Kozacy
Kozacy, grupa społeczna zamieszkująca Ukrainę i południowo-wschodnią Rosję. Utworzona w ciągu XV i XVI w. z różnych klas społecznych, głównie chłopów. Kozacy tworzyli swoisty wolny stan w Rzeczpospolitej i w państwie moskiewskim. Dużą ich część stanowili zbiegowie uchodzący w stepy na Zaporoże (stąd nazwa Kozacy zaporoscy), oraz tzw. "ludzie luźni". Nominalnie podlegali Rzeczpospolitej, w praktyce byli całkowicie niezależni.
Zajmowali się rybołówstwem, myślistwem i hodowlą. W obronie przed Turkami i Tatarami organizowali oddziały zbrojne (watahy), początkowo obronne, następnie także zaczepne. Ich wyprawy miały niejednokrotnie charakter łupieżczy. Przed wyprawami Kozacy organizowali specjalny obóz (kosz), na którego czele stawał ataman koszowy, sprawujący w czasie wyprawy władzę absolutną. W czasie pokoju jego władzę ograniczała tzw. czarna rada (ogólne zebranie wszystkich Kozaków) i rada pułkowników.
Od początku XVI w. władza Rzeczpospolitej i magnateria kresowa starała się zwerbować Kozaków na służbę. W wojsku polsko-litewskim po raz pierwszy wystąpili w bukowińskiej wyprawie Jana Olbrachta w 1489, głównie w charakterze zwiadowców i przewodników. Regularne oddziały kozackie pojawiły się w 1572, sformowane z polecenia Zygmunta Augusta. Oddziały tworzyli tzw. Kozacy rejestrowi, spisani imiennie, pozostający na żołdzie Rzeczpospolitej, choć formalnie podporządkowani jedynie swojemu dowódcy - starszemu rejestru. Częste zmiany rejestrów były jednym z powodów powstań kozackich.
Powstania kozackie
Kozackie powstania, zbrojne wystąpienia Kozaków będące wynikiem dążenia Rzeczpospolitej do ograniczenia ich samodzielności. Próby kontroli poczynań Kozaków wiązały się z organizowanymi przez nich wyprawami łupieskimi na tereny tureckie, co zaogniało stosunki polsko-tureckie. Kolejną sprawą wywołującą konflikty w stosunkach polsko-kozackich stały się rejestry Kozaków pozostających na żołdzie Rzeczpospolitej, często zmieniane przez stronę polską.
Pierwsze wystąpienia antypolskie
Pierwsze antypolskie powstanie Kozaków pod wodzą K. Kosińskiego (1591-1593) zakończyło się stłumieniem powstańców przez nadworne wojska Ostrogskich i Wiśniowieckich. Na czele drugiej rewolty (1595-1596) stanęli S. Nalewajko i A. Łoboda. Zamieszki objęły swym zasięgiem wszystkie ziemie ukraińskie i znaczną część Białorusi, bunt został stłumiony przez wojska S. Żółkiewskiego.
W latach 20. XVII w. doszło po raz kolejny do zaostrzenia wzajemnych stosunków. Ingerencja Kozaków w sprawy wewnętrzne Krymu, grożąca Polsce nową wojną, stała się kolejną przyczyną konfliktu z Rzeczpospolitą. Na czele sił kozackich stanął M. Żmajło. W 1625, po zaciętych walkach, udało się siłom hetmana Koniecpolskiego narzucić satysfakcjonujące Polaków warunki ugody.
Przyczyną następnych wystąpień (1630) był zatarg między Kozakami rejestrowymi a oddziałami kwarcianymi. Na czele Kozaków stanął tym razem T. Fedorowicz. Powstańców po raz kolejny rozbił hetman Koniecpolski narzucając nową ugodę. W 1635 Sejm wydał nowe rozporządzenie ograniczające swobody kozackie, zmniejszające liczbę wojska zaporoskiego i uchwalił budowę twierdzy Kudak, z której można było sprawować nadzór nad Kozaczyzną.
