Syberia

Syberia – kraina geograficzna w północnej Azji, wchodząca w składRosji, położona między Uralem na zachodzie, Oceanem Arktycznym na północy,Oceanem Spokojnym na wschodzie, oraz stepami Kazachstanu i Mongolii na południu.
Niekiedy z terenu Syberii wyodrębnia się rosyjski Daleki Wschód i przy takim podejściu wschodnią granicę regionu stanowią góry na wybrzeżu Oceanu Spokojnego
Nazwa

Geneza słowa Syberia (Sybir) nie jest jednoznaczna. Łączono tę nazwę z etnonimami"Sabir" i "Seber" określającymi nieznane plemiona Hunów, lub z plemieniem "Suwar"mieszkającym w VI wieku n.e. w środkowym biegu rzeki Irtysz.
Inne tłumaczenie łączyło się z przyrodą. tunguskie słowo "sibur" oznacza błoto,bagno, trzęsawisko; mongolskie "sziber" lub "sziwir" określa zarośla nad rzekami,buriackie "sibjer" oznacza groźnego psa, a "sabr", "sibr" lub "subr" szarego wilka.
Z powyższego wynika, że nazwa ta jest bardzo stara i trudno stwierdzić, co pierwotnie znaczyła. Inną bardzo prawdopodobną wersją jest pochodzenie słowa Sybir od nazwy stolicy Chanatu Syberyjskiego podbitego w 1585 roku przez Rosjan – Isker.
Położenie
Wg poglądów przeważających w polskiej nauce Syberia rozciąga się od Uralu na zachodzie, do granicy działu wodnego Oceanu Spokojnego na wschodzie i od brzegówOceanu Lodowatego na północy, do stepów Kazachstanu i północnych granic Mongoliii Chin na południu.
Geografowie z wielu innych krajów, m.in. z Rosji, do Syberii zaliczają jeszcze rosyjskiDaleki Wschód; w takim przypadku wschodnia granica Syberii przebiega północno-zachodnim wybrzeżem Oceanu Spokojnego.
Powierzchnia Syberii to (w zależności od przyjętego przebiegu granic tej krainy) ok. 10 mln km² lub ok. 12,7 mln km².
Podział administracyjny
W skład Syberii wchodzą następujące jednostki podziału terytorialnego Rosji:
 Republika Jakucji (Sacha)
 Republika Buriacji
 Republika Tuwa
 Republika Ałtaju
 Republika Chakasji
 Kraj Ałtajski
 Kraj Krasnojarski
 Kraj Zabajkalski
 Chanty-Mansyjski Okręg Autonomiczny - Jugra
 Jamalsko-Nieniecki Okręg Autonomiczny
 obwód tiumeński
 obwód omski
 obwód nowosybirski
 obwód tomski
 obwód irkucki
 obwód kemerowski
Tereny te (oprócz Jakucji) wchodzą w skład Syberyjskiego Okręgu Federalnego; Jakucja jest częścią Dalekowschodniego Okręgu Federalnego
Przy założeniu, iż Syberia obejmuje też Daleki Wschód do tego wyliczenia należy dodać też:
 obwód amurski
 obwód magadański
 obwód sachaliński
 Żydowski Obwód Autonomiczny
 Czukocki Okręg Autonomiczny
 Kraj Chabarowski
 Kraj Kamczacki
 Kraj Nadmorski
