Epoki literackie

Liryka grecka

Homer - epik grecki żyjący najprawdopodobniej na przełomie IX i VIII wieku p.n.e. Z najdawniejszych czasów dochowało się aż siedem jego biografii, często o elementach fantastycznych (np. przypisujących mu boskie pochodzenie) i pozostających z sobą w sprzeczności.
Dzieła Homera miały ogromny wpływ na rozwój literatury. Mit, na którym oparte są eposy "Iliada" i "Odyseja", był traktowany przez Greków jako ich najstarsza prawdziwa historia. Oba eposy stały się podstawowym tekstem szkoły greckiej i z nich można wyprowadzić greckie pojęcia o bóstwach i świecie. Wywarły one wielki wpływ na kształtowanie się pojęć religijnych i etycznych Greków i Rzymian.
Badania tekstów homeryckich dały początek późniejszej nauce o literaturze, którą Grecy nazywali najpierw gramatyką, a następnie filologią.
Nie sposób wymienić wszystkich dzieł literackich, dla których epopeje Homera były wzorem i źródłem inspiracji. Do najważniejszych należy "Eneida" Wergiliusza" i "Ulisses" Jamesa Joyce‘a.
"Iliada" i "Odyseja" miały też wpływ na epikę polską.
Jan Kochanowski "Odprawa posłów greckich"
Wacław Potocki "Wojna chocimska"
Krasicki "Myszeida"
Adam Mickiewicz "Grażyna", "Pan Tadeusz"
Juliusz Słowacki "Król duch"
Stanisław Wyspiański "Akropolis", "Achilles", "Noc listopadowa"
Henryk Sienkiewicz Trylogia, szczególnie "Ogniem i mieczem"
Jan Lechoń "Iliada"
Tadeusz Gajcy "Homer i orchidea"
Wisława Szymborska "Chwila w Troi", "Spis ludności", "Monolog dla Kasandry"
Kwestia homerycka - w XVIII wieku we Francji poddawać zaczęto w wątpliwość sam fakt istnienia poety. Wywodzono utwory z twórczości wędrownych, zawodowych śpiewaków (aojdów, rapsodów). Później wysunięto tezę, iż epopeje powstały w X wieku p.n.e. jako twórczość ustna, a spisane zostały dopiero w VI wieku p.n.e. w Atenach. Jednak współczesna nauka, biorąc pod uwagę zwartą kompozycję oraz jednorodność stylistyczną dzieł, skłania się, by traktować je jako utwory Homera.
Tłem wydarzeń obydwu eposów jest wojna trojańska.
Dla Greków jest ona faktem historycznym, a dzisiejsza wiedza pozwala na stwierdzenie, że autentyczne są przynajmniej niektóre elementy epopei. W wyniku wykopalisk, zapoczątkowanych przez H. Schliemana na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, odkryto ruiny potężnego grodu na wzgórzu noszącym nazwę Hissarłyk ("gródek"). Na podstawie opisów Homera ruiny te uznaje się za Troję.
W czasach opisanych przez epika miastem rządził wnuk założyciela - Priam, który z żoną Hekabe i nałożnicami miał pięćdziesięciu synów i dwanaście córek, a wśród nich Hektora i Kasandrę. Przed narodzinami kolejnego syna Hekabe miała proroczy sen, że powije płonącą pochodnię, która spali miasto. Toteż, gdy narodził się Priam, polecono go zabić. Ulitował się jednak nad nim pasterz i porzucił dziecko w górach, gdzie wykarmiła je niedźwiedzica. Wyrósł na pięknego młodzieńca. Przełomowym momentem w jego życiu był dzień wesela boginki morskiej Tetydy i Peleusa. Wówczas to, za sprawą rzuconego przez boginię niezgody, Eris, jabłka z napisem "dla najpiękniejszej" - rozgorzał spór pomiędzy Herą, Ateną i Afrodytą. Zeus na rozjemcę wybrał Parysa. Ten, w zamian za obietnicę poślubienia najpiękniejszej ziemianki - Heleny, jabłko ofiarował Afrodycie. Niebawem wyjaśniła się też sprawa pochodzenia Parysa, proroczy sen poszedł w zapomnienie, a rodzice przyjęli odnalezionego syna z radością.
Parys nie zapomniał jednak o obietnicy Afrodyty i wyruszył do Sparty. Helena była wówczas żoną Menelaosa. Ten zaś, nieświadomy knowań gościa, przyjął go niezwykle serdecznie. Parys zaś, korzystając z chwilowej nieobecności władcy, porwał mu żonę i umknął do Troi. Wkrótce też przybyli posłowie greccy z żądaniem zwrotu kobiety. Tak się jednak nie stało i wybuchła wojna pomiędzy Grecją i Troją. Na czele wojsk stanął Agamemnon - król Myken i brat Menelaosa. Nie wszyscy wojownicy witali jednak z radością daleką wyprawę. Król Itaki, Odyseusz, nie kwapił się opuszczać ukochanej żony, Penelopy i nowonarodzonego synka. Próbował więc udawać szalonego, co zresztą zostało niebawem wykryte. Podobnie próbowała uchronić jedynego syna boginka Tetyda. Wiedziała, że zginie, jeśli wyruszy pod Troję. Ukryła więc go w niewieścim przebraniu na dworze Likomedesa, na wyspie Skyros. Dotarł tam jednak w przebraniu kupca przebiegły Odys. Rozłożywszy przed córkami króla towary: stroje i broń pilnie obserwował reakcję zebranych. Młody Achilles nie potrafił ukryć swojego zainteresowania bronią i dał się w ten sposób poznać Odyseuszowi.
Okręty greckie dotarły do Aulidy w Beocji, gdzie znajdowała się świątynia Artemidy. Tu flotę zatrzymał przeciwny wiatr. Przyczyną miał być gniew bogini, którą przebłagać mogła jedynie ofiara z córki Agamemnona, Ifigenii.
Wojna trwała aż dziesięć lat, co sprawiły nie tyle wyrównane siły przeciwników, lecz spory bogów. Po stronie Greków stanęły: Hera, Atena i Tetyda, zaś Trojańczykom sprzyjali: Apollon i Afrodyta.

