Wyżyna lubelska - charakterystyka

Wyżyna położona jest we wschodniej Polsce, pomiędzy doliną Wisły na zachodzie i Bugu na południu. Dalej ku północy przechodzi w Polesie Lubelskie, a ku południu w wał Roztocza. Obejmuje powierzchnię 7,2 tyś. km , jej wysokość dochodzi do 314 m n. p. m. Cały obszar wyżyny leży na terenie województwa lubelskiego.
Wyżyna zbudowana jest głównie ze skał kredowych i trzeciorzędowych (margle, kreda, iły), częściowo przykrytych lessem.

W okolicach Lublina możemy zauważyć różne formy rzeźby charakterystyczne dla wyżyn. Są wśród nich pagórki, a nawet góry niskie, zespoły wąwozów, w tym liczne wąwozy erozyjne, a także różne formy krasowe.
Klimat Wyżyny Lubelskiej możemy scharakteryzować, porównując do klimatu w innych częściach Polski jako umiarkowany. Średnia temperatura zimą to 4C, a w miesiącach ciepłych 18 - 19C. W trakcie półrocza chłodnego (listopad – kwiecień) suma opadów wynosi 220 mm, natomiast w półroczu ciepłym (maj – październik) na Wyżynę spada od 350 do 400 mm. Przez 80 dni w roku utrzymuje się pokrywa śnieżna, natomiast okres wegetacyjny trwa ponad 200 dni.
Na Wyżynie Lubelskiej znajdziemy najlepsze gleby w Polsce, urodzajne gleby brunatne, czarnoziemy i rędziny, które przeplatają się z lasami liściastymi, dąbrowami, lasami jodłowo – bukowymi i borami sosnowymi .

Ogólnie jest to teren o małym zanieczyszczeniu środowiska. Rzeka Wieprz przepływająca przez tę wyżynę jest mało zanieczyszczona. Jedynie okolice Lublina są obszarem o dużym zanieczyszczeniu atmosfery gazami i pyłami, a gleba tam jest zniszczona przez eksploatację przemysłową oraz zabudowę. Na Wyżynie lubelskiej znajdują się rezerwaty przyrody „leśne” oraz „pozostałe roślinne”.

Główne rzeki przepływające przez wyżynę to: Wieprz, Bystrzyca, Tanew i Huczwa. Występują tutaj także małe, nieliczne jeziora.

Najważniejsze ośrodki miejskie regionu to Lublin, Świdnik, Zamość, Kraśnik i Hrubieszów.

Głównym zagrożeniem dla środowiska naturalnego regionu jest stale wzrastające zanieczyszczanie głównej rzeki – Wieprz. Okolice największego miasta w tej okolicy (Lublina) są obszarami o dużym zanieczyszczeniu atmosfery pyłami i gazami, gleby zniszczone są przez eksploatację przemysłową oraz zabudowę. Głównym trucicielem jest elektrownia znajdująca się w Lublinie, oprócz niej istnieje tam zagrożenie od dobrze rozwiniętego przemysłu elektromaszynowego.

