Przemiany społeczne i gospodarcze w XIX wieku.
XIX wiek był wiekiem wielkich przemian gospodarczych, przemysłowych i społecznych. Poniżej opisze szczegółowo podstawowe państwa od których to wszystko się zaczęło a następnie ogółem scharakteryzuje resztę regionów świata. Natomiast proces kształtowania się cywilizacji przemysłowej został zapoczątkowany jeszcze w drugiej połowie XVIII wieku gwałtowną eksplozją demograficzną. Liczba ludności naszego kontynentu zwiększyła się w ciągu stu pięćdziesięciu lat prawie trzykrotnie!!! Tak szybki wzrost populacji stał się wyzwaniem dla dziewiętnastowiecznej Europy. A więc, przejdę do charakterystyki państw.
Anglia – to jest właśnie to państwo w którym wszystko się zaczęło. W Anglii wszelkie przemiany w XIX wieku zwane są tam rewolucją przemysłową. Do wzrostu produkcji i obniżenia jej kosztów przyczyniły się wynalazki takie jak np. maszyna parowa. Pierwsze maszyny parowe pojawiły się w XVIII stuleciu w Wielkiej Brytanii. Woda podgrzewana w kotłach węglowych dostarczała pary, która pod ciśnieniem poruszała tłoki silnika. Wcześniej energię uzyskiwano dzięki pracy ludzkich i zwierzęcych mięśni lub sile wiatru i nurtu rzek Wykorzystanie jako paliwa bogactw mineralnych, takich jak węgiel czy ropa naftowa, otworzyło przed człowiekiem ogromne możliwości i przyczyniło do rozwoju przemysłu. Ale wracając do tematu to podobne zjawiska wykorzystania silnika parowego miały miejsce też w innych krajach, ale o tym za chwile.
Pierwszą linię kolejową na świecie zbudowano w Anglii w 1825r. W latach 40 XIX w. kraj pokrywała już cała sieć dróg żelaznych. Wynalazek lokomotywy parowej spowodował rewolucję w sposobach podróżowania. Przykładowo w 1750r. podróż lądem z Londynu do Edynburgu w Szkocji zajmował minimum 10 dni zaś w 1855 r. tą samą trasę można było pokonać koleją w ciągu zaledwie 14 godzin. Podsumowując dzięki powstawaniu linii kolejowych czas podróży znacznie się skrócił, a coraz więcej ludzi przenosiło się do miast, gdzie znajdowali zatrudnienie w fabrykach.
Teraz przez moment zajmę się tematem fabryk, przykładowo w Anglii. W XIX wiecznych fabrykach robotnicy często pracowali po 14 godzin na dobę przez 6 dni w tygodniu. Zatrudniano też dzieci i kobiety, którym płacono z reguły mniej niż mężczyznom. Praca robotnika fabrycznego była wyczerpująca i bardzo monotonna. W zakładach często zdarzały się nieszczęśliwe wypadki w wyniku których robotnicy tracili palce u rąk lub całe dłonie. Sytuacje robotników angielskich poprawiły tzw. ustawy o fabrykach.
Te ustawy zostały wprowadzone w tym czasie tylko w Anglii więc sądzę że dobrze by było poświęcić im chwile czasu. W 1844 r. parlament angielski uchwalił tzw. ustawy o fabrykach, zakazujące m.in. właścicielowi fabryk zatrudniania dzieci poniżej 10 roku życia oraz przyjmowania do pracy w kopalniach kobiet i dzieci. Do roku 1900 w większości krajów o rozwiniętym przemyśle uchwalono podobne ustawy określające zasady zatrudniania dzieci w fabrykach. Robotnicy zaczęli się zrzeszać w związkach zawodowych. Walczących i poprawę warunków pracy , które jednak musiały czekać wiele lat na ich legalizację.