Bohaterowie greccy:

Achilles - heros o nieśmiertelnym ciele (by zapewnić mu bezpieczeństwo matka zanurzyła go w wodach Styksu, nieodporna na ciosy pozostała tylko pięta. Zginął też ugodzony w nią strzałą Parysa). Wielki bohater, odważny i rycerski. Jednak żądza sławy oraz nie mająca miary ambicja pośrednio stają się przyczyną śmierci Patroklosa. Gniew koi bezlitośnie mszcząc się nad zwłokami Hektora, ale ulega łzom Priama, błagającego o wydanie ciała syna.

Agamemnon - naczelny wódz wojsk greckich, król Myken, mąż Klitajmestry, z której rąk zresztą po powrocie zginął.

Ajas zwany Wielkim - w walce odznaczał się wielkim męstwem i jako jedyny Achaj dotrzymywał w walce pola Hektorowi. Gdy po śmierci Achillesa rozdawano jego broń i piękną zbroję przyznano Odyseuszowi, wpadł w szał i rzucił się na stado baranów, sądząc, że walczy z Grekami. Po oprzytomnieniu odebrał sobie życie ze wstydu.

Ajas zwany Małym - najszybszy po Achillesie biegacz, wyjątkowo jednak okrutny i kłótliwy. Po zdobyciu miasta znieważył w świątyni Ateny Kasandrę, czym zasłużył sobie na gniew bogini. Zginął zatopiony przez Posejdona.

Epejos - sprawny pięściarz, lecz człowiek tchórzliwy. Był budowniczym konia trojańskiego (zbudowano go z jodłowych desek, w jednym boku były podnoszone drzwi, a na drugim napis, poświęcający konia Atenie: "Przewidując z wdzięcznością bezpieczny powrót do swych domów, Grecy poświęcają dar ten Bogini")

Filoklet - słynny łucznik i przyjaciel Heraklesa, po którym odziedziczył łuk i strzały. To on zabił Parysa.

Nestor - król Pyros, najstarszy i najbardziej doświadczony wódz grecki.

Odyseusz (Ulisses) - król Itaki, słynny z roztropności, sprytu i wymowy.

Trojańczycy:

Antenor - zwolennik zażegnania sporu z Achajami i zwrócenia Heleny.

