Założenia polityki ZSRR na kontynencie europejskim w latach 1945-70.

ZSRR wyszedł z wojny zwycięsko. W Europie Armia Czerwona dotarła do Łaby i Austrii. W ramach ZSRR znalazły się państwa bałtyckie, wschodnie obszary Polski, Besarabia, na Dalekim Wschodzie Armia Czerwona dotarła do Korei. Ponownie przejęła Kraj Przymorski, Południowy Sachalin i Wyspy Kurylskie. ZSRR obejmował obszar 22,4 mln km², zamieszkany przez około 194 mln mieszkańców, składał się z 16 republik związkowych. W końcowej fazie wojny lub bezpośrednio po niej ZSRR uzależnił od siebie: Albanię, Bułgarię, Czechosłowację, Mongolię, Polskę, Rumunię, i Węgry. Armia Czerwona okupowała część Austrii i Niemiec oraz Północną Koreę.
Przywódcy ZSRR używali pojęcia strefy bezpieczeństwa, żądając uznania ich prawa do kontrolowania tych rozległych obszarów. Wielu polityków zachodnich uznawało prawo ZSRR do posiadania takiej strefy. W latach następnych przywódcy ZSRR mówili o sojuszu ideowo-politycznym łączącym ZSRR z krajami tzw. demokracji ludowej. ZSRR miał być wzorem do naśladowania dla tych krajów. Był to dziwny wzorzec. W wielu krajach demokracji ludowej stopa życiowa była wyższa niż w ZSRR. Nie było się też, na czym wzorować w aspekcie politycznym i ideologicznym. ZSRR był krajem zacofanym gospodarczo i politycznie, panował w nim system monopartyjny. Ludzie byli pozbawieni możliwości swobodnego poruszania i wypowiadania się. Po wojnie rząd kontynuował akcję represyjną zarówno wobec pojedynczych obywateli, jak i całych narodów. Jeńców wracający z niewoli zsyłano do obozów pracy, ludność republik pogranicznych oskarżano o współpracę z Niemcami, deportowano i represjonowano. Do ZSRR zwożono podstępnie aresztowanych działaczy politycznych z Czechosłowacji, Niemiec, Polski, Rumunii, Węgier. W 1946 r. Związek Radziecki przystąpił do wykonywania kolejnego, czwartego już, planu 5-letniego. Sytuacja była trudna, wydajność pracy bardzo niska, poziom życia również bardzo niski. Gospodarka radziecka nie była konkurencyjna wobec gospodarki zachodniej. Nadal bardzo wiele środków przeznaczano na cele wojskowe. Granice państwa bardzo uszczelniono. Obywatele ZSRR nie mieli paszportów i poza wyjazdami służbowymi nie mogli wyjeżdżać za granicę. Przyjazdy do Związku Radzieckiego były również bardzo ograniczone.
Politycy amerykańscy liczyli, że odbudowa ZSRR trwać będzie, co najmniej 10 lat. Tymczasem Stalin podjął szeroko zakrojony plan uzależnienia całych Niemiec. Już w czerwcu 1945 r. radzieckie władze okupacyjne wyraziły zgodę na utworzenie w swojej strefie partii politycznych, a w lipcu powołały lokalne władze administracyjne poszczególnych krajów. W sierpniu utworzono centralne zarządy gospodarcze dla całej strefy. W kwietniu 1946 r. komuniści wchłonęli działającą w radzieckiej strefie partię socjaldemokratyczną i utworzyli Socjalistyczną Partię Jedności Niemiec. Wzywano do tworzenia nowych Niemiec opartych na masach ludowych i sojuszu z ZSRR. Program ten prezentowano jako program nowych, demokratycznych Niemiec.
