Stanisław Staszic

II. Biografia.


Stanisław Staszic urodził się w listopadzie 1755 r. w Pile – mieście niewielkim na ówczesne czasy, bliska polsko-pruskiej granicy. Piła podobnie jak inne miasta znacznie ucierpiała w wyniku toczonych przez Rzeczpospolitą w czasach saskich wojen i przemarszów obcych wojsk. Władzę miejską w tym czasie sprawowały rodziny z dawna tu osiadłe, a w śród nich cieszący się powszechnym uznaniem ród Stasziców. Andrzej Staszic, dziad Stanisława, był zgodnymi głosami mieszczanem przez ponad trzydzieści lat wybierany na stanowisko burmistrza. Przed pierwszym rozbiorem stanowisko to piastował również ojciec Stanisława, Wawrzyniec. Niemniej żywe tradycje sprawowania miejskich urzędów były w rodzinie matki – Katarzyny z Mędlickich, jako że jej ojciec Franciszek, także przez dłuższy okres zajmował stanowisko burmistrza i pisarza miejskiego.
Wśród mieszczan pilskich obaj Staszicowie cieszyli się dużym autorytetem, będącym wynikiem wytrwałej obrony praw i posiadłości miejskich. Andrzej odzyskał dla mieszczan żyzne ziemie, które uprzednio odebrał im starosta wałęcki – Cieński, dając w zamian nieurodzajne piaski i wydmy nad rzeką Gwdą. Ojciec doprowadził z kolei do zawarcia ugody ze wspomnianym starostą, uprawniając mieszczan do wyrębu i pasania bydła w pilskich lasach. Stawał też dzielnie w obronie miast przed grabieżą wojsk rosyjskich, walczących z uczestnikami konfederacji barskiej.
Wzrastał zatem Staszic w kręgu rodziny chlubiącej się długoletnią tradycją służby publicznej, w atmosferze patriotyzmu i żywego zainteresowania sprawami Rzeczypospolitej. Z domu rodzinnego wyniósł również poczucie własnej godności, cywilnej odwagi i panującej niesprawiedliwości społecznej. W swej krótkiej, skreślonej na ośmiu kartkach autobiografii zanotował później: „Przy wstępie moim na świat uderzyło mnie to nadzwyczajnie, że znalazłem w owe czasy przed sobą zapory nieprzystępne w każdym stanie, w duchowym, w wojskowym, i w cywilnym, że zrodzony z tak zacnych i tak cnotliwych rodziców, z ojca tak się w ostatnich czasach poświęcającego za swoją ojczyznę, przecież wszędzie wstydzić się musiałem swego urodzenia; wszędzie je znalazłem okryte wzgardą, odrzucone od czci, od urzędów, od ziemi”. Pierwsze nauki pobierał w domu pod kierownictwem rodziców i starszych braci. Następnie uczył się w szkole średniej w Wałczu, przeniósł się do Poznania, gdzie na początku uczęszczał do kolegium Lubańskiego , a później do szkoły wojewódzkiej, gdzie poziom był wówczas wysoki. Staszic uczył się pilnie, uczęszczał zwłaszcza na zajęcia prowadzone przez Józefa Rogalińskiego, jednego z najwybitniejszych wówczas uczonych polskich, Najwięcej uwagi poświęcał wiedzy z zakresu nauk przyrodniczych, matematyki i języka francuskiego.
Po ukończeniu szkoły wydziałowej wstąpił do poznańskiego seminarium duchowego. Przed otrzymaniem święceń kapłańskich zaczął ubiegać się o zapewniającą niezłe dochody godności kanclerza kolegiaty szamotulskiej. Kierował się w tym przypadku brakiem finansów. Naukę w Poznaniu odbywał na koszt rodziców, zabiegających o możliwie jak najlepsze wykształcenie. Ojciec jego jak na owe czasy za panowania Sasów był człowiekiem wszechstronnie wykształconym. W okresie tym bardzo niewiele mieszczan posiadało tak jak on dobrą znajomość utworów współczesnych, prawa rzymskiego i dzieł klasyków starożytnych. Dopingował najmłodszego syna do systematycznego pogłębiania zdobytej wiedzy oraz umożliwił odbycie studiów zagranicznych. Zachęcał go do odwiedzenia zwłaszcza uniwersytetów niemieckich, a bardziej jeszcze polecał akademie francuskie.
Zaopatrzony w finanse ofiarowane przez ojca oraz dochody z urzędu kanclerza szamotulskiego kolegiaty udał się w podróż zagraniczną. Po krótkim pobycie na uniwersytecie w Lipsku i Getyndze osiadł na dwa lata w Paryżu, gdzie podjął studia.
Paryż był w tym czasie centrum europejskiego ruchu oświeceniowego. Staszic znalazł się w wirze filozoficznych sporów i dyskusji. Żywo interesował się nie tylko filozofią, ale również naukami przyrodniczymi. Nawiązał bliski kontakt z wybitnym przyrodnikiem francuskim G.L. Bufonem. Bywał często kierowanym przez niego Instytucie Przyrodniczym, gdzie w dużym zaangażowaniem uczestniczył w dyskusjach i badaniach naukowych. Zafascynowany opracowaną przez Bufona teorią powstania i rozwoju kuli ziemskiej przetłumaczył rychło na język ojczysty jedno z jego dzieł: „Epoki natury”, które później dwukrotnie wydał ( w 1786 i 1801 r. ). Studia w Paryżu ukończył w 1781 r. i odbył następnie w drodze powrotnej do kraju geologiczną wędrówkę po Alpach i Apeninach. W Rzeczpospolitej nie znalazł takiego miejsca pracy, które w pełni odpowiadałoby jego ambicji i osiągniętemu poziomowi wykształcenia. Musiał zadowolić się skromną posadą guwernera w domu byłego kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. W zamian za wychowywanie i nauczanie jego dzieci zapewniał mu on bowiem dożywotnią rentę w wysokości 4 tyś. złotych rocznie. Stosując jednak surowe metody wychowawcze nie zyskał sobie jednak przychylności. Stanisław, drugi z kolei syn eks-kanclerza, w napisanym później pamiętniku przedstawił szczegółowo charakterystykę metod wychowawczych swego nauczyciela. Wynika z niej, że „nie umiał ( on ) uczyć bez łajania, lżenia bicia” oraz, że wobec uczniów był oschły, twardy i pozbawiony „wszelkich sentymentów”. Ocena ta wydaje się jednak nazbyt surowa. Pobyt w domu Zamoyskich przyniósł Staszicowi nie tylko materialne korzyści. Zajęcia pedagogiczne nie pochłaniały wiele czasu jakim dysponował. Bez większych zabiegów zdołał uzyskać w Akademii Zamoyskiego doktorat obojga praw oraz profesurę i katedrę języka francuskiego. Z dużą uwagą studiował zwłaszcza dzieła o tematyce historycznej, poświęcone problemom odnoszącym się do zachodzących w Rzeczypospolitej procesów społecznych i politycznych. W nawiązaniu do nich przetłumaczył dwa utwory pisarzy francuskich, powieść rycerską Floriana: „Numa Popiliusz, drugi król Rzymu” oraz prace Thomasa: „Pochwały Marka Aurelego”. Wolny czas poświęcał nie tylko na lekturę i tłumaczenie dzieł. Pod wpływem rozmów z kanclerzem oraz bieżących wydarzeń, których echa szybko przenikały do Zamościa, pracował jednocześnie nad szeroko zakrojonym programem reform państwowych. Program ten przedstawił w opublikowanym w 1787 r. anonimowo dziele: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego…”. Był to utwór o dużym ładunku emocjonalnym, patriotycznym i szczególnej sile argumentacji, wywołany świadomości zagrożenia bytu niepodległego Polski, proponujący radykalne środki zaradcze. Zakłócił on atmosferę względnej stabilizacji i spowodował lawinę pism, projektów, polemik toczonych bez przerwy do momentu uchwalenia ustawy majowej. Ukazaniu się „Uwag. . . ” towarzyszył klimat sensacji politycznej, widziano magnatów wykupujących setki egzemplarzy nakładu, chcąc uniemożliwić kolportaż książki. Skutek był wręcz odwrotny, mnożyły się legalne i „dzikie” przedruki, przypisywano mylnie autorstwo dzieła Józefowi Wybickiemu, podczas gdy napisał je nie znany dotąd nikomu młody ksiądz, który dzięki „Uwagom…” stanął od razu w rzędzie najwybitniejszych publicystów i pisarzy polskich XVIII w.
Traktat swój podzielił Staszic na 19 rozdziałów, według problemów w nich omawianych, np. Edukacja, Prawodawstwo, Władza wykonywająca etc., zamykając go ostatnim pt. Sposób ratowania Polski od podziału.