Środki stylistyczne-z podręcznika

Środki stylistyczne
Rodzaje środków stylistycznych
Każdy wiersz może obfitować w rozmaite środki stylistyczne (zob. wiersze poetów baroku), może być ich również prawie całkowicie pozbawiony. Czasem już pobieżna analiza tekstu wystarczy, by określić, co jest w nim dominantą stylistyczną (nagromadzenie anafor, instrumentacji głoskowych, a może kontrast?
Wyróżniamy cztery rodzaje środków stylistycznych: fonetyczne, morfologiczne, składniowe i leksykalne.
I. FONETYCZNE
- instrumentacja głoskowa (eufonia) - celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie, np. w wierszu "Epitafium Rzymowi" Mikołaja Sępa Szarzyńskiego:"Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć pielgrzymie,/ a wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie,/ patrzaj na okrąg murów i w rum obrócone (...)"
I inny przykład:
"W rzece Heraklita/ ryba łowi ryby/ ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą, ryba buduje rybę, ryba mieszka w rybie,/ ryba ucieka z oblężonej ryby". (W. Szymborska, "W rzece Heraklita")

Jedną z odmian instrumentacji głoskowej jest aliteracja, czyli powtarzanie się tych samych głosek lub zespołów głoskowych na początku kolejnych wyrazów tworzących wers, np. "Wierzbowa wodo, wonna wikliną" (J. Iwaszkiewicz, "Ikwa i ja"), "pstro, pstrawo.. pstrokato..." ("Lato", S. Młodożeniec)
- onomatopeja - wyraz dźwiękonaśladowczy; wyróżniamy onomatopeje naturalne, które mają podobne brzmienie do odgłosów akustycznych występujących w naturze, np. bulgotać, ćwierkać, brzęczeć, kukać, turkotać, warczeć, szczekać, świstać, zgrzytać
oraz onomatopeje sztuczne (świadome wprowadzenie do utworu elementów fonetycznych, które oddają dźwięki naturalne i w ten sposób wywołują pożądane wrażenie), np. w wierszu Juliana Tuwima "Bal w operze" czytamy: "Przy bufecie - żłopanina/ Parskanina, mlaskanina"
- rym - powtórzenie jednakowych lub podobnych zespołów głoskowych na końcu wyrazów zajmujących określoną pozycję w obrębie wersu
- rytm - źródłem rytmu w wierszu jest powtarzalność; wiersz, który nie posiada rytmu to wiersz wolny.
II. MORFOLOGICZNE
- zdrobnienia (stosowane często w poezji dziecięcej, np. "Pan kotek był chory i leżał w łóżeczku", jak również w utworach opisujących dzieci, np. "ucieszne gardziołko" poezji ludowej "Hej przeleciał ptaszek", także dla uwydatnienia kontrastu, np. pomiędzy napastnikiem a bezbronną ofiarą: "tak więc smok, upatrzywszy gniazdo kryjome,/ Słowiczki liche zbiera (...)" (Jan Kochanowski, "Treny")
- zgrubienia - jeśli chcemy nadać wyrazowi znaczenie pejoratywne (np. babsztyl, bachor)
- neologizmy - wyraz, wyrażenie nowo utworzone, nowe w danym języku; w poezji tworzone dla podniesienia kunsztu literackiego, zazwyczaj tylko na potrzeby danego wiersza, rzadko utrwalają się potem w języku potocznym; bardzo często występują w poezji Cypriana Kamila Norwida i Bolesława Leśmiana oraz w wierszach futurystów.

"Tam ukochał przestwornie mgłę - nierozeznawkę" (Bolesław Leśmian, "Śnigrobek")
"Ogród pana Błyszczyńskiego zielenieje na wymroczu,/ (...) / Sam go wywiódł z nicości błyszczydłami swych oczu/ I utrwalił na podśnionej drzewom trawie". (Bolesław Leśmian, "Pan Błyszczyński")
"uchodzone umyślenia upapierzam poemacę/ i miesięczę kaszkietując księgodajcom by zdruczyli" (S. Młodożeniec, "Futurobnia")
Środki stylistyczne
III. SKŁADNIOWE
- apostrofa (utrzymany w podniosłym tonie zwrot do Boga, bóstwa, osoby lub zjawiska), często występuje np. w wierszach o charakterze modlitewnym. Warto zauważyć, że jeśli w tytule wiersza występuje przyimek "do", utwór będzie prawdopodobnie rozpoczynał się od apostrofy.
Na przykład w utworze K.K. Baczyńskiego "Modlitwa do Bogarodzicy" podmiot liryczny zwraca się do Matki Boskiej z rożnymi prośbami:
Któraś wiodła jak bór pomruków
ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg,
prowadź nocne drogi jego wnuków,
(...)