Następnym poruszonym przeze mnie tematem będzie kolej w USA. W 1869 r. w miejscowości Promotory Point w stanie Utah doszło do połączenia torów, kładzionych z dwóch przeciwnych krańców kontynentu. W ten sposób powstała linia kolejowa prowadząca ze wschodu na zachód wybrzeża Ameryki Północnej. Prócz tej kolei, rzecz jasna w USA również zaczęto budować fabryki i wykorzystywać ówczesne dobrodziejstwa nauki.
W 1837 r. francuski artysta Louis Daguerre wykonał zdjęcie używając miedzianej płytki pokrytej jodkiem srebra. Chociaż nie była to pierwsza fotografia w dziejach ludzkości, jednak najwierniej oddawała wszystkie szczegóły ujętego przedmiotu. Fotografie te, nazwane od nazwiska ich wykonawcy dagerotypami szybko zyskały wielką popularność.
Kolejnym temat wartym uwagi jest Pierwszy silnik elektryczny, a więc w 1821 r. angielski fizyk i chemik Michaelk Faraday zademonstrował model silnika elektrycznego. Odkrył on, że prąd elektryczny przepływający przez przewodnik (przewód) wytwarza pole magnetyczne, które może być wprawione w ruch obrotowy. Chociaż w tamtych czasach wynalazek ten nie znalazł praktycznego zastosowania, Faraday ’a uważa się do dziś za pierwszego twórcę silnika elektrycznego.
Przybliżysz sobie teraz losy Rosji w tym czasie. Pod konie XIX wieku w imperium rosyjskim dokonał się dynamiczny rozwój przemysłu. Jednak modernizacja kraju nie objęła stosunków politycznych i warunków życia społecznego. Mimo zniesienia pańszczyzny o założenia DUMY, Rosja pozostawała nadal zacofanym państwem. Na chwile zostawię ten temat i opisze czym była DUMA. DUMA to nazwa rosyjskiego parlamentu, zwołanego po raz pierwszy w 1905r. jako dowód, że Rosja może zaliczać się do państw demokratycznych. W rzeczywistości jednak ten parlament nie posiadał absolutnie żadnej władzy na to co się działo w państwie. Powróciwszy do tematu, od 1547 r. władzę absolutną sprawowali w Rosji carowie. Zwykli ludzie nie mieli żadnego politycznego wpływu na władzę i byli prawie całkowicie od niej uzależnieni. Wśród poddanych caratu wzrastało więc powszechne niezadowolenie. Podsumowującym wydarzeniem była klęska głodu w Rosji kiedy to głodujący ludzie żebrali o kawałek chleba przed domami rosyjskich wojskowych spowodowana nieurodzajem plonów w latach 1981-1892. W imperium rosyjskim zaczęło być „strasznie gorąco”.
Jak już jesteśmy przy temacie Rosji to nie można zapomnieć o budowie kolei transsyberyjskiej która odbyła się w latach 1891-1905. Łączyła ona europejską część Rosji z Władywostokiem, miastem położony na wybrzeżu Oceanu Spokojnego. Linia ta umożliwiała rozwój gospodarczy Syberii. Wraz z budową tej kolei wiąże się taka ciekawostka historyczna wyjaśniający dlaczego linia kolejowa łącząca te dwa punkty jest prosta i w jednym miejscu jest jaki jakby pagórek. Zatem Architekci mający zająć się budową kolei transsyberyjskiej przyszli do cara z mapą, linijka i ołówkiem w momencie w którym car był dość mocno zajęty sprawami państwa. Miał wyznaczyć linię na której ma być zbudowana ta kolej. OD niechcenia car połączył te dwa punkty linią prostą a ten pagórek to jest koniuszek palca cara który wystawał nad linijką.
