El Kattara rozgorzały zacięte walki. Niemcom i Włochom nie udało się złamać opór Brytyjczyków. Z powodu poniesionych strat zmuszeni byli oni wstrzymać w połowie września swoje natarcia.
Tymczasem wojska brytyjskie wzmocnione i w październiku one z kolei rozpoczęły szturm pozycji przeciwnika. Po dwóch dniach walk Brytyjczycy obronę niemiecką przełamali. Dużą w tym rolę odegrał wynalazek polskiego inżyniera Mariana Kosteckiego – elektroniczny wykrywacz min. Tak zwany Polish Dector, użyty po raz pierwszy w wojnie masowo pod El Alamein, umożliwił przejście bez strat przez pola minowe. Następnie brytyjskie czołgi wyszły na tyły wojsk niemiecko – włoskich i w dwudniowej bitwie pancernej zdziesiątkowały korpus Rommla. W tej sytuacji 3 listopada 1942r. Niemcy, pozostawiwszy w okrążeniu jednostki włoskie, rozpoczęli odwrót.
Straty wojsk „osi” w bitwie pod El Alamein były bardzo dotkliwe. Obejmowały one 60 tys. poległych, rannych i wziętych do niewoli, w tym 35 tys. Niemców oraz ponad 500 czołgów. W ten sposób po dwóch latach losy wojny w Afryce Północnej przechyliły się na stronę sprzymierzonych.
W pościgu za nieprzyjacielem oddziały brytyjskie w połowie grudnia 1942r. wkroczyły znów do Tobruku, w pod koniec stycznia 1943r. zdobyły stolicę Libii – Trypolis. Resztki wojsk niemieckich i włoskich schroniły się w Tunezji.
Równocześnie z rozpoczęciem pościgu za częściowo rozbitym pod El Alamein korpusu Rommla w listopadzie 1942r. wysadzony został w Algierii i Maroku 150-tysięczny desant amerykańsko – brytyjski. Znajdujące się w tych krajach oddziały francuskie, podległe rządowi Vichy, próbowały stawić początkowo opór. Statecznie na początku grudnia 1942r. admirał Jean Darlan, zastępca szefa rządu Vichy, oddał się do dyspozycji dowództwa alianckiego i rozkazał okrętom oraz wojskom francuskim współdziałać ze sprzymierzonym.
Wojska te, które w całości przeszły na stronę aliantów, nie zostały jednak podporządkowane Francuskiemu Komitetowi Narodowemu. Utworzono odrębne ich dowództwo, na czele którego stanął gen. Henri Giraud. Stało się to z inicjatywy Amerykanów, którzy chcieli wyeliminować w ten sp sposób gen. De Gaulle’a z gry politycznej, a także objąć t