Któraś była muzyki deszczem,
a przejrzysta jak świt i płomień,
daj nam usta jak obłoki niebieskie,
(...)

W wierszu J.A. Morsztyna "Do lutnie" mamy z kolei zwrot do ubóstwianej przez autora poezji:

Lutni wszechmocna, lutni słodkostronna,
Której smacznego dźwięku nieuchronna
Wdzięczność złe myśli rozpędza i człeku
Przysparza wieku
Wspomni (bo lepiej pomnisz) swoje siły,
Jako za tobą kamienie chodziły,
Gdy nowy mularz bez zelaz potrzeby
Stanowił Teby.

W kontekście żartobliwym - F.D. Kniaźnin, który uroczyście zwraca się do... wąsów:
"Ozdobo twarzy, wąsy pokrętne!/ Powstaje na was ród zniewieściały:/ dworują sobie dziewczęta wstrętne" ("Do wąsów").
- inwokacja - jest to rozwinięta apostrofa rozpoczynająca poemat epicki, w której autor zwraca się do muzy lub istoty boskiej z prośbą o natchnienie, inspirację, roztoczenie opieki nad powstającym utworem.
Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził...
Homer "Odyseja"
- anafora - wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów
"Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni /(...)/ Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,/ Prędzej zamknie w garść świat ten (...)" (J.A. Morsztyn, "Niestatek")

Przeciwieństwem anafory jest epifora, czyli powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych wersów: "Nie idzie, ale skrada się przez życie,/ Czołga się przez życie,/ sunie przez życie/ Ślimaczym, śliskim śladem". (A. Kamieńska, "Iść przez życie")
- asyndeton wieloczłonowy - brak spójników między częściami zdań lub zdaniami, np.
"O moc, o rozkosz, o skarby pilności/ Że deszcz, że drogo, że to, że tamto" (J. Tuwim, "Mieszkańcy")
- polisyndeton - połączenie współrzędnych członów zdania wieloma identycznymi spójnikami, np. "I gnają, i pchają, i pociąg się toczy" (J. Tuwim, "Lokomotywa")
- refren (przyśpiew) - wyraz, zwrot, wers lub strofa powtarzające się regularnie; występuje w utworach o wyrazistym rytmie, zwłaszcza w pieśniach. Może służyć uwydatnieniu motywu przewodniego w utworze, wyraźny refren występuje np. w wierszu Leopolda Staffa "Deszcz jesienny" - "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny..."
- parentezy (zdania wtrącone w nawias)
"I od takiego, Boże nieskończony,
(w sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarz chciwie (...)"
- przerzutnie
"Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję
Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję, (...)"

"Pokój szczęśliwość. Ale bojowanieByt nasz podniebny. On srogi ciemnościHetman (...)"
- pytania retoryczne
"Jak żyję, serca już nie mając?"
"Jak w płaczu żyję, wśród ognia pałając?"
"Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?"
"żądasz (...) chciwie/ być miłowany i chcesz być chwalony?"
- zestawienia antytetyczne, antytezy, kontrast
"Leżysz zabity i jam też zabity/(...)/Ty jednak milczysz, a mój język kwili,/Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze" [przeciwieństwo ty-ja], (J.A. Morsztyn, "Do trupa")

"Ten fortissimo zabrzmiał, tamten nuci z cicha. Ten zdaje się wyrzekać, tamten tylko wzdychał" [zestawienie ten-tamten], (A. Mickiewicz, "Pan Tadeusz", księga VIII)