Na rozwój gospodarczy ziem polskich w pierwszej połowie XIX wieku wpłynął fakt włączenia ich w obce struktury ekonomiczne,. Które zresztą konkurowały ze sobą na polu gospodarczym. Nowe granice celne i cła utrudniały wymianę handlową zarówno produktami rolnymi, jak i przemysłowymi Ponadto peryferyjne położenie względem nowych ośrodków władzy również nie ułatwiało rozwoju gospodarczego. Spowodowało to stosunkowo słaby, a przede wszystkim nierównomierny rozwój gospodarki. Najlepiej rozwinięte gospodarczo były tereny zaboru pruskiego. Rozwinął się tam przemysł na Górnym Śląsku, w okolicach Wrocławia, w Poznańskiem i na Pomorzu Gdańskim. Dzięki pruskim reformom w rolnictwie, rozciągnięty po 1823 roku na Wielkopolskę, stworzono korzystną strukturę w rolnictwie. Dominacja majątków ziemskich i dużych oraz średnich gospodarstw chłopskich umożliwiła unowocześnienie produkcji rolnej. Rozwój przemysłu na terenie Królestwa Polskiego doprowadził do wytworzenia się trzech ośrodków przemysłowych: Warszawy, Łodzi, Zagłębia Dąbrowskiego. Opóźniona reforma uwłaszczeniowa (1864) nie zmieniła struktury wsi, której dominowały, oprócz majątków szlacheckich, niewielkie gospodarstwa chłopskie. Były one zbyt słabe ekonomicznie, żeby mogły stać się nowoczesne i wydajne. Najgorzej przedstawiała się sytuacja w zaborze austryjackim, gdzie poza kopalniami sopli i zagłębiem włókienniczym na Śląsku Cieszyńskim nie było żadnego przemysłu. Rozdrobnione i zacofane gospodarstwa chłopskie, mimo reformy uwłaszczeniowej, nie były w stanie utrzymać uprawiających je rodzin.
Zanim zajmę się następnym problemem to wyjaśnię znaczenie słowa industrializacja. Industrializacja jest to uprzemysłowienie. Konkretnie jest to proces polegający na przewadze przemysłu nad pozostałymi działami gospodarki narodowej. Zapewnia wyższy poziom produktu krajowego brutto i podniesienie poziomu stopy życiowej.
Proces industrializacji ziem polskich rozpoczął się na Górnym Śląsku, gdzie rozwinęło się hutnictwo. Towarzyszył temu rozwój górnictwa węgla kamiennego i rud żelaza. W latach 1831-1842 wprowadzono tam nowoczesne technologie obejmujące całość procesu wytopu żelaza. Ważnym ośrodkiem stał się Wrocław i jego okolice z przemysłem cukrowniczym, włókienniczym, chemicznym i metalowym. Przemysł stoczniowy rozwinął się w Gdańsku i Elblągu. Stopniowo w miasto przemysłowe przekształcał się Poznań z przemysłem metalowym i maszynowym produkującym dla wielkopolskiego rolnictwa. Szczególne znaczenie odegrała fabryka maszyn i narzędzi rolniczych Hipolita Cegielskiego. W Królestwie Polskim nadal funkcjonowały dawne ośrodki przemysłowe ze Staropolskim Okręgiem Przemysłowym na czele oraz ukształtowały się nowe: Warszawa, Łódź i Zagłębie Dąbrowskie. W Zagłębiu Dąbrowskim rozwinięto przemysł górniczy i hutniczy (żelaza i cynku). Na terenie Warszawy stworzono zakłady przemysłu metalowego. Łódź i okolice zdominował przemysł włókienniczy nastawiony na przerób bawełny. W całym Królestwie wraz ze wzrostem produkcji ziemniaków i buraków cukrowych pojawił się przemysł spożywczy (gorzelnie i cukrownie). Bardzo skromny przemysł w zaborze austryjackim ograniczał się w praktyce do kopalni soli i przemysłu włókienniczego w okolicach Bielska Białej. Na wyraźnie nierównomierny rozwój przemysłu na ziemiach polskich wpłynęły niewątpliwie zabory i włączenie ich w odmienne struktury nie tylko polityczne, ale i gospodarcze. Należy sądzić, że również niekorzystnym czynnikiem było ich peryferyjne położenie względem ośrodków władzy.