Konferencja poczdamska Wielkiej Trójki powołała Komisję Ministrów Spraw Zagranicznych mocarstw do przygotowania projektów traktatów pokojowych z Niemcami i ich satelitami. Sprawa była bardzo skomplikowana. Coraz częściej na spotkaniach dominowały problemy sporne. Coraz częściej pojawiały się głosy mówiące o zagrożeniu komunistycznym i konieczności przeciwstawienia się. Prasa krajów uzależnionych od ZSRR pisała z kolei o przewrotnych dążeniach imperializmu amerykańskiego, wyzysku i uciski mas robotniczych w krajach kapitalistycznych i konieczności obalenia kapitalizmu. Były premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, 5 marca w Fulton, wygłosił zasadnicze przemówienie programowe: „Od Szczecina, nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem opuściła się żelazna kurtyna w poprzek kontynentu. Poza tą linią znajdują się wszystkie stolice byłych państw środkowej i wschodniej Europy: Warszawa, Berlin, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Belgrad, Bukareszt i Sofia- wszystkie te sławne miasta i zamieszkująca wokół nich ludność leżą w sferze radzieckiej i wszystkie, w takiej czy innej formie podlegają nie tylko wpływom radzieckim, ale kontroli z Moskwy w bardzo wysokim, niekiedy w coraz to bardziej rosnącym stopniu. Rządy policyjne przenikają z Moskwy. Tylko Ateny, ze swą nieśmiertelną chwałą mogą swobodnie decydować o swej przyszłości w wyborach pod nadzorem brytyjskim, amerykańskim i francuskim”. Stalin ustosunkował się do tego przemówienia w wywiadzie dla „Prawdy” z 13 marca 1946 r. Nazwał on Churchilla „podżegaczem wojennym”. Stwierdził, że poszczególne jego twierdzenia stanowią mieszaninę „oszczerstw”, „ordynarności”, i „braku taktu”. Było to wyjaśnienie mało przekonujące. Mowa Churchilla natomiast zrobiła wielka karierę. Państwa zachodnie zmieniły swój kurs polityczny i podjęły wspólne poczynania zmierzające do ograniczenia ekspansji ZSRR.
Jesienią 1947 r. z inicjatywy Stalina powołano do życia Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform). W skład tej instytucji weszło 7 partii krajów demokracji ludowej i 2 partie komunistyczne krajów Europy Zachodniej (francuska i włoska). Przystąpiono do ujednolicania programów działania i ścisłego ich dostosowywania do polityki ZSRR. Polityków hamujących ten proces oskarżono o oportunizm, nacjonalizm, wysługiwanie się imperializmowi, usuwano ich ze stanowisk, torturowano, likwidowano. Stalin nie dopuścił do realizacji planu stworzenia Federacji Bałkańskiej. W lutym 1948 r. w Czechosłowacji dokonano przewrotu usuwając polityków niekomunistycznych związanych z prezydentem Edvardem Beneem. Pełnię władzy przejęli komuniści z Klementem Gottwaldem na czele. W Polsce Władysława Gomółkę i jego zwolenników oskarżono o tzw. odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne i odsunięto od władzy. Ster rządów przejęła w pełni ekipa Bieruta-Bermana-Minca stawiająca na ścisłe powiązanie Polski z ZSRR. W Rumunii w listopadzie1947 r. w skład rządu weszli zwolennicy sojuszu z ZSRR z Emilem Bondarasem i Anną Pauker na czele. Króla Michała zmuszono do abdykacji i 30 grudnia 1947 r. Rumunię proklamowano Republiką Ludową. Podobne zmiany przeprowadzono w Bułgarii i na Węgrzech. USA, Wielka Brytania i Francja połączyły swoje strefy okupacyjne Niemiec tworząc Trizonię. Nie podobało się to ZSRR i od 24 czerwca 1948 r. rozpoczął on blokadę Berlina Zachodniego. Państwa zachodnie przełamały blokadę organizują zaopatrzenie drogą lotniczą i 10 maja 1949 r. Stalin wycofał się z blokady. 14 sierpnia 1949 r. przeprowadzono wybory do parlamentu niemieckiego i 7 września 1949 r. proklamował on powstanie Republiki Federalnej Niemiec. Na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej 7 października 1949 r. proklamowano powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Stalin przegrał walkę o Niemcy i uznał istnienie niezależnego od ZSRR państwa niemieckiego. Stalin stał się bardziej podejrzliwy, nietolerancyjny i mściwy. Zbudował gigantyczny system represji i zniewolenia w ZSRR, cały świat oplatał siecią wywiadu i agenturą, fałszował historię własną i całego ZSRR. Prowadził politykę awanturniczą i ekspansywną. Społeczeństwo radzieckie nadal silnie izolowano od reszty świata. Panował do absurdu czujność i podejrzliwość. Każdego obcego traktowano jako potencjalnego wroga, każdego obywatela ZSRR podejmującego kontakt z obcym jako potencjalnego zdrajcę lub agenta obcego wywiadu. Po tym jak przywódcy Izraela powiązali się z USA Stalin uznał, że Żydzi zdradzili ideały rewolucji i przystąpił do ich bezwzględnego zwalczania. Podjął natomiast współpracę z ugrupowaniami i krajami arabskimi, które zwalczały Izrael i USA.
