Niemcy. Literatura

Związana wspólnotą językową z literaturą austr. i szwajc. (kantonów niemieckojęzycznych) powstawała i pozostawała z nimi w ścisłej więzi, jedynie ze względu na podziały polit. wykształciła indywidualne cechy. Pierwsze zabytki piśmiennictwa niem. pochodzą z poł. VIII w.; nie stanowią kontynuacji poezji starogerm., łączą się bowiem z procesem chrystianizacji plemion germ.; zapis najstarszej germ. pieśni bohaterskiej Hildebrandslied stanowi rzadki wyjątek na tle średniow. literatury rel., której ośr. były klasztory. Na przeł. XII i XIII w., w okresie rozkwitu feudalizmu, rozwijała się bujnie poezja dworsko-rycerska ( minnesingerzy); mistrzami eposu dworskiego, sięgającego do sag bretońskich, korzystającego jednak gł. z wzorów franc. (Chretien de Troyes), byli: Hartmann von Aue, Wolfram von Eschenbach i Gottfried von Strassburg; anonimowe eposy bohaterskie Pieśń o Nibelungach i Kudrun zostały osnute na dawnych sagach germańskich. Wraz z osłabieniem władzy cesarskiej w poł. XIII w. nastąpił zmierzch kultury i literatury dworsko-rycerskiej, w epigonalnych formach żyła ona jednak aż do końca średniowiecza. W XIII XIV w. dominowała twórczość rel. (mistycy, kaznodziejstwo, poezja maryjna). Jednocześnie wykształciły się pierwsze formy literatury mieszczańskiej, wzorującej się na kulturze dworsko-rycerskiej. W wyniku zarysowującego się pod koniec XV w. kryzysu świadomości średniow. w Europie i poszukiwania nowych koncepcji rozumienia świata ukształtował się w Niemczech elitarny ruch humanistów piszących po łacinie (C. Celtes, także Erazm z Rotterdamu) oraz literatura mieszczańska o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim, tworzona w języku niem. (S. Brandt, H. Sachs; meistersingerzy). Popularnością cieszyły się tzw. księgi ludowe (opowieść o doktorze Fauście) i farsy zapustne.
Decydujące znaczenie dla całej kultury niem. miała reformacja, zapoczątkowana przez M. Lutra; jego przekład Biblii przyczynił się w decydującym stopniu do powstania ponaddialektalnego języka niem.; protestantyzm ze swą nową wizją Boga, świata i człowieka ukształtował nowocz. kulturę i literaturę niem., wpływając także na katol. regiony Niemiec. Na większość ważnych dokonań lit. w Niemczech (a także w Szwajcarii) między XVI a XX w. oddziaływały etyczne koncepcje protestantyzmu. Literatura niem. XVI w. odzwierciedlała spory wyznaniowe (protest. literaturę apologetyczną reprezentuje J. Fischart, katol. piśmiennictwo polemiczne T. Murner) oraz, kształtującą się pod wpływem protestantyzmu, nową wizję człowieka (J. Wickram). W epoce baroku ponownie większego znaczenia nabrała literatura dworska (poezja okolicznościowa, powieść heroiczna, powieść pasterska, tragedia D.C. von Lohenstein). Tendencje mieszczańskie doszły do głosu w tragedii (A. Gryphius) i poezji (Gryphius, S. Dach), a także w powieści łotrzykowskiej (H.J.Ch. Grimmelshausen). Rozwinęła się poezja rel., pisana dla potrzeb Kościoła protest. (P. Gerhardt) i katol., a także poezja mistyczna (Anioł Ślązak, J. Bohme). M. Opitz skodyfikował zasady barok. poetyki i nowoż. wersyfikacji niemieckiej.