Następnym państwem które omówię będą Niemcy. Niemcy po zjednoczeniu zajęły pod względem gospodarczym pierwsze miejsce w Europie, skutecznie rywalizując z Wielką Brytanią. Dzięki licznym surowcom naturalnym rozwinął się przemysł hutniczy, metalowy, maszynowy, elektryczny i chemiczny. Powstawały pierwsze wielkie koncerny. Z myślą o handlu zagranicznym Niemcy zorganizowały wielką flotę handlową, a następnie zaczęły formować silną marynarkę wojenną.
Rozwój gospodarczy ogarnął wszystkie kontynenty. W 1845 roku w Japonia, zagrożona ostrzałem przez okręty amerykańskie, zgodziła się na „otwarcie kraju” dla cudzoziemców. Doi tej pory handel z kraje Kwitnącej Wiśni – jak Japończycy nazywali swoje cesarstwo – możliwy był tylko w portach wyznaczonych przez cesarskich urzędników. W 1868 roku cesarz Matsuhito przejął rzeczywistą władzę z rąk szoguna (tytuł japońskich namiestników wojskowych będących faktycznymi władcami Japonii) i rozpoczął europeizację państwa. Wprowadzono konstytucję, wybrano posłów do parlamentu, ale najważniejsze decyzje nadal mógł podejmować tylko cesarz. Dzięki przeprowadzonej reformie rolnej chłopi otrzymali małe działki ziemi. Japonia w krótkim czasie dogoniła pod względem gospodarczym mocarstwa europejskie. Był to efekt głównie niezwykłej pracowitości robotników japońskich, zatrudnionych w nowo powstałych ośrodkach górniczych i hutniczych, w rozwijającym się przemyśle włókienniczym. Rozkwit gospodarczy cesarstwa sprawił, że zaczęło ono rozbudowywać swoją armię.
Do przemiany społecznej można zaliczyć tak jakby uzależnienie ludzi od czasu, a mianowicie chodzi oto, że człowiek pracujący na roli nie musi codziennie zawsze dokładnie o tej samej godzinie i minucie kończyć swojej pracy. Fabryka pod tym względem jest organizmem wręcz zegarmistrzowskim. Jeżeli dla miasta średniowiecznego charakterystyczny był dźwięk dzwonów kościelnych, odmierzający upływ czasu świętego, to dla XIX-wiecznego miasta przemysłowego typowy był dźwięk syren fabrycznych, odmierzających upływ czasu zarobkowego. Do fabryki nie chodziło się na zmienną z upływem roku porę świtu, lecz na określoną, zawsze stałą godzinę. Rozkłady jazdy na kolei pomagały w kształceniu nawyku punktualności. Do dzisiaj mieszkańcy krajów nieuprzemysłowionych nie są na ogół przyzwyczajeni do punktualności.
Łączność pocztowa w XIX wieku już tak się upowszechniła, że budynki urzędów pocztowych stały się zwyczajnym elementem zabudowy miejskiej i wiejskiej. Pojawiły się znaczki pocztowe, a wraz z nimi także i kolekcjonerzy. W 1861 roku między Anglią i Francją położono pierwszy podmorski kabel telegrafu elektrycznego. Krótko przed I wojną świtową wprowadzono do użytku radiotelegrafię. W 1877 roku zbudowano pierwsze stacje telefoniczne w Europie i w Ameryce. Dzięki tym wszystkim wynalazkom technicznym i dzięki rozwojowi edukacji powszechnej ogromnie wzrosła w ciągu stulecia rola prasy, która nie tylko informowała, ale również doprowadziła do ukształtowania się opinii publicznej.
Wynalezienie prądnicy oraz zwiększanie się obszaru miast i liczby ich mieszkańców stało się przyczyną powstania regularnej komunikacji miejskiej. Pierwszą linię tramwaju konnego uruchomiono w 1852 roku w Nowym Jorku, a w 1881 w Berlinie ruszył po raz pierwszy tramwaj elektryczny. W Londynie 1863 roku oddano do użytku miejskiego kolej podziemną (metro) na napęd parowy; w 1890 roku londyńskie metro zostało zelektryzowane.