Komunikat o śmierci Stalina ogłoszono 5 marca 1953 r. Przywódcy ZSRR postanowili zerwać z narzuconymi przez Stalina metodami rządzenia, stworzyli tzw. kolektywne kierownictwo wzajemnie się kontrolując. Postanowili też osłabić bezpośredni wpływ partii i ideologii na władzę wykonawczą, czyli rząd. Szefem rządu był Georgij Malenkow, jego zastępcami Beria, Bułganin i Mołotow. Beria zmierzał do zjednoczenia Niemiec i wycofania ZSRR z tego kraju. Zjednoczone Niemcy miały być rozbrojone i zneutralizowane. Polityce tej sprzeciwiali się inni przywódcy z Malenkowem na czele oraz aktualne kierownictwo NRD z Walterem Ulbrichem. 17 czerwca 1963 r. wybuchł w Berlinie wielki strajk. Szybko ogarnął wiele innych miast NRD i przekształcił się w powstanie zbrojne. Do stłumienia powstania został wysłany Beria. Po powrocie, 26 czerwca został aresztowany, a następnie oskarżony o zdradę i stracony. W maju 1953 r. rząd ZSRR powiadomił Turcję, iż rezygnuje z wysuwanych od czasów wojny roszczeń do niektórych jej terytoriów. W lipcu przywrócono stosunki dyplomatyczne z Izraelem. We wrześniu 1953 r. I sekretarzem KC KPZR został Chruszczow, a w grudniu także wicepremierem, przejmując faktycznie władzę. ZSRR wyraził zgodę na podjęcie rokowań w sprawie rozwiązanie kwestii Austrii. Wbrew stanowisku wieloletniego ministra spraw zagranicznych ZSRR Mołotowa rząd ZSRR, wraz z innymi mocarstwami 15 maja 1955 r. podpisał układ państwowy o neutralizacji Austrii. ZSRR wycofał swe wojska z tego kraju. Było to wydarzenie bez precedensu: do tego czasu Armia Radziecka nie wycofywała się z raz zajętych obszarów. W tym samym roku delegacja radziecka udała się do Jugosławii i doprowadziła do przywrócenia wzajemnych stosunków między oboma państwami. Inicjatorem tych zmian był Chruszczow.
W 1954 r. rząd RFN podjął oficjalne starania o przyjęcie do NATO. Wywołało to ogromne protesty w Czechosłowacji, Francji, NRD, Polsce i ZSRR. W Moskwie od 29 listopada do 2 grudnia 1954 r. odbyła się konferencja z udziałem przywódców: Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR. Jej uczestnicy wystąpili przeciw remilitaryzacji Niemiec. Zagrożono, że jeśli RFN zostanie przyjęta do NATO, to państwa te utworzą własną polityczno-wojskową organizację obronną. Groźba nie poskutkowały. RFN przystąpiła do Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO 20 września 1954 r. W ten sposób, 10 lat po bezwarunkowej kapitulacji, Niemcy odzyskały prawo i możliwość stworzenia własnej armii. Działano tutaj wbrew uchwałom zwycięskiej koalicji, która wielokrotnie zapowiadała, że nie dopuści do ponownego uzbrojenia Niemiec. Odejście od tych postanowień bulwersowało wielu ludzi również na Zachodzie, szczególnie we Francji. W tej sytuacji 11 maja 1955 r. zebrali się w Warszawie przedstawiciele rządów państw z konferencji moskiewskiej i powołali Układ Obronny, zwany potocznie Układem Warszawskim. Układ podpisano 14 maja 1955 r. Naprzeciw siebie stanęły dwa potężne bloki polityczno-wojskowe: NATO i Układ Warszawski. Oba głosiły, że mają obronny charakter. Nastąpiło jednak ponowne zaostrzenie sytuacji i przyspieszenie zbrojeń. Przywódcy ZSRR postanowili wzmocnić pozycję NRD. Rząd ZSRR 25 marca 1954 r. ogłosił, że NRD uzyskała suwerenność, a 25 stycznia 1955 r. zadekretowano zakończenie stanu wojny z Niemcami. We wrześniu 1955 r. kanclerz RFN Konrad Adenauer złożył oficjalną wizytę w ZSRR. Oba państwa uznały się wzajemnie i nawiązały ze sobą stosunki dyplomatyczne. Jednocześnie RFN formalnie uznała zmiany graniczne, jakie nastąpiły po wojnie w Europie i zobowiązała się do ich poszanowania. Jednakże jednocześnie oświadczyła, iż nie zamierza przestać dążyć do powrotu do granic z przed wojny. Dopiero 12 sierpnia 1970 r. Kanclerz Brandt podpisał układ o wzajemnych stosunkach RFN z ZSRR, w którym rząd RFN zapewnił, iż uznaje granice powojenne w Europie i nie dąży do ich podważenia.