W epoce oświecenia nowy klasycyst. kanon poetyki stworzył J.Ch. Gottsched. Racjonalizm 1 poł. XVIII w. najwyraźniej zaznaczył się w twórczości Ch.F. Gellerta, A. von Hallera, B.H. Brockesa; najwybitniejszy przedstawiciel gł. fazy niem. oświecenia, G.E. Lessing, propagował idee dramatu mieszczańskiego; F.G. Klopstock, przeciwstawiając się wzorcom klasycyzmu, tworzył poezję wyrażającą subiektywne doznania jednostki (lirykę w dzisiejszym tego słowa znaczeniu); wybitnym powieściopisarzem był Ch.M. Wieland, autor pierwszej ważnej powieści edukacyjnej. Nurt sentymentalizmu, łagodzący tendencje racjonalistyczne, uwidocznił się w poezji rel. (Klopstock) i sielankowej (S. Gessner z Zurychu, J.H. Voss). Od pocz. lat 70. do poł. lat 80. duży wpływ na literaturę niem. wywarł ruch lit. Sturm und Drang. Okres następny, zw. klasyką, obejmuje twórczość J.W. Goethego i F. Schillera, począwszy od drugiej poł. lat 80. aż do śmierci Goethego 1832. Jego tłem polit. była rewolucja franc. 1789, a tłem filoz. rozczarowanie nie zrealizowanymi postulatami oświecenia i poszukiwanie nowych rozwiązań w niem. filozofii idealist.; na pograniczu klasyki i romantyzmu tworzyli Jean Paul i F. Holderlin. Romantycy niem. nawiązywali w swych przemyśleniach filoz. do pism F.W.J. Schellinga, J.G. Fichtego i teologa F.D.E. Scheleiermachera; romant. koncepcja sztuki i literatury była dziełem pierwszego pokolenia romantyków (romantyzm jenajski), gł. F. Schlegla i Novalisa. Do najważniejszych dokonań wczesnej fazy romantyzmu należą także dzieła W.H. Wackenrodera, L. Tiecka i A.W. Schlegla. Drugą fazę romantyzmu (romantyzm heidelberski) charakteryzował zwrot ku problematyce nar. (zainteresowanie przeszłością własnego narodu powstanie powieści hist.) i twórczości lud. (zbiór niem. pieśni lud. A.L. von Arnim i C. Brentano oraz baśni bracia Grimm). Wybitnymi twórcami tej fazy romantyzmu byli ponadto J. von Eichendorff, A. von Chamisso, J. Gorres, Z. Werner, F. de la Motte Fouque, także tzw. szwabska grupa poetów, m.in. L. Uhland, J. Kerner, G. Schwab. Najwybitniejszym z prozaików niem. romantyzmu był E.T.A. Hoffmann. Szczególnym zjawiskiem, wykraczającym w dużej mierze poza ramy romantyzmu, była dramaturgia i nowelistyka H. von Kleista.
Po kongresie wiedeńskim nastąpił początkowo odwrót od tematów ogólnoludzkich, charakterystycznych dla klasyki i romantyzmu. W literaturze tej epoki, zw. Biedermeier, dominują odczucia rezygnacji i niewiary w możliwość przebudowy zastanego świata (K. Immermann). Od lat 30. XIX w. radykalizowały się nastroje polit. ( Młode Niemcy). Charakterystyczna dla tego okresu jest publicystyka L. Bornego, twórczość H. Laubego, G. Herwegha, H. Heinego, G. Weertha, F. Freiligratha, A.H. Hoffmanna von Fallersleben. Poza zasięgiem Młodych Niemiec tworzyli dramatopisarze G. Buchner i Ch. Grabbe. Epoka realizmu mieszczańskiego (2 poł. XIX w.) przyniosła dominację prozy (G. Freytag, Th. Storm, Th. Fontane, W. Raabe); tradycję dramatu idei okresu klasyki przeł. XVIII i XIX w. ożywił Ch.F. Hebbel. Dramat naturalist. znalazł swego mistrza w G. Hauptmannie, poezję uprawiali m.in. A. Holz, H. Conradi, w prozie wyróżnili się H. Sudermann, K. Bleibtrau, O.J. Bierbaum; patronem symbolizmu był poeta S. George, a z neoromantyzmem wiązała się twórczość R. Huch i H. Hessego. Bujnie rozwijał się w literaturze niem. ekspresjonizm, który miał przedstawicieli w liryce (G. Heym, G. Benn, J.R. Becher i E. Lasker-Schuler), w dramacie (W. Hasenclever, G. Kaiser, E. Toller) i prozie (L. Frank, K. Edschmidt). I wojna świat. i jej konsekwencje gosp.-polit. wysunęły na pierwszy plan problematykę społ.