Do II połowy XIX wieku podstawowym środkiem transportu pozostawały pojazdy konne. Stwierdzono wówczas, iż miastom grozi katastrofa z powodu zwiększającej się ilości nawozu końskiego, zanieczyszczającego ulice. W ciągu kilku następnych dziesięcioleci, dających początek motoryzacji, zmieniła się przyczyna zanieczyszczeń miast. Niemcy Karol Fryderyk Benz i Gottlieb Daimler skonstruowali silnik spalinowy i w 1885 roku zastosowali go do samochodu. Natomiast Rudolf Diesel również Niemiec, zbudował w 1893 roku wysokoprężny silnik spalinowy. Francuzi, bracia Michelin, wprowadzili w 1895 roku ogumienie pneumatyczne. W 1893 Henryk Ford założył w Detroit fabrykę, w której rozpoczął w 1908 roku wielkoseryjną produkcję słynnego modelu Ford T. Dzięki produkcji taśmowej jego cena obniżyła się do 500 dolarów, co umożliwiło zakup samochodu robotnikom. W 1903 bracia Wright przelecieli około 300m samolotem z silnikiem benzynowym, a 5 lat później Wilbur Wright pokonał odległość 120 km. W 1909 roku po raz pierwszy odbył się przelot samolotu nad kanałem La Manche, a w 1910 nad Alpami. W dziedzinie środków transportu i przekazu informacji doszło między rokiem 1815 a 1914 do wielkiej prawdziwej rewolucji.
Nad tym szczegółowo nie będę się rozdrabniał gdyż nie jest to temat tego referatu ale będąc przy XIX wieku nie można nie wspomnieć o wielkich odkryciach naukowych, które posunęły świat o kilka wielkich kroków naprzód.
W XIX wieku największe znaczenie zdobyły dwie kwestie społeczne: robotnicza i narodowa. Ideologie, których głosiciele skoncentrowali się na tych zagadnieniach, wywarły najsilniejszy wpływ na myślenie o polityce i życiu społecznym.
Na przełomie XIX i XX wieku ideolodzy zastanawiali się, czy bliższa ludziom okaże się idea narodowa czy też walka klas (rasizm). Wybuch I wojny światowej w 1914 roku oznaczał zwycięstwo tej pierwszej, ale już w 1917 roku wraz z rewolucją bolszewicką w Rosji zwyciężyła zasada klasowa. Konflikt trwał dalej.
Teraz przez chwilę zajmę się pozycją kobity w ówczesnym czasie. W tradycyjnym społeczeństwie rolniczym istniały zajęcia uważane za wyłącznie męski bądź wyłącznie kobiece. Prawne określenie pozycji kobiety w społeczeństwie i w rodzinie zależne było od rodzaju kultury panującej w danym kraju, ale wszędzie mężczyźnie przysługiwały szczególne uprawnienia. Wraz ze wzrostem uprzemysłowienia zaczęło się kształtować społeczeństwo nowego typu, odrzucające dotychczasowe prawa oparte na dziedziczności i sprzyjające dążeniom do równouprawnienia również w zakresie płci. Kobiety jednak mimo wszystko musiały walczyć o swoje prawa. Walka o emancypację (równouprawnienie) kobiet rozgrywała się na różnych płaszczyznach, ale dwie z nich miały zasadnicze znaczenie. Pierwsza związana była z zabiegami o dopuszczenie kobiet do studiów wyższych, a druga – z domaganiem się dla nich praw politycznych, zwłaszcza prawa wyborczego. Zanim zajmę się opisaniem tych dwóch znaczeń to napiszę parę słów o kobiecie z Ameryki, która całkowicie domagała się równouprawnienia. W czasie wyborów (kobiety były pozbawione prawa wyborczego) ów kobieta przebrała się za mężczyznę i poszła zagłosować, po głosowaniu przyznała się do swojego czynu i domagała się kary. Sąd jednak ze względu na jej płeć nie chciał wydać na nią wyroku takiego jakby otrzymał mężczyzna za wykroczenie tego typu. Ona jednak nadal domagała się sprawiedliwego wyroku, i do takiego doszło. Był to pierwszy ale jak wielki krok równouprawnienia kobiet. Teraz podobizna tej kobiety widnieje na monecie waluty amerykańskiej. Teraz zajmę się już wspomnianymi wcześniej znaczeniami.