25 lutego 1956 r., podczas XX Zjazdu KPZR Chruszczow wygłosił kilkugodzinny referat „O kulcie jednostki i jego następstwach”, w którym potępił kult Stalina i wprowadzone przez niego metody działania oraz wezwał do powrotu do tzw. leninowskich metod pracy. Po XX Zjeździe KPZR postanowiono rozwiązać założone przez Stalina Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform). Poszczególne partie komunistyczne na świecie odzyskały samodzielność i suwerenność. Referat Chruszczowa wywołał ostrą dyskusję również w Polsce. Kierownictwo partii podzieliło się na dwie zwalczające się grupy: natolińczyków- zmierzających do zachowania sojuszu z ZSRR oraz puławian- oskarżających ZSRR o nadużycie władzy i dążących do reform i osłabienia współpracy z ZSRR. W Poznaniu 28 czerwca 1956 r. wybuchł strajk powszechny, który przerodził się w walki zbrojne. Do akcji wprowadzono wojsko. Wydarzenia te odbiły się głośnym echem w kraju i spowodowały dalsze zaostrzenie sytuacji. Jesienią 1956 r. w Polsce dyskutowano i demonstrowano, żądając usunięcia doradców radzieckich, przywrócenia państwu suwerenności gospodarczej i politycznej, naprawienia błędów. Do kierownictwa partii powołano usuniętego z niej w 1948 r. Władysława Gomułkę. Przywódcy ZSRR próbowali nie dopuścić do zmian i na Warszawę skierowano stacjonujące w Polsce dywizje radzieckie. Nowe kierownictwo PZPR z Gomułką na czele doszło jednak do porozumienia z ZSRR. Zobowiązało się, że polska odzyskując suwerenność pozostanie w RWPG i układzie Warszawskim. Oddziały radzieckie cofnięto do koszar. Podobne zajścia miały miejsce na Węgrzech. Wydarzenia 1956 r. wykazały, że nowi przywódcy ZSRR odeszli od sztywnego i awanturniczego kursu politycznego Stalina, ale nie mają zamiaru zrezygnować z utworzonej przez niego radzieckiej strefy bezpieczeństwa, to znaczy z uzależnienia od siebie krajów demokracji ludowej. XXI Zjazd KPZR w 1959 r. uchwalił założenia planu siedmioletniego na lata 1959-1965. Wysunięto w nim hasło doścignięcia w produkcji rolniczej i przemysłowej rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Na XXII Zjeździe KPZR w 1961 r. Chruszczow ponownie oskarżył Stalina o spowodowanie stanu zacofania ZSRR, zapowiedział daleko idące reformy administracyjne i stwierdził, że przeprowadzenie reform gospodarczych pozwoli ZSRR w ciągu 20 lat wyprzedzić USA w produkcji przemysłowej w przeliczeniu na mieszkańca. Jednakże Chruszczow był człowiekiem niedokształconym: mało czytał, z trudem pisał, nie miał charyzmy i miał bardzo impulsywny charakter. Wiele posunięć było nierozważnych, podejmował różne kampanie i szybko się z nich wycofywał. Fakty te spowodowały, iż część przywódców Związku Radzieckiego i wojska zawiązała spisek i 14 października 1964 r. zmusiła Chruszczowa do ustąpienia. Jego miejsce zajął Leonid Breżniew. Był silnie powiązany z aparatem partyjnym, ponadto był bardzo próżny i łasy na różnego rodzaju pochwały i odznaczenia. Za nim stała ekipa kompleksu przemysłowo-militarnego, która niepodzielnie przejęła w swoje ręce całość władzy w państwie, hamując reformy społeczne.