-polit. ( Neue Sachlichkeit), a jej odbiciem były m.in. utwory A. Doblina, L. Feuchtwangera, H. Fallady, O.M. Grafa, E. Kastnera, dramaty C. Zuckmayera i F. Wolfa; nurt antywojenny reprezentowali E.M. Remarque, A. Zweig, L. Renn, E. Glaeser. Utwory H. Hessego, H. Manna, a zwł. Th. Manna wysunęły literaturę niem. na jedno z czołowych miejsc w ówczesnej literaturze eur.; dzieła B. Brechta utwory teatru epickiego, W. Bredla, A. Seghers, H. Marchwitzy zapoczątkowały literaturę socjalistyczną. Po 1918 coraz silniej zaznaczał się nurt prawicowo-konserwatywny, z jednej strony gloryfikujący walkę i wojnę (E. Junger), z drugiej odrzucający cywilizację przem. i współcz. strukturę społeczeństwa (W. von Molo, H. Grimm, H. Stehr, E. Wiechert, E.G. Kolbenheyer). Po dojściu Hitlera do władzy ponad tysiąc pisarzy niem. opuściło III Rzeszę. Na emigracji powstały wybitne utwory Brechta, braci Mannów, Seghers, Feuchtwangera. W okresie III Rzeszy kontynuowali twórczość pisarze nurtu konserwatywnego okresu Republiki Weimarskiej (Kolbenheyer, H.F. Blunck, H. Burte, E.E. Dwinger), angażując się po stronie nar. socjalizmu, oraz pisarze dystansujący się od zasad światopoglądowych nazizmu (tzw. wewnętrzna emigracja), niejednokrotnie zawierając jednak kompromisy z oficjalną ideologią (G. Schneider, W. Bergengruen, G. Hauptmann, I. Seidel). Po zakończeniu II wojny świat. podział Niemiec na 2 państwa spowodował odmienny rozwój literatury w NRD i RFN.
Do NRD powrócili z emigracji pisarze, którzy już przed 1933 związali się z ruchem komunist. lub sympatyzowali z lewicą, np. J.R. Becher, E. Weinert, Bredel, Seghers, A. Zweig, P. Huchel, Brecht, B. Uhse, S. Hermlin, E. Claudius. Pierwszą fazę rozwoju literatury (lata 50.) charakteryzowało poszukiwanie sposobu odzwierciedlenia przemian zachodzących we wsch. części Niemiec oraz ukazania wizji nowych stosunków międzyludzkich, wynikających z założeń socjalizmu. W literaturze dominował realizm socjalist. jako nacz. zasada twórcza. Obok pokolenia "emigracyjnego" pojawili się autorzy debiutujący po 1945, wśród nich E. Strittmatter i F. Fuhmann. Problematykę nazizmu i wojny podjęto stosunkowo późno (Fuhmann, D. Noll, B. Apitz). Od końca lat 50. i w latach 60. w literaturze NRD dominowała, zgodna z oficjalną propagandą, problematyka dotycząca kształtowania się społeczeństwa w nowych warunkach ustrojowych. Prozę reprezentowali: Ch. Wolf, H. Kant, Noll, G. de Bruyn, E. Neutsch; ich wizja NRD jako "lepszych" Niemiec stanowiła konglomerat realist. opisu (z pominięciem wszelkich problemów polit.) i utopii; od obowiązującego kanonu poetyki odbiegała jedynie twórczość J. Bobrowskiego, zasługująca na uwagę także ze względu na tematykę (stosunki niem.-pol. i niem.-litew.). W latach 70. kontynuowano motyw socjalist. utopii (Kant, Noll), lecz coraz wyraźniej dochodziło do głosu rozczarowanie komunist. rzeczywistością; coraz częstszym motywem stawał się konflikt między światem rządzących a jednostką; wizja socjalist. społeczeństwa uległa istotnej modyfikacji (Wolf, J. Becker, V. Braun, G. Kunert, R. Kunze, E. Loest, H. Muller, P. Hacks, W. Heiduczek, U. Plenzdorf, K.H. Jakobs, I. Morgner, H. Konigsdorf). W latach 80. narastało rozczarowanie sytuacją jednostki w nowocz. społeczeństwie ery postindustrializacyjnej w szczególnych warunkach NRD (Wolf, Ch. Hein); najmłodsze pokolenie pisarzy, debiutujące w latach 80. (często poza kontrolą państwa), interesowało się coraz mniej problemami polityki i utopii komunist., zwracało się ku zagadnieniom języka i form. lit., nawiązując do poet. wzorów zach. (grupa Plenzlauer Berg). Jednocześnie opozycja starszego pokolenia wobec dyktatu państwa stała się coraz silniejsza część pisarzy dobrowolnie opuściła NRD (lub była do tego zmuszona): W. Biermann, Kunze, Kunert, S. Kirsch, Loest, inni, pozostając w NRD, publikowali niemal wyłącznie w RFN (S. Heym). Wydarzenia polit. 1989 90 położyły kres istnieniu literatury NRD.