Jest to obszar należący do grupy średnio uprzemysłowionych. Przemysł skupiony jest wokół głównych ośrodków miejskich. Wyróżniamy tam:
a.) przemysł wydobywczy: Komarów- gaz ziemny, ok. Chełma – surowce skalne
b.) przemysł przetwórczy: elektromaszynowy - Lublin, Świdnik, Poniatowa, Kraśnik, środków transportu – Lublin (Daewoo) i Świdnik (fabryka helikopterów), spożywczy – Zamość, Lublin, Werbkowice, mineralny – Chełm.
Obszar nie jest bogaty w ciekawostki turystyczne. Najważniejszą z nich jest na pewno były obóz koncentracyjny na Majdanku, Zamość oraz miejscowość Dubienka, gdzie odbyła się 18 VII 1792 r. bitwa wojsk polskich pod dowództwem T. Kościuszki z siłami wojsk rosyjskich, gdzie Polacy odnieśli zwycięstwo.
Opis miast:
Lublin - miasto wojewódzkie nad Bystrzycą; 355,4 tys. mieszkańców; największy ośrodek przemysłowy, naukowy i kulturalny we wschodniej części Polski; ośrodek przemysłu spożywczego, samochodowego, ponadto odlewnia żeliwa, zakłady maszyn rolniczych, wag, odzieżowe, skórzane, farmaceutyczne, materiałów budowlanych, wytwórnie odczynników chemicznych, światłowodów (pierwsza w Polsce); węzeł kolejowy i drogowy; 5 wyższych uczelni (m.in. Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej), instytuty naukowe; teatry, filharmonia, stacja telewizyjna i rozgłośnia radiowa; ogród botaniczny; liczne obiekty sportowe i rekreacyjne (gł. nad utworzonym na Bystrzycy Jeziorem Zemborzyckim); ośrodek turystyczno-krajoznawczy. W XII w. gród obronny; prawa miejskie 1317; 1569 unia lubelska; 1918 Tymczasowy Rząd Ludowy; w czasie okupacji niemieckiej 1939-44 egzekucje, m.in. w pobliskim lesie Krępiec ok. 30 tys. osób; obóz koncentracyjny Majdanek (obecnie muzeum); 1940-42 getto (ok. 30 tys. osób); 1939-44 niemieckie więzienie na zamku (ok. 70-80 tys. więźniów), następnie ciężkie więzienie polityczne pod nadzorem NKWD; centrum konspiracji; 1944 siedziba PKWN i komunistycznego Rządu Tymczasowego. Zabytki: Zamek królewski (XIV, XVII, XIX w.) Z kaplicą (XIV w.); Stary Ratusz (XVI, XVII w.); katedra (XVI-XVII, XIX w.), kościół Dominikanów (XVII w.), fragmenty murów miejskich (XIV w.), kamienice (XV-XVI w.); muzea.
Świdnik - miasto w środkowej części województwa lubelskiego, na Płaskowyżu Świdnickim. 40,2 tys. mieszkańców . W XIV w. wieś królewska. W XV w. Uposażenie prebendarza zamku lubelskiego. Od 1795 w zaborze austriackim, od 1809 w Księstwie Warszawskim, od 1815 w Królestwie Polskim. 1954 prawa miejskie. 1980 strajki robotników w Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego Polskich Zakładów Lotniczych. Przemysł środków transportu, m.in. produkcja śmigłowców, szybowców, motolotni.
Zamość - miasto w województwie lubelskim, nad Łabuńką, na obszarze Padołu Zamojskiego. 65,9 tys. mieszkańców 1580 akt erekcyjny pod mające powstać miasto podpisał kanclerz wielki koronny J. Zamoyski, akt ten został w tym samym roku potwierdzony przez króla Stefana Batorego. Twórcą koncepcji urbanistycznej i głównym budowniczym Zamościa był architekt włoski B. Morando. Miasto - główny ośrodek utworzonej 1589 ordynacji zamojskiej - lokowano na gruntach wsi Skokówka. Najwcześniej (1579) rozpoczęto budowę pałacu z arsenałem, otoczonych własnym układem obronnym z bastejami w narożach. 1585 prawo osiedlania się w Zamościu uzyskali Ormianie, 1586 Żydzi, 1589 Grecy. 1585 powstała manufaktura safianów, kurdybanów i kobierców tureckich. 1591 zbudowano ratusz. Do 1591 wzniesiono 217 domów, w obrębie miasta pozostało już tylko 26 pustych działek. 1595 założono Akademię Zamojską i drukarnię, zabudowę Zamościa rozplanowano wg zasad renesansowych traktatów urbanistycznych. B. Morando zaprojektował wzorcową kamienicę, której formę zatwierdził J. Zamoyski. W mieście zezwolono na budowę wyłącznie wg kilku ustalonych wzorców, zależnie od stopnia zamożności i rodzaju zajęcia. Na obrzeżach usytuowano m.in.: kolegiatę, Akademię z bursą, Gildię Kupiecką. Miasto opasywały ziemne fortyfikacje z bastionami. Zamość szybko rozwijał się dzięki licznym przywilejom otrzymanym wraz z lokacją oraz sprzyjającemu położeniu przy szlaku znad Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego. Po śmierci J. Zamoyskiego (1605) w 1618 ordynację objął T. Zamoyski. Pod jego rządami 1638-1648 powstał gmach Akademii Zamojskiej, który zastąpił pierwotną Akademię wzniesioną przez jej założyciela. Pod koniec XVII w. Zamość liczył 253 domy i 3 tys. mieszkańców. 1617-1619 ukończono budowę fortyfikacji, które w latach 1685-1694 zmodernizowano. Zamość pełnił ważną rolę strategiczną i gospodarczą, był ośrodkiem kultury i nauki, głównie dzięki Akademii Zamojskiej i związanej z nią drukarni. 