"Jego oczy są straszne, twoje - tylko miłe" [zestawienie jego-twoje], (K.I. Gałczyński, "Szekspir i chryzantemy")
Inne: inwersja (czyli szyk przestawny, wykrzyknienie)
Środki stylistyczne
IV. LEKSYKALNE
- animizacja (ożywienie) - nadawanie przedmiotom lub zjawiskom cech charakterystycznych dla świata żywych
- epitet - wyrazy określające, które podkreślają bądź uwydatniają jakąś charakterystyczną cechę opisywanego przedmiotu, osoby, zjawiska czy stanu. Najczęściej występują w formie przymiotników, lecz epitetem może być także rzeczownik czy imiesłów. Wyróżniamy kilka rodzajów epitetów:
epitet bezpośredni: zielone oczy, ładne ręce, przyjemny głos,
epitet metaforyczny, epitet stały (określenie tworzące trwały związek frazeologiczny z określanym wyrazem), występujące szczególnie u Homera np. prędkonogi Achilles, nieskazitelny Ajgistos, gromowładny Zeus, drętwa śmierć,
epitet tautologiczny (określenie wyrażające oczywistą właściwość danego przedmiotu): masło maślane, marna marność
- eufemizm - wyraz bardziej ogólny, stosowany w celu złagodzenia treści wypowiedzi, zwłaszcza wtedy, gdy trzeba uniknąć słów bądź określeń drażliwych, nieprzyzwoitych, wulgaryzmów słowami mniej dosadnymi, delikatniejszymi, np. "mijasz się z prawdą" zamiast "łamiesz, "zaglądać do kieliszka" zamiast pić alkohol, "odszedł", "zasnął", "przeniósł się na łono Abrahama" zamiast umarł, "ona nie jest zbyt dobrą aktorką" zamiast ona jest złą aktorką. Najczęściej spotykamy je w wypowiedziach polityków, dyplomatów, w reklamach. W poezji występują tam, gdzie autor obawia się np. naruszenia jakiegoś tabu językowego.
Czasem jednak jest zupełnie odwrotnie - poeci unikają eufemizmów, posługują się wulgaryzmami np. w wierszu "Bal w operze" Julian Tuwim chce podkreślić okrucieństwo uczty - czytamy zatem: "Na talerzu Donny Diany/ Ryczy wół zamordowany/ Dżawachadze, prync gruziński/ Rwie zębami tyłek świński".

Odmianą jest peryfraza, czyli omówienie, opis, charakterystyka - polega na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez ich rozbudowany opis, metaforę lub charakterystykę np. zamiast Fryderyk Chopin - najwybitniejszy polski kompozytor, zamiast Henryk Sienkiewicz - autor "Trylogii".
- oksymorony - zestawienia wyrazów sprzecznych znaczeniowo, wykluczających się, np. zgodne spory, suchego przestwór oceanu, pewność niepewna, zimne ognie, bywalec niebytu, nieistniejące istnienie.
- paradoksy - zaskakujące sformułowanie, zawierające treść sprzeczną wewnętrznie, sprzeczną z powszechnymi poglądami
"Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję?" (J.A. Morsztyn, "Cuda miłości")
"Cokolwiek stracisz, tym się zbogacisz" (L. Staff, "Jest czas olbrzymich prób...")