Eneasz - syn Anchizesa i Afrodyty, sprowokowany przez Achillesa przyłączył się do wojny. Na rozkaz bogów opuścił płonącą Troję wraz z ojcem i synem Askaniuszem. Bohater "Eneidy" przez Rzymian uważany za protoplastę rodu julijskiego.

Hektor - najstarszy syn Priama i Hekate, mąż Andromachy. Zginął w pojedynku z Achillesem. To o wydanie jego zwłok błagał Priam.

Odys to sprawiedliwy władca, przebiegły wódz i wojownik, doskonały żeglarz. Mądry, przezorny i odważny, doświadcza jednak wielu niebezpieczeństw i klęsk, bo taka jest wola bogów (ciąży na nim klątwa Posejdona, któremu oślepił syna Polifema). Archetyp wędrowca, tułacza, człowieka żądnego przygód.

Penelopa - to wzór wierności małżeńskiej, mądra i przebiegła, ima się wybiegów, by zwieść zalotników.
Utwór napisany jest heksametrem daktylicznym, który stał się typową miarą metryczną poezji greckiej i rzymskiej.
W przeciwieństwie do wiersza polskiego, w którym podstawą jest rytm i rym, poezja antyczna zna tylko rytm oparty na regularnym następstwie długich i krótkich sylab, tzn. opiera się wyłącznie na iloczasie. Iliada Odyseja
powstała około 800 roku p.n.e. powstała około 750 roku p.n.e.
nawiązuje do wydarzeń historycznych, które miały miejsce 300 lat wcześniej (1194-1184 p.n.e.). Jej tytuł pochodzi od państwa-miasta Troi Ilionu, Ilios i ukazuje końcowe wypadki 10-letniej wojny trojańskiej; jest fantastyczną baśnią, ukazującą trudny powrót do domu bohatera wojny trojańskiej, władcy Itaki, Odyseusza;
liczy 24 księgi i jej treść stanowi właściwie 49-dniowy epizod z dziesiątego roku wojny, przedstawiający przyczyny, przebieg i skutki gniewu Achillesa obrażonego na Agamemnona (władcę Myken) - naczelnego wodza wojsk greckich:
spór Achillesa z Agamemnonem o brankę Bryzeidę,
gniew Achillesa i jego wycofanie się z walki,
klęski Greków i śmierć Patroklesa z ręki Hektora,
powrót Achillesa na pole walki,
pojedynek Achillesa z Hektorem (najstarszym synem króla Troi),
Priam u Achillesa i pogrzeb Hektora; liczy 24 księgi, w których wyodrębnić można trzy części:
przygody syna Odyseusza i Penelopy, Telemacha (ks. I-IV),
opowieść o losach Odyseusza, częściowo podana w formie retrospekcji (ks. V-XII),
powrót na Itakę i zemsta na zalotnikach (ks. XIII-XXIV);
ton epopei jest podniosły i heroiczny; bohaterowie to wyidealizowani herosi, obok których występują bogowie, nad którymi ciąży Przeznaczenie - Mojra, będąca wyrazem niezmiennego porządku świata;
bogowie - podobni do ludzi - są amoralni, ingerują w losy ludzkie i traktują ich z lekceważeniem; bogowie opiekują się ludźmi, kierują się względami moralnymi;
tłem wydarzeń jest świat mężczyzn, wojowniczych i bezwzględnych rycerzy (sławny katalog okrętów greckich i sił Trojan w ks. II - być może najstarsza część epopei); obecność kobiet ma charakter epizodyczny (Bryzeida, Adromacha); tłem wydarzeń są powroty bohaterów spod Troi, podróże odkrywcze i kupieckie właściwe epoce wielkiej kolonizacji greckiej; obok mężczyzn dużą rolę odgrywają kobiety (Penelopa, Nauzykaa, Kalipso, Kirke)
głównym bohaterem jest tu niezwyciężony wojownik, stawiający honor i sławę ponad własne życie; głównego bohatera cechują przede wszystkim zalety duchowe: przemyślność, inteligencja, umiejętność znalezienia wyjścia z każdej sytuacji, wynalazczość;
motyw ognia motyw wiatru

