Państwo totalitarne i autorytarne

Możemy rozróżnić trzy systemy polityczne: demokrację, totalitaryzm i autorytaryzm. Opierają się one na różnych zasadach, normach i mechanizmach. System demokratyczny ma i zawsze miał wielu krytyków, sir Winston Churchill powiedział o nim: „Demokracja to najgorsza forma rządu, z wyjątkiem wszystkich innych form”. Niektórzy radykalni krytycy z XX w. nie poprzestali na słowach. Stworzyli oraz wypróbowali dwa inne systemy: totalitarny i autorytarny.
Źródłosłów słowa „totalitaryzm” pochodzi z łaciny i oznacza „całkowity”. Totalitaryzm jest to więc system rządów politycznych, w którym wszystkie gałęzie życia i zachowania społeczne kontroluje centralna władza (jedna partia pod przewodnictwem jednego człowieka), realizująca zamkniętą i nie podlegającą ocenie, wizję ideologiczną. Twórcami tej teorii są: H. Arendt, C.J. Friedrich i Z. Brzeziński. W praktyce oznacza ona całkowite poddanie życia jednostki kontroli państwa za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, terroru tajnych służb, masowych monopartii. Totalitaryzm był bardzo charakterystyczny dla reżimów XX wieku – komunistycznego i faszystowskiego (lub nazistowskiego – odmiany faszyzmu, u której podstaw leżała jeszcze ksenofobia i rasizm). Podkreśla się strukturalne podobieństwo totalitaryzmu w państwach komunistycznych i faszystowskich, mimo ich odmiennej ideologii.
W państwie totalitarnym władza wpływa na świadomość obywateli. Oznacza to, iż ideologii podporządkowane są wszystkie etapy życia człowieka – nawet program szkolny. Obowiązuje cenzura, określona przez władzę, nie tylko w środkach masowego przekazu, ale także w sztuce i kulturze. Władza totalitarna posuwa się jeszcze dalej – wykorzystuje właśnie takie dziedziny, jak sztuka, kultura, żeby wpłynąć na sposób myślenia ludzi, wpoić im określoną ideologię. Taki zabieg nazywamy indoktrynacją. W państwach o ustroju totalitarnym możemy spotkać się z kontrolą urodzeń przez władzę (ograniczenia w rodzeniu w Chinach, czy – wręcz przeciwnie – promowanie rodzenia dzieci w komunistycznej Rumunii) czy regulowaniem przez nią stosunków społecznych (np. polityka apartheidu w RPA). Zycie polityczne i obywatelskie człowieka jest określone przez władzę. Obywatel jest tylko figurą, aby potwierdzać działanie władzy. Nie istnieje jakikolwiek pluralizm polityczny. Opozycja jest zakazana. Nie istnieją faktycznie żadne prawa obywatelskie. Aby permanentnie inwigilować każdy etap życia człowieka, państwo totalitarne posiada bardzo rozbudowany aparat milicji, stosuje się terror i przemoc. Jeśli chodzi o politykę zagraniczną, to w państwie totalitarnym mamy do czynienia z całkowitym zamknięciem się na świat. Władze dążą do konfliktu i agresji w polityce zagranicznej, przy jednoczesnym nacjonalizmie. W dziedzinie gospodarki, kraje o ustroju totalitarnym starają się całkowicie przejąć kontrole nad gospodarką, wprowadzają plany i uspołecznienie środków produkcji.
Wielkimi reżimami totalitarnymi XX wieku były lub są: komunistyczne: władza Stalina w ZSRR, Mao Tse-tunga w Chinach, Kim Ir Sena w Korei Północnej, Fidel Castro na Kubie, Hitlera w nazistowskiej III Rzeszy, dyktatura Saddama Husajna w Iraku.
System autorytarny jest łagodniejszy od totalitarnego. Charakteryzuje się on częściową liberalizacją stosunków i zachowań społecznych. Słowo autorytarny pochodzi z łaciny i oznacza „wpływ osobisty, znaczenie, przywództwo”. W systemie autorytarnym władza skoncentrowana jest w rękach jednej osoby lub instytucji, nie uwzględniających politycznych preferencji obywateli. Dla systemu autorytarnego właściwy jest ograniczony pluralizm, ograniczenie uczestnictwa obywateli w życiu politycznym, odpolitycznienie życia publicznego i sterowanie nastrojami społeczeństwa. Jednostka musi podporządkować się najwyższym celom państwa. Różnicą miedzy systemem totalitarnym a autorytarnym jest fakt, że ten drugi najczęściej nie posiada sztywnej ideologii i monopolu gospodarczego. Ideologia, jeśli istnieje, nie jest instrumentem mobilizacji społeczeństwa wokół celów władzy. Władza zgadza się na koncesjonowany pluralizm – ograniczoną przez państwo różnorodność w obszarach życia publicznego. Nie stosuje otwartego terroru, a nawet przestrzega podstawowych praw obywatela, o ile nie kolidują one z interesem państwa. W okresie kryzysu stosuje się narzędzia represyjne (stan wojenny wprowadzony w 1981 w PRL czy stłumienie praskiej wiosny w 1968). Następstwem takich relacji między obywatelem a władzą jest zanik odpowiedzialności jednostki, niechęć do ryzyka, apatia i bierność.
Przykładami państw autorytarnych są: większość państw komunistycznych (PRL, Czechosłowacja) po 1956 r.
Hitler utworzył państwo o charakterze totalitarnym, podobnie Benito Mussolini. Po II Wojnie Światowej utworzono blok państw socjalistycznych, które miały zapewnić wszystkim obywatelom równość. Saddam Husajn stworzył państwo teokratyczne. Jak się okazało nie istnieje idealny system polityczny. Ustrój totalitarny opiera się na utopijnych ideałach, które w praktyce nie zdają egzaminu i zamiast wolności i równości dla wszystkich przynoszą reżim, brak swobód i cenzurę. Państwo totalitarne jak i autorytarne prowadzi raczej do zaniku społeczeństw niż do ich rozwoju.