Inne: synonimy, porównania, porównania homeryckie
- metafory (przenośnie)
Wyróżniamy kilka rodzajów metafor:
hiperbola - zamierzona przesada
"Przebóg! Jak żyję, serca już nie mając?"
metonimia (zamiennia) - używana wówczas, gdy między właściwym a przenośnym znaczeniem wyrazu występuje jakaś zależność, np.
"lubić pióro Herberta" - oznacza to, iż ktoś lubi styl, jakim posługiwał się Herbert
"czytać Sienkiewicza" - w tym wypadku oczywiste jest, że chodzi o utwory Sienkiewicza
"cała Ameryka zamarła z przerażenia", czyli mieszkańcy Ameryki
"zdobyć Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni", czyli zdobyć nagrodę na tym festiwalu
"w tej restauracji jadają wyłącznie białe kołnierzyki", a zatem jadają tam urzędnicy, pracownicy umysłowi
"rozbłysły okna"
"huknęły spiże"
Odmianą metonimii jest synekdocha (ogarnienie), oparta na zasadzie ekwiwalencji i wymienności wyrazów bliskoznacznych:
1) gatunku zamiast rodzaju lub odwrotnie, np. "śmiertelnik" zamiast człowiek (np. w tytule wiersza C.K. Norwida "Zaczepiony przez Sybillę śmiertelnik odpowiedział")
2) części zamiast całości (z łac. pars pro toto), np. "próg" lub "dach" zamiast dom, "szyja" zamiast głowa
3) materiału zamiast wykonanego z niego przedmiotu ("żelazo" w znaczeniu miecz, "srebra" w znaczeniu zastawa stołowa)
4) obiektu w liczbie pojedynczej zamiast w liczbie mnogiej, np. "nie lubię kłamcy" zamiast kłamców
5) liczby określonej zamiast nieokreślonej, np. "setki wrażeń", "sto myśli"
6) osoby zamiast imienia pospolitego, np. Zoil - złośliwy krytyk
- personifikacja, czyli uosobienie, a zatem nadawanie zwierzętom, zjawiskom, pojęciom abstrakcyjnym (takim jak śmierć, miłość, dobro), zjawiskom przyrody cech ludzkich. Taki zabieg często występuje w bajkach, np.
"Czegoż płaczesz? - staremu mówił czyżyk młody" (I. Krasicki, "Ptaszki w klatce")
Inny przykład to w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią" śmierć ukazuje się Polikarpowi w postaci rozkładającego się ciała ludzkiego i przemawia do przerażonego Mistrza ludzkim głosem ("Śmierć do niego przemówiła").
Rodzaje i układ rymów
Rodzaje i układ rymów
W poezji polskiej rym jest ściśle związany z akcentem, a zatem wyróżniamy przede wszystkim:- rymy żeńskie (najczęstsze): posługujące się akcentem paroksytonicznym (czyli na przedostatnią sylabę), np. moda - uroda, występują w wierszu sylabicznym,
- rymy męskie: posługujące się akcentem oksytonicznym (na ostatnią sylabę), np. sąd - błąd, dłoń - skroń, występują w wierszu sylabotonicznym,
- rymy daktyliczne (bardzo rzadko występujące), posługujące się akcentem proparoksytonicznym (na trzecią sylabę od końca), np. chodziłbyś - zrobiłbyś, przezroczysta - ognista, zakochać - rozszlochać.
W zależności od umiejscowienia wyróżniamy:
- rymy końcowe - występują najczęściej, umieszczane są na końcu wersu,
- rymy wewnętrzne - występują w środku wersu (np. w "Bogurodzicy"), najczęściej są to rymy średniówkowe,
- rymy inicjalne - występują bardzo rzadko, jest to rym na początku wersu.
Inne:
- rymy dokładne, np. wodzie - lodzie, boju - pokoju,
- rymy niedokładne (wśród nich wyróżniamy np. asonans - rym oparty na identyczności samogłoskowej, np. woda - droga, i konsonans - rym oparty na identyczności spółgłoskowej, np. warg - dróg). Rozwinęły się w poezji dwudziestolecia międzywojennego, obecnie występuje powszechnie w wierszu wolnym,
- rymy gramatyczne - utworzone z wyrazów, których współbrzmienie wynika z identyczności końcówek gramatycznych (np. dwa czasowniki: myślimy - robimy, chodzi - rodzi, lub dwa rzeczowniki: półmiskami - gromadami, gromady - osady),
- rymy niegramatyczne - utworzone z wyrazów należących do różnych kategorii gramatycznych lub różniących się formą gramatyczną (np. liczbą, osobą, przypadkiem, czasem itp.), np. kwili - chwili, ginę - przyczynę,
- rymy bogate - obejmujące wiele głosek (męczeństwa - społeczeństwa),
- rymy składane - bab ryk - fabryk, panie - na nie,
- rymy banalne (częstochowskie) - blizna - ojczyzna, kocham - szlocham,
- rymy wyszukane, egzotyczne - powstałe przez niezwykły dobór wyrazów: kształcie - miał cię, farby - znał by, trytonów - pantalonów.