Cechy wspólne:
treść utworów zorganizowana została wokół postaci centralnej (Achilles, Odyseusz),
ich fabułę cechuje niewielka rozpiętość czasowa narracji (40 i 49 dni),
układ fabuł jest niezależny od chronologicznego następstwa zdarzeń,
proporcjonalne rozmiarami części zostały przydzielone poszczególnym, ważnym fazom rozwoju akcji,
następujące po sobie sceny zestawione zostały kontrastowo,
fabuła rozwijana jest przez stwarzanie skomplikowanych sytuacji, pozornie wykluczających oczekiwany rozwój akcji, a następnie ich błyskotliwe rozwiązywanie,
nasycenie motywami epizodycznymi pierwszych części eposów, a zagęszczanie i intensyfikacja głównego wątku w końcowej,
doprowadzenie dopiero pod koniec narracji do zetknięcia się głównych sił przeciwstawnych (Achilles - Hektor, Odyseusz - zalotnicy),
posługiwanie się inwokacją (w obydwu eposach pojawia się inwokacja do muzy, a następnie streszczenie w kilku wersach treści eposu) i rozbudowanymi porównaniami.
Homer ustanowił zakończenie i ukoronowanie epoki bohaterskiej.
Na to, żeby oddać ducha nowych czasów, nurtujący niepokój walk wewnętrznych, proces rozpadu ustroju rodowego i ciężkie położenie jednostki, która znalazła się nagle w obliczu nowej sytuacji społeczno-ekonomicznej, trzeba było nowej formy artystycznej. Tą formą była liryka.
Powstawały co prawda liczne poematy epickie, ale nosiły one cechy epigonizmu.
Hezjod - (około 700 roku p.n.e.) syn zubożałego chłopa beockiego, wskazał nowe drogi twórczości epickiej. Stworzył trzy nowe gatunki eposu:
kosmogoniczny - "Teogonia", o powstaniu świata, bogów i ludzi,
genealogiczny - "Katalog niewiast"
epos, który można nazwać dydaktycznym - "Prace i dnie", zawierający rady i wskazówki dla rolników.
W rozbudowanym wstępie do "Teogonii" (w.1-116) metaforycznie opowiedział o początkach swej twórczości: Muzy zamieszkujące Helikon obdarowały go gałązką laurową - tworząc w ten sposób pierwowzór wszystkich opowieści o początkach powołania poetyckiego. Główną część dzieła (w.117-964) stanowi opowiadanie o powstaniu świata z Chaosu, walkach bogów, dzieło kończy się na mądrych i sprawiedliwych rządach Zeusa.
"Prace i dnie" mają luźną i łańcuchową budowę całkowicie odmienną od zwartej kompozycji poematów Homera. Inna jest też pozycja poety-narratora. Hezjod występuje w poemacie jako człowiek, który sam o sobie opowiada i pragnie innych do swych poglądów przekonać. Celem dzieła jest wskazanie na potrzebę poprawienia warunków materialnych drogą uczciwej pracy na odziedziczonej ziemi, a nie przez procesy i przekupywanie sędziów. Celowi temu służy obraz świata rządzonego przez sprawiedliwego Zeusa. Wszystkie epizody podporządkowane zostały funkcji dydaktycznej utworu (wstęp skierowany do Zeusa; opowieść o walkach bogiń Eris: uczciwej, skłaniającej ludzi do współzawodnictwa i nieuczciwej, kuszącej do waśni; mit o Prometeuszu i puszce Pandory, opowieść o pięciu wiekach ludzkości).
W poemacie znajdujemy też pierwszą w literaturze europejskiej bajkę zwierzęcą, o jastrzębiu i słowiku. Ilustruje ona brutalną przemoc możnych wobec utalentowanego, lecz słabego poety, ale też stanowi ostrzeżenie, iż nad sprawiedliwymi sędziami czuwa Zeus, który każe złych, a nagradza uczciwych.
Naczelna zasada głoszona przez Hezjoda brzmi: Nie praca hańbi człowieka, lecz bezczynność (współcześnie nazywa się ona moralnym imperatywem pracy).
W czasach nowożytnych twórczość Hezjoda stała się symbolem nowego, realistycznego spojrzenia na świat starożytny, rosnącego zainteresowania codziennym życiem i pracą prostych ludzi (ten odmienny obraz antyku nazwano: "hezjodejskim aspektem starożytności").