Aż do początków XIX wieku nauczanie dziewcząt polegało jedynie na przygotowaniu ich do wzorowego wypełniania zadań żony i matki, natomiast zasób wiadomości przekazywanych chłopcom był znacznie rozleglejszy. Przez cały XIX wiek program szkolnictwa żeńskiego ulegał zmianom, upodobniając się stopniowo do męskiego. Zaczęły również w niektórych krajach powstawać szkoły koedukacyjne. Największą barierą dla rozwoju intelektualnego kobiet była niemożność podjęcia studiów na wyższych uczelniach. W Europie przełamała te przeszkody najpierw Szwajcaria, gdzie w 1864 roku uniwersytet w Zurychu przyjął pierwsze studentki. Powoli większość uniwersytetów zaczęła przekształcać się w instytucje koedukacyjne. Zupełnie niezwykłą szkół był tzw. Uniwersytet Latający w Warszawie. Narodził się on z tajnych kursów prowadzonych przy prywatnych szkołach żeńskich. Jego słuchaczki poznawały nie tylko zakazane treści narodowe, ale otrzymywały również wiedzę uniwersytecka na dobrym poziomie. W trakcie rewolucji w 1905 roku Uniwersytet Latający zalegalizowano jako Towarzystwo Kursów Naukowych.
Drugie znaczenie to prawa polityczne, a więc zwolenniczki praw politycznych (przede wszystkim wyborczych) dla kobiet były nazywane sufrażystkami (ang. suffrage – głos wyborczy). Ruch sufrażystek narodził się w Połowie XIX wieku w Stanach Zjednoczonych, a w kilka lat później znalazł zwolenników w Wielkiej Brytanii. Najbardziej znaną sufrażystką była Angielka Emmeline Pankhurst, która wraz z córkami Christoban i Sylvią założyła w 1903 roku Społeczno-Polityczną Unię Kobiet i prowadziła gwałtowną kampanię na rzecz równouprawnienia politycznego; była wielokrotnie więziona za organizowanie manifestacji. W Stanach Zjednoczonych pod koniec XIX wieku wprowadzono prawa wyborcze dla kobiet w kilku stanach: w 1889 w Wyoming, w 1893 w Kolorado i w 1896 w Idaho oraz Utah. Pierwszym krajem, w którym kobiety zrównano w prawach politycznych z mężczyznami, była Nowa Zelandia (1893). W wyborach do autonomicznego sejmu w Finlandii kobiety mogły brać udział od 1906 roku. Pierwszym w pełni niepodległym państwem, które przyznało prawa wyborcze kobietą, była Norwegia (1907).
Na tym zakończę swój referat, pod spodem zamieszczam kilka zdjęć lub rysunków przedstawiających motywy z ówczesnych czasów. Cały ten referat mogę podsumować w taki sposób, że były to wspaniałe czasu w których technika, nauka, umysł ludzki nie mówiąc już o medycynie poszła naprzód. Było to kilka wielkich kroków które bardzko przyczyniły się do rozwoju ludzkości i jestem pewien że gdyby nie tamte czasy to dziś żyło nam by się o wiele gorzej. Patrząc w przeszłość mogę tylko powiedzieć że nie wszystko co powinno być zrobione zostało wykonane, gdyby tak można było cofnąć czas i poprawić kilka szczegółów to kto wie czy teraz nie żyli byśmy jeszcze w lepszych warunkach i nie byli byśmy szczęśliwsi. Na sam koniec nasuwa mi się taki cytat który całkowicie odwzorowuje moje wyżej napisane słowa:
„Patrząc w przeszłość,
bardziej żałujemy rzeczy których nie zrobiliśmy,
niż tego co zrobiliśmy źle. ”
I w taki oto sposób kończę ten referat.