Monorym - ten sam rym występujący we wszystkich wersach danego wiersza
Pantorym - utwór wierszowy lub jego fragment, w którym wszystkie lub niemal wszystkie wyrazy rymują się z innymi, np.
Szedł śnieg. Brał mróz.
Biegł zbieg. W mróz wrósł.
Z ust krew - as kier.
Znad drzew mgła skier.
Bruno Jasieński, "Słowo o Jakubie Szeli"
Wiersz biały jest pozbawiony rymów, po raz pierwszy zastosował go Jan Kochanowski w "Odprawie posłów greckich". Najczęściej występuje w poezji współczesnej.
Układ rymów:
- rymy parzyste (aabb)
- rymy nieparzyste (abab)
- rymy okalające (abba)
Przykład rymów parzystych:
Fraszki to wszystko, cokolwiek myślimy, (a)
Fraszki to wszystko, cokolwiek czynimy; (a)
Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy, (b)
Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy. (b)
Jan Kochanowski, "O żywocie ludzkim"
Przykład rymów nieparzystych:
O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa, (a)
W brązie zachodu kute wieczornym promieniem, (b)
Nad wodą, co się pawich barw blaskiem rozlewa, (a)
Pogłębiona odbitych konarów sklepieniem. (b)
Leopold Staff, "Wysokie drzewa"
Przykład rymów okalających:
Leżysz zabity i jam też zabity, (a)
Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości, (b)
Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, (b)
Ty jawne świece, ja mam płomień skryty.” (a)
Jan Andrzej Morsztyn, "Do trupa"
Systemy weryfikacyjne w wierszu
Systemy wersyfikacyjne w wierszu
W literaturze polskiej występują zasadniczo trzy systemy wersyfikacyjne zwane numerycznymi. Są to: sylabizm (wiersz sylabiczny), sylabotonizm (wiersz sylabotoniczny), tonizm (wiersz toniczny) oraz nieregularne odpowiedniki tych wierszy. Poza tym wyróżniamy także wiersze nienumeryczne: średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy oraz współczesny wiersz wolny. Pierwszym regularnym systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej był sylabizm.
Średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy (zwany też składniowo-intonacyjnym)
Najstarszy polski typ wiersza występował w okresie średniowiecza oraz wczesnego renesansu. Wers tworzy w nim pełne zdanie lub zamknięty człon zdania. Nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach (jest to zatem wiersz asylabiczny). Rym uzyskiwano przez powtórzenie tej samej formy gramatycznej (np. w "Bogurodzicy" nosimy - prosimy, pobyt - przebyt). Wiersze średniowieczne recytowano zazwyczaj przy akompaniamencie muzyki (była to zatem tzw. poezja meliczna - od greckiego melos, czyli pieśń, śpiew).
Wiersz współczesny zdaniowy
numeryczny wiersz składniowy, nie posiadający rymów, w którym rozczłonkowanie na wersy pokrywa się z intonacyjnym frazowaniem prozy. Współczesnym wierszem zdaniowym jest np. utwór W. Szymborskiej "W rzece Heraklita" (z tomu "Sól").
Wiersz sylabiczny
W każdym wersie występuje ta sama liczba sylab, stały rym żeński w zakończeniu wersu, stały akcent paroksytoniczny (a zatem na przedostatnią sylabę) i średniówka w wersach dłuższych niż ośmiogłoskowe. Ilość sylab w wersie waha się od 4 do 17. Najczęściej stosowane rozmiary wersów to: ośmiozgłoskowiec, jedenastozgłoskowiec (5+6), ze średniówką po piątej sylabie, trzynastozgłoskowiec (7+6), ze średniówką po siódmej sylabie.
Ośmiozgłoskowiec występuje najczęściej w takich gatunkach, jak: bajka, fraszka, sielanka, ballada, często w wierszach dla dzieci.
Przykłady: "Pieśń świętojańska o Sobótce" Kochanowskiego, "Psalmy przyszłości" Krasińskiego.
Jedenastozgłoskowiec występuje bardzo często w romantycznej poezji epickiej, w strofach trójwersowych (tercynach), sześciowersowych (sekstynach) i ośmiowersowych (oktawach).
Przykłady: "Beniowski", "Król Duch" Słowackiego, "Monachomachia" Krasickiego.
Trzynastozgłoskowiec - najpopularniejszy, np. "Wojna chocimska" Potockiego, "Treny" Kochanowskiego, "Pan Tadeusz" Mickiewicza. W przekładach z greki i francuskiego występuje jako odpowiednik heksametru i aleksandrynu (francuski wiersz klasyczny 12-zgłoskowy z akcentem na zgłosce szóstej i średniówką po niej; tzw. wiersz heroiczny, zastosował go P. Corneille w "Cydzie" - J.A. Morsztyn przetłumaczył "Cyda" zastępując aleksandryn trzynastozgłoskowcem).