Ogłoszenie uchwał doprowadziło do kolejnych walk - w tymże 1635 wybuchło powstanie pod wodzą I. Sulimy, stłumione przez wojsko i Kozaków rejestrowych. Następnie w latach 1637-1638 pod wodzą Pawluka. W 1638 Sejm uchwalił antykozacką ustawę Ordynacja wojska zaporoskiego rejestrowanego w służbie Rzeczpospolitej będącego, która ograniczyła rejestr z 8 do 6 tys. osób, kasowała wszystkie przywileje kozackie, faktycznie zamieniając wolnych dotąd Kozaków w poddanych. Represyjna ustawa wywołała nowe wystąpienia, zakończone, podobnie jak i poprzednie, klęską i kapitulacją sił kozackich pod Masłowym Stawem 4 XII 1638. Kozakom wyznaczono pułkowników ze stanu szlacheckiego, dobra kozackie zagarnęli magnaci.
Powstanie Chmielnickiego
Największe powstanie Kozaków pod wodzą B. Chmielnickiego trwało w latach 1648-1654. W bitwach nad Żółtymi Wodami (16 V 1648) i pod Korsuniem (26 V 1648) wojska B. Chmielnickiego zniszczyły całkowicie armię koronną. Po nieudanych rokowaniach z nowo wybranym królem - Janem Kazimierzem - B. Chmielnicki oblegał Zbaraż. Po bitwie pod Zborowem (15-16 VIII 1649) podpisano tzw. umową zborowską, w której poczyniono szereg ustępstw na rzecz Kozaków. W 1651 powstanie wybuchło ponownie. Krwawe walki toczyli Kozacy z wycofującymi się z Zadnieprza wojskami J. Wiśniowieckiego.
W dniach 28-30 VI 1652 B. Chmielnicki poniósł klęskę pod Beresteczkiem, po której zaczął szukać pomocy w Rosji. 18 I 1654 zerwał z Rzeczpospolitą i w Perejasławiu przyjął zwierzchnictwo Rosji. Car przyznał Kozakom prawo wyboru hetmana, zaakceptował 60-tysięczny rejestr, gwarantował własność majątków ziemskich. Dotychczasowy konflikt kozacko- polski przerodził się w wojnę między Rzeczpospolitą a Rosją (1654-1657) zakończoną rozejmem w Andruszowie i podziałem Ukrainy między Polskę i Rosję.
Ostatnie wielkie powstanie kozackie pod wodzą S. Paleja, wybuchłe w 1702, trwające do 1704, objęło część województw kijowskiego, bracławskiego, Wołyń i Podole. Przyczyną jego wybuchu stała się likwidacja wojska kozackiego przez Sejm w 1699. Powstania kozackie w dużym stopniu przyczyniły się do osłabienia ówczesnego państwa polskiego.
Upadek kozaczyzny
Walki na Ukrainie, wybór I. Brzuchowieckiego na hetmana (1663) zapoczątkowały rozpad Kozaczyzny, przypieczętowany rozejmem w Andruszowie (1667), który podzielił Ukrainę między Rosję a Polskę. W następnych latach Kozaczyzna zaporoska uległa osłabieniu i rozwarstwieniu. Ostatecznie zlikwidowana przez cesarzową Katarzynę II w 1775. Niezależnie od zamieszkujących Kresy Rzeczpospolitej Kozaków zaporoskich, w XVI-XVII w. istnieli w Rosji Kozacy dońscy, kubańscy, uralscy, wołżańscy, orenburscy i in. Autonomię Kozaków znacznie ograniczył car Piotr I. Za panowania jego następców Kozacy stali się częścią siły zbrojnej Rosji (jazda), w XIX w., używaną nie tylko w wojnach, ale i do tłumienia ruchów rewolucyjnych i narodowościowych.