NRD nadal było traktowane przez państwa zachodnie jako radziecka strefa okupacyjna. Panował tam system policyjny. Partia realizowała program wychowawczy wspierając się na dyrektywach radzieckich. Jednocześnie realizowano program państwa opiekuńczego, zapewniając jego obywatelom pełne zatrudnienie, bezpłatne wykształcenie, opiekę lekarską itp. Wielu młodych ludzi po ukończeniu studiów opuszczało kraj przenosząc się przez Berlin na zachód. Na tym tle narastały nieporozumienia. Rząd NRD postanowił problem ten rozstrzygnąć granicą rozdzielającą i zabezpieczającą NRD od Zachodu. Po uzgodnieniu z ZSRR, na granicy w Berlinie 13 sierpnia 1961 r. zbudowano prowizoryczne umocnienia, które następnie przekształcono w stały mur dzielący oba systemy polityczne. Granicę z Berlinem Zachodnim przekształcono w linię frontu. Do ludzi próbujących ją przekroczyć bez zgody władz- strzelano.
W 1960 r. w Czechosłowacji uchwalono nową konstytucję i zmieniono nazwę państwa na Czechosłowacka Republika Socjalistyczna. W 1963 r. złagodzono represje i stopniowo zaczęto reformować system. Liberalizacja stosunków w 1967 r. spowodowała ożywienie polityczne. Żądano zniesienia cenzury prewencyjnej, otwarcia na Zachód, zmiany konstytucji. Ruch ten uzyskał silne wsparcie propagandowe z Zachodu i stopniowo ogarniał środowiska partyjne. Krytykowano władzę, żądano przyspieszenia reform i demokratyzacji stosunków politycznych. W styczniu 1968 r. władzę przejął Alexander Dubek. Był on zwolennikiem demokratyzacji stosunków i reform. Przeprowadzono daleko idące zmiany personalne. Dokonano otwarcia na Zachód podejmując szeroko zakrojoną współpracę z Austrią i RFN. Zmiany dokonujące się w Czechosłowacji śledzono z uwagą w innych krajach. Na Zachodzie budziły one wielkie uznanie, reformatorom obiecywano pomoc. W ZSRR i krajach demokracji ludowej budziły one zaniepokojenie. Przywódców praskiej wiosny oskarżono o zakusy kontrrewolucyjne, wysługiwanie się imperializmowi niemieckiemu i amerykańskiemu, dążenie do rozbicia bloku państw socjalistycznych. Szczególnie ostro krytykowano przejawy współdziałania nowych władz Czechosłowacji z RFN i USA. W nocy z 20/21 sierpnia wojska Bułgarii, NRD, PRL, Węgier i ZSRR wkroczyły do Czechosłowacji. Przewaga wojsk interwencyjnych była druzgocąca. 26 sierpnia podpisano w Moskwie porozumienie. Przywódcy Czechosłowacji zobowiązali się do przestrzegania zasad współpracy z ZSRR oraz wyrazili zgodę na pozostanie wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Przywódcy ZSRR natomiast wyrazili zgodę na pozostanie dotychczasowych przywódców na zajmowanych przez nich stanowiskach. Tymczasem zwołano posiedzenie Rady Bezpieczeństwa ONZ. Uchwalono rezolucję potępiającą ingerencję. Ograniczono się jednak do werbalnego potępienia jej, realnej pomocy reformatorom nie udzielono. Przywódca ZSRR Leonid Breżniew 26 września 1968 r. sformułował tezę głoszącą, że ZSRR ma prawo do podejmowania tego typu działań w granicach swojej strefy wpływów dla zabezpieczenia swych interesów. Powstała tzw. doktryna Breżniewa.


Bibliografia:
Antoni Czubiński- Europa XX wieku