Wiersz sylabotoniczny
Wiersz ten charakteryzuje się: stałą liczbą sylab w wersach, jednakową liczbą sylab akcentowanych w wersie i ich stałym umiejscowieniem. Jest on wobec tego bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny. Pojawił się już pod koniec XVIII wieku, typowy stał się dla liryki XIX wieku, obecny najczęściej w krótkich utworach lirycznych, zwłaszcza w pieśniach stylizowanych na pieśni ludowe. Podstawową jednostką miary rytmicznej jest tu stopa. Pojawia się w poezji W. Pola, T. Lenartowicza, M. Konopnickiej, A. Asnyka "Ulewa", K. Przerwy-Tetmajera"Melodia mgieł nocnych", B. Leśmiana "Dziewczyna".
Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik heksametru antycznego, zastosował go np. Adam Mickiewicz w "Powieści Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" (rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana, a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie) czy Norwid "Bema pamięci żałobny rapsod".
Wiersz toniczny
Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Na przykład w "Księdze ubogich" J. Kasprowicza, w strofie: "Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)/ Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)/ Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)/ Białe, wąziutkie ręce" (trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.
Wiersz wolny
Jest to wiersz nieregularny o swobodnej budowie rytmicznej. Nie obowiązują w nim żadne schematy; długość wersów jest zróżnicowana, brak stałej liczby sylab, stóp, zestrojów akcentowych. Najważniejsze jest w nim znaczenie słów. Poeta sam decyduje o podziale utworu na strofy i wersy. Bardzo często nie występują w nim żadne znaki interpunkcyjne, co utrudnia interpretację, język zbliżony jest do języka prozy. Wiersz taki jest typowy dla poezji współczesnej, bardzo często stosowali go poeci awangardy: J. Przyboś, T. Różewicz, M. Białoszewski, choć pojawia się już w poezji Norwida. Odmiany wiersza wolnego to np. wiersz emocyjny - wiersz nienumeryczny, składniowy, gdzie podział wypowiedzi na wersy jest uzależniony od ekspresyjnej intonacji języka mówionego.
Rodzaje strof
Rodzaje strofWyróżniamy następujące rodzaje strof:
a) dystych (dwuwiersz) - strofa dwuwersowa (w poezji polskiej pojawia się w XVI w.; potem często odnajdujemy ją w poezji Bolesława Leśmiana, zob. np. wiersze "Zmory wiosenne", "Ballada o dumnym rycerzu").
b) tercyna - strofa trójwersowa z rymem okalającym. Środkowy wers pierwszej strofy rymuje się z pierwszym i trzecim wersem strofy następnej (wykształciła się w poezji włoskiej, użył jej np. Dante w "Boskiej Komedii", występuje też u Kochanowskiego, Słowackiego, Asnyka, Tetmajera, Staffa).
c) czterowiersz - strofa czterowersowa, występuje w różnych odmianach. Na przykład tzw. strofa saficka składa się z trzech wersów 11-zgłoskowych i jednego 5-zgłoskowego. Jej nazwa pochodzi od imienia poetki greckiej Safony, która podobno użyła jej jako pierwsza w utworze "Hymn o Afrodycie" (później posługiwał się nią również Horacy; w poezji polskiej pojawiła się w XVI w.). Z kolei tzw. strofa alcejska złożona jest z dwóch wersów 11-zgłoskowych, jednego 9- i jednego 10-zgłoskowego. Wprowadzona została przez greckiego poetę Alkajosa, stosował ją również w swych "Pieśniach" Horacy.
d) sekstyna (sestyna) - strofa sześciowersowa o układzie rymów ababcc, najczęściej jedenastozgłoskowa; wykształciła się w średniowiecznej poezji francuskiej, do poezji polskiej wprowadził ją Kochanowski (np. w "Psałterzu"), upowszechniła się zaś w epoce oświecenia. W romantyzmie stosował ją Słowacki. Występuje przede wszystkim w liryce refleksyjnej, uroczystej.
e) oktawa - strofa ośmiowersowa (układ rymów: abababcc), przeważnie jedenastozgłoskowa. Użył jej Słowacki w "Beniowskim". Występuje głównie w wierszowanych gatunkach epickich. Jej odmianą jest oktostych - od oktawy różni się układem rymów (aabbccdd).
Uwaga! By można było mówić o wierszu o budowie stroficznej, musi on składać się przynajmniej z dwóch strof.