1648 bezskutecznie oblegany przez siły kozacko-tatarskie, 1656 oparł się Szwedom, 1657 Jerzemu II Rakoczemu. W I rozbiorze Polski (1772) włączony do Austrii. Pod rządami austriackimi podupadł. Opuszczone po kasacie zakonów (1784) klasztory zdewastowano, zlikwidowano Akademię (1784), w ruinę popadło wiele kamienic mieszczańskich. 1809 zdobyty przez wojska Księstwa Warszawskiego. 1813 oblegany przez Rosjan, skutecznie bronił się przez 8 miesięcy. 1815 wcielony do Królestwa Polskiego. 1816-1817 podjęto szerokie prace przy przebudowie i modernizacji twierdzy, która stała się równocześnie największym więzieniem wojskowym w Królestwie. 1821 Zamoyscy przekazali miasto na rzecz skarbu państwa, odtąd administrację przejęły rosyjskie władze wojskowe. Pałac Zamoyskich przekształcono na szpital wojskowy, wojsko zajęło także budynki klasztorne i Akademię. Wskutek zaniedbań wojskowych zarządców Zamościa trzeba było rozebrać popadające w ruinę klasztory Franciszkanów i Reformatów, kościół ormiański, scholasterię. W czasie powstania listopadowego (1830-1831) Zamość był jednym z ostatnich punktów oporu wojsk powstańczych (skapitulował w listopadzie 1831). 1840 w rozbudowanym ratuszu urządzono więzienie. 1851 w Zamościu urodził się pisarz żydowski I.L. Perec. Poza pierścieniem umocnień powstało przedmieście Nowa Osada, gdzie przeniosły się cywilne władze miejskie z administrowanego przez wojsko Zamościa. Szybki postęp techniki wojskowej sprawił, że już w 2. połowie XIX w. twierdza zamojska utraciła znaczenie militarne i 1866 została zlikwidowana. Po doprowadzeniu linii kolejowej (1916) nastąpił rozwój przemysłu. Po I wojnie światowej w granicach odrodzonej Polski. W sierpniu 1920 miasto przez kilka dni było oblężone przez wojska bolszewickie 1 Armii Konnej S.M. Budionnego, z którą toczono zwycięskie walki w rejonie Zamość – Komarów. Podczas II wojny światowej Niemcy dokonali masowych wysiedleń z miasta i okolic (Zamojszczyzna) ludności polskiej, na miejsce której sprowadzili osadników z Niemiec. 1940-1944 w Rotundzie Zamojskiej mieściło się więzienie śledcze, przez które przeszło ok. 50 tys. więźniów, zginęło ponad 8 tys. 1941-1944 w mieście działał obóz dla jeńców radzieckich, 1942-1944 obóz przesiedleńczy dla osób wysiedlonych z Zamojszczyzny. Ważny ośrodek kulturalny, oświatowy i gospodarczy. Siedziba Symfonicznej Orkiestry Włościańskiej imienia Karola Namysłowskiego i miejsce organizacji Międzynarodowych Spotkań Wokalistów Jazzowych. Przemysł środków transportu, materiałów budowlanych, metalowy, spożywczy, odzieżowy. Węzeł drogowy, ośrodek turystyczny. Zabytki: Jedyny w Polsce, realizowany wg jednolitej koncepcji, renesansowy zespół urbanistyczny - w centralnej części Rynek Wielki z ratuszem (1591-1600 - B. Morando, rozbudowany 1639-1651 - I. Jaroszewicz i J. Wolff), z dobudowanym 1767-1770 odwachem i barokowymi schodami. Wokół Rynku Wielkiego oraz przy Rynku Solnym kamienice podcieniowe (XVII w., fragmenty z XVI-XVII w.) W zachodniej części kolegiata (obecnie katedra) Zmartwychwstania Pańskiego (1587-1600) z kaplicą Zamoyskich (ok. 1634), we wnętrzu m.in. płyta nagrobna kanclerza J. Zamoyskiego. Obok kolegiaty dzwonnica (1761-1776, przebudowana ok. 1825) i dziekania, zwana infułatką, z barokowym portalem (1610-1620), dawny pałac Zamoyskich (1581-1586 - B. Morando, przebudowany 1747-1751, w XIX w. zamieniony przez Rosjan na koszary i biura). Cerkiew pobazyliańska, obecnie kościół Św. Mikołaja (1618-1631), dawna synagoga (XVII w., rozbudowana XVIII w.), kościoły i klasztory: pofranciszkański (1637), poreformacki Św. Katarzyny (1674-1690). Dawna Akademia Zamojska (1639-1648, przebudowana 1752-1761 i odrestaurowana ok. 1825). Wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO.
Hrubieszów - miasto w województwie lubelskim, w obrębie Kotliny Hrubieszowskiej, nad rzeką Huczwą. 20 tys. mieszkańców. Prawa miejskie w 1400. W 2. połowie XV w. stolica diecezji chełmskiej. W 1816 S. Staszic założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, które przetrwało do ostatniej wojny jako Spółdzielnia Rolnicza. Miejsce urodzenia B. Prusa (1847). Ośrodek przemysłu odzieżowego i włókienniczego, głównie lniarskiego. Spełnia funkcje handlowo-usługowego centrum regionu. Zabytki: dawny klasztor Dominikanów (1736-1766), kościół św. Stanisława Kostki, dawna cerkiew greckokatolicka (1795-1828), cerkiew prawosławna (1873), barokowo-klasycystyczny dwór zwany Du Chteau (1791).
Kraśnik miasto w południowo-zachodniej części województwa lubelskiego, nad Wyżnicą, na Wzniesieniach Urzędowskich. 37 tys. mieszkańców. Pierwsza osada w XIII w. Prawa miejskie 1377. Do XIX w. należał do Zamoyskich. Obecnie ośrodek przemysłu spożywczego, drzewnego, materiałów budowlanych. Zabytki: ruiny zamku Zamoyskich (XVII w.), kościół i klasztor Kanoników Regularnych (XV w.), barokowy kościół szpitalny Św. Ducha (XVIII w.), 2 synagogi.