Ruch egzekucyjny

Ruch egzekucyjny, szlachecki program polityczny wymierzony przeciw przewadze magnatów w państwie, sformułowany na sejmach i sejmikach za panowania Zygmunta 1 Starego i Zygmunta II Augusta. Szlachta, popierana przez niektórych magnatów, domagała się przede wszystkim egzekucji dóbr, tj. odebrania magnatom bezprawnie użytkowanych królewszczyzn, oraz przestrzegania prawa o tzw. incompatibiliach, czyli zakazu sprawowania przez jedną osobę kilku wysokich urzędów (co dotąd bywało powszechne). Ponadto domagano się kodyfikacji prawa, zacieśnienia unii z Litwą i likwidacji odrębności ustrojowych Prus Królewskich, ograniczenia nadmiernych przywilejów duchowieństwa (zwłaszcza zwalniania go od podatków), a także dalszego ograniczenia praw mieszczan. Żądano również potwierdzenia zasady elekcyjności tronu, uporządkowania skarbu, utworzenia stałego wojska oraz zagwarantowania wolności wyznania. Przywódcy ruchu egzekucyjnego (m.in. ze średniej szlachty M. Sienicki i J. Ponętowski, a spośród magnatów R. Leszczyński i H. Ossoliński) starali się zjednać króla i realizować swe postulaty przy jego pomocy. Niechętne stanowisko Zygmunta Starego wobec tych żądań doprowadziło w 1537 do wojny kokoszej.
Zygmunt August, pragnąc uzyskać od szlachty środki na wojnę z Rosją, zaakceptował szlachecki program naprawy Rzeczypospolitej na sejmie piotrkowskim 1562-63. Uchwalono tam egzekucję dóbr oraz postanowiono powołać stałe wojsko, zw. kwarcianym (od czwartej części dochodów z królewszczyzn, przeznaczonej na jego utrzymanie). Ruch egzekucyjny osłabił na pewien czas znaczenie magnaterii w państwie.