Najczęściej spotykane strofy w poezji polskiej to: tercyna, czterowiersz, sekstyna i oktawa.Niektóre gatunki charakteryzują się stałym układem strof, np. klasyczny sonet włoski ma czternaście wersów i jest zbudowany z dwóch zwrotek czterowersowych oraz dwóch tercyn. Sonet francuski zaś składa się z czterech strof czterowersowych i zakończony jest dystychem.
Strofoid - strofa nieregularna
Rodzaje liryki
Rodzaje lirykiRodzaje liryki: liryka bezpośrednia, liryka pośrednia (przedstawiająca), liryka podmiotu zbiorowego, liryka inwokacyjna, liryka maski, liryka roli. Niektóre rodzaje mogą się łączyć (np. liryka podmiotu zbiorowego z liryką inwokacyjną).
· liryka bezpośrednia - określana też mianem liryki osobistej; podmiot występuje w pierwszej osobie, przekazuje wprost swoje uczucia i doznania; rozpoznajemy ją po tym, że używane są zaimki rzeczowne ("ja"), czasowniki w pierwszej osobie ("[ja] czuję", "[ja] czekałam"); w tym rodzaju liryki często możemy utożsamić podmiot liryczny z autorem, zwłaszcza w utworach z epoki romantyzmu, kiedy istniało silne przekonanie o tożsamości "ja" lirycznego i poety.
Przykład:
"Żyłem z wami, cierpiałem i płakałem z wami,/ Nigdy mi, kto szlachetny, nie był obojętny,/ Dziś was rzucam i dalej idę w cień - z duchami" (J. Słowacki, "Testament mój")
· liryka pośrednia - "ja" liryczne jest mniej lub bardziej ukryte; odmiany liryki pośredniej to: liryka opisowa (np. opis krajobrazu) i liryka sytuacyjna (występują tu elementy narracji, partie dialogowe, a zatem liryka sytuacyjna mieści się na pograniczu liryki i epiki). Przykładem liryki sytuacyjnej jest np. ballada "Romantyczność" Adama Mickiewicza.
· liryka inwokacyjna - oprócz jawnego podmiotu lirycznego wyróżniamy wyraźnego adresata lirycznego ("ty" liryczne), którym może być osoba/grupa osób, pewna zbiorowość, ale także zjawisko, pojęcie abstrakcyjne (miłość, śmierć).
Przykład:
"Szukajcie prawdy jasnego płomienia,/ Szukajce nowych, nieodkrytych dróg" (A. Asnyk, "Do młodych")
· liryka podmiotu zbiorowego - podmiot występuje jako "my", grupa społeczna, pokolenie połączona wspólnymi przekonaniami, przeżyciami. Często występuje w utworach o charakterze modlitewnym (np. w "Bogurodzicy").
Inne:
· liryka maski - podmiot liryczny przyjmuje postać zwierzęcia, przedmiotu, osoby, rośliny i przypisuje im swoje uczucia (np. cykl tworów o Panu Cogito Zbigniewa Herberta)
· liryka roli - w tym przypadku podmiotu lirycznego nie możemy identyfikować z autorem (np. w wierszu poety-mężczyzny podmiotem lirycznym jest kobieta lub podmiotem lirycznym jest jakaś postać historyczna czy bohater literacki, np. wiersz Wisławy Szymborskiej "Monolog do Kasandry").
Odmiany liryki ze względu na typ wyrażanych przez nią przeżyć:
- liryka miłosna (np. "Między nami nic nie było" Asnyka)
- liryka krajobrazowa (np. "Stepy akermańskie" Mickiewicza)
- liryka refleksyjno-filozoficzna (np. "W rzece Heraklita" Szymborskiej)
- liryka religijna (np. "Bogurodzica")
- liryka patriotyczno-obywatelska (np. "Pieśń V. O spustoszeniu Podola" Kochanowskiego)
- liryka agitacyjno-polityczna (np. wiersze z nurtu socrealistycznego)
Analiza wiersza
Analiza i interpretacja wiersza
Analiza i interpretacja wiersza jest jednym z najtrudniejszych zadań maturalnych. Wymaga umiejętności napisania eseju interpretacyjnego, znajomości teorii liryki. Podjęcie się tego zadania wymaga wyobraźni, oczytania, swego rodzaju wrażliwości na język poetycki. Autorzy utworów lirycznych opisują przecież przede wszystkim własne przeżycia, emocje, doznania. Ważna jest zatem zdolność interpretującego wiersz do empatii, a zatem do wczucia się w to, co przeżywa podmiot liryczny (czyli "ja" liryczne). Z drugiej strony prawidłowe rozwinięcie tematu wymaga też swego rodzaju "wiedzy technicznej", a zatem umiejętności zidentyfikowania typu opisywanego wiersza, środków stylistycznych, jakich użył autor itp.
I. Analiza
Pierwszy etap pracy nad wierszem to analiza. Polega ona na opisie budowy i kompozycji wiersza. Na tym etapie najważniejsze jest udzielenie odpowiedzi na następujące pytania:

1) Czy wiersz ma tytuł - jeśli tak, zastanów się, jakiego rodzaju informacji on dostarcza (możemy w nim odnaleźć informację o gatunku wiersza, jego adresacie, temacie). Zwróć uwagę na to, jaką formę ma tytuł (zdania orzekającego, pytającego, rozkazującego?)

2) Czy wiersz posiada motto (jak np. w balladzie Adama Mickiewicza "Romantyczność"), jaka jest jego rola?

3) Jakiego gatunku lirycznego użył autor? (np. hymn fraszka, bajka, elegia, sonet, pieśń, psalm, oda, tren, limeryk itp.); może jest to gatunek synkretyczny? (np. ballada, powieść poetycka, sielanka)
- Informację o gatunku wiersza często możemy odnaleźć już w jego tytule, np. "Elegia o ... [chłopcu polskim]", "Oda do młodości", "Pieśń o spustoszeniu Podola", "Psalmy przyszłości".
- W niektórych epokach poeci preferowali określone gatunki - jeśli masz do zinterpretowania wiersz poety antycznego, może to być np. oda, tren, elegia, anakreontyk. Twórcy barokowi zaś upodobali sobie sonet, romantyczni - gatunki synkretyczne.

4) Jaki to rodzaj liryki?

5) Kto jest podmiotem lirycznym w wierszu? Trzeba być ostrożnym w utożsamianiu go z autorem, nawet jeśli wszystko wskazuje na to, że faktycznie opisuje on swoje osobiste przeżycia (bardzo częsty błąd popełniany jest przy interpretacji "Trenów" - tam podmiotem lirycznym jest Jan - takie imię pojawia się w utworze, a nie Jan Kochanowski, jak to się zwykle przyjmuje).

6) Kto jest adresatem lirycznym w wierszu - może to być jedna, konkretna osoba (jak w utworze C.K. Norwida "Do obywatela Johna Brown"), tzw. adresat uogólniony (np. strudzony gość we fraszce Jana Kochanowskiego "Na lipę"), grupa osób (np. krytycy literaccy w wierszu Juliana Tuwima "Do krytyków"), a nawet pokolenie (np. w wierszu Adama Asnyka "Do młodych"). Adresatem wiersza może być również przedmiot czy pojęcie abstrakcyjne (miłość, śmierć itp.). Zauważ, że w każdej strofie wiersza adresatem może być ktoś inny. Tak jest np. w wierszu pt. "Lament Świętokrzyski". Tam cierpiąca Matka Boska zwraca się m.in. do anioła Gabriela, innych matek, Jezusa.

7) Jaka jest budowa wiersza, a zatem:
- Czy jest stychiczny (ciągły) czy składa się ze zwrotek, jeśli tak, to ilu?
- Jaka jest liczba wersów w strofie (zob. rodzaje zwrotek)?
- Jaki jest system wersyfikacji w wierszu?
- Z ilu sylab składa się każdy wers, czy występuje średniówka?
- Czy występują rymy (zob. rodzaje rymów)? Jakie? Jaki jest ich układ?
- Jaka jest struktura wiersza - regularna, nieregularna? Czy utwór dzieli się na wyraźne części? Zwróć uwagę na zupełnie nowatorskie formy wiersza, jakie pojawiają się np. u futurystów.
- Czy występuje refren?

8) Jakich środków stylistycznych użył autor? Co chciał podkreślić przez użycie takich, a nie innych środków?

9) Jakiego sposobu obrazowania użył autor?
Istnieje tu kilka możliwości. Po pierwsze, autor może opisywać rzeczywistość w sposób realistyczny (będziemy tu mieli zatem do czynienia ze stosowaniem antycznej zasady mimesis, czyli naśladowania rzeczywistości w sztuce), czy fantastyczny (autor wprowadza do świata przedstawionego elementy, których nie odnajdziemy w realnym świecie, np. postacie – krasnale, wróżki itp. Oryginalne formy obrazowania wykształciły takie kierunki poetyckie jak symbolizm, ekspresjonizm, impresjonizm itp.