Ruch egzekucyjny skierowany przeciwko magnaterii

Ruch egzekucyjny były to żądania średniej szlachty wobec króla, do egzekwowania praw i przywilejów szlacheckich. Datuje się go na XVI wiek, z tym, że jego powstawanie można zacząć liczyć już od zjazdu korczyńskiego(1456), gdzie domagano się dokładnej rewizji i naprawy prawa. Stan szlachecki posiadał w dobie swojej „złotej wolności” pełnie praw politycznych i ekonomicznych, to on tworzył naród obywatelski. Instytucjami władzy szlachty były sejmiki , sądy ziemskie, zaś szlachtę w skali całego państwa reprezentowała izba poselska sejmu. Drugą grupą narodu politycznego była magnateria. Miała ona te same uprawnienia co stan szlachecki, jednak górowała nad nią pozycją ekonomiczną. Przedstawiciele tej grupy otrzymywali większość urzędów w państwie. Jej reprezentantem była izba senatorska. Trzecim stanem sejmującym był król, do którego uprawnień należało dowództwo nad armią, dożywotnie obsadzanie urzędów, prowadzenie polityki zagranicznej oraz inicjatywa ustawodawcza.

Ruch egzekucyjny powstał, ponieważ prawo było w owych czasach nagminnie łamane przez rządzącego. Szlachta praktycznie w ogóle nie domagała się reform (lecz nie można mówić tak o tym, ponieważ egzekucja wszystkich tych praw dokonałaby bardzo znaczących reform) tylko egzekucji swoich praw, ponieważ podług ich przekonań, prawo stało ponad wszystkim. Postulowała ona wtedy zwrot majątków królewskich, które monarcha rozdawał magnatom, ażeby uzyskać ich poparcie polityczne lub finansowe. Sprzeciwiała się również piastowaniu przez jedną osobę dwóch lub więcej urzędów, ponieważ twierdziła, iż taki urzędnik nie może rzetelnie wykonywać swoich obowiązków. Żądali także ujednolicenia systemu prawa, wojska, administracji oraz sądownictwa, a także podawali w wątpliwość przywileje kościoła.

Ruch egzekucyjny skierowany był przede wszystkim przeciwko nie wypełnianiu postanowień króla, lecz magnateria również była przedmiotem ataków stanu średniej szlachty. W czasie swego panowania Zygmunt Stary (1506-1548) był posiadaczem dużej liczby majątków, czyli dóbr królewskich. Teoretycznie dochody z tych majątków powinny iść na potrzeby dworu, armii i urzędników. Jednak w praktyce było inaczej. Monarcha, poza prawem nadawał swoje dobra magnatom, w celu uzyskania ich poparcia. Wobec takich poczynań szlachta zdała sobie sprawę, iż magnateria ze swoją przewagą ekonomiczną stanowi naprawdę dużą przeszkodę w usprawnieniu państwa. Tak więc domagała się ona egzekucji dóbr czyli odebrania magnatom nadanej im królewszczyzny. Majątki te miały znaleźć się z powrotem w skarbie państwa i przynieść ulgi w podatkach nakładanych na szlachtę. Stan szlachecki żądał także opracowania w postaci jednolitej i usystematyzowanej całości przepisów prawnych, co miałoby dać szlachcie bezpieczeństwo w handlu zbożem oraz zatrzymać trochę „magnacką swawolę”.

Hasło Nihili Novi miało też swoje znaczenie w walce szlachty o egzekucje praw. „Nic nowego bez nas” oznaczało, iż władza może być silna tylko wtedy, gdy reprezentowana jest przez wszystkie trzy stany. Twierdzili, że król i senatorowie nie mogą reprezentować całego państwa. Lecz nie należy interpretować tego, jakoby szlachta traktowała równo wszystkie trzy sejmujące stany.

Program egzekucyjny był prawie w takim samym stopniu skierowany i antykrólewsko i antymagnacko. Szlachta domagała się przede wszystkim wykonywania praw oraz osłabienia pozycji magnaterii, poprzez zabranie jaj majątków królewskich. Program egzekucyjny podsuwał wizję państwa silnego, w którym nieznano by anarchii oraz oligarchii i absolutyzmu. Jednak uzasadniał on przede wszystkim model państwa demokracji szlacheckiej. Ruch egzekucyjny osiągnął między innymi lustrację dóbr koronnych, egzekucję dóbr, powołanie „wojska kwarcianego”, reformę podatkową oraz ujednolicenie miar i wag. Jego głównymi działaczami byli Hieronim Ossoliński, Mikołaj Sienicki, Rafał Leszczyński.