Początkowo literaturę RFN charakteryzowała penetracja tematu wojny częste opisy doświadczeń wojennych i ich wpływu na późniejszą egzystencję pokolenia frontowego (W. Borchert). Silniej jednak uwidocznił się kryt. stosunek wobec polityki wewn. i zagr. epoki K. Adenauera i zjawisk społ., łączących się z tzw. cudem gosp. ( Grupa 47 i jej najwybitniejsi przedstawiciele: H. Boll, G. Grass, U. Johnson, M. Walser, H.W. Richter). Problematykę związaną z sytuacją jednostki w świecie zagrożeń polit. podjęli A. Andersch, H. Bienek, A. Kluge, W. Jens, H. Kasack, W. Koeppen. Literatura lat 50. zwracała się ku problemom egzystencjalnym, stawiała pytania o możliwości porozumienia (komunikacji językowej) między ludźmi, szukała nowych rozwiązań formalnych (eksperymenty językowe "poezji konkretnej"). Większość autorów debiutowała po 1945 (S. Lenz, A. Schmidt), inni, chociaż publikowali już przed wojną, zyskali dopiero teraz znaczenie (H.E. Nossak). Szczególne miejsce przypadło poezji, w której najprecyzyjniej wyraziła się sytuacja człowieka po doświadczeniu Auschwitz (N. Sachs, także G. Benn). Powstał, wzorowany na literaturze franc., dramat w poetyce teatru absurdu (W. Hildesheimer). W latach 60. następowało silne upolitycznienie literatury (m.in. w wyniku rewolty studenckiej 1967 68 oraz zjawiska terroryzmu). Uwidoczniło się to w poezji (H.M. Enzensberger, E. Fried; także kabaret polit.), w różnych formach teatru dokumentarnego (H. Kipphardt, R. Hochuth, P. Weiss) i "socjalno-kryt. dramatu lud." (F.X. Kroetz), w prozie (F.C. Delius, B. Engelmann). W latach 70. nastąpił zwrot ku tematom żywym w środowiskach robotników ( Grupa 61 oraz wyłonione z niej, silniej upolitycznione ugrupowanie, Werkkreis Literatur der Arbeitswelt: M. von der Grun, E. Runge i szczególnie G. Wallraff). Z końcem lat 70. znużeniu tematyką polit. towarzyszył początek tzw. nowego subiektywizmu, stawiającego w kręgu zainteresowań sprawy jednostki, jej wyobcowanie w rodzinie i społeczeństwie konsumpcyjnym RFN, atomizację wszelkich społeczności i niemożność porozumienia się ludzi między sobą. Łączyło się z tym także narastanie postaw dystansujących się od apologii współcz. cywilizacji (B. Strauss, S. Nadolny, H.-J. Ortheil). Nastąpił zwrot ku autobiografii (H.M. Novak), pojawiły się ponadto odmienne przeniesione teraz na płaszczyznę własnej rodziny pytania o nazizm (Ch. Meckel, P. Bruckner). Szczególnym zjawiskiem jest literatura feministyczna (V. Stefan, K. Struck, Ch. Reinig, G. Wohmann). Znamienne dla lat 80. było akcentowanie utraty pozytywnej wizji przyszłości, zwątpienie w dotychczasową tradycję i hierarchię wartości. Brak orientacji światopoglądowej zastępuje poszukiwanie nowych doświadczeń estet.; najbardziej reprezentatywna dla tych tendencji jest twórczość: P. Susskinda, L. Hariga, K. Modicka, R. Gernhardta, w liryce O. Pastiora, T. Klinga. Niezależnie od tendencji i kierunków na kształt literatury RFN wpływały i wpływają od lat 50. po dzień dzisiejszy utwory Bolla, Grassa, Johnsona, Walsera traktowane zawsze jako szczególnie ważne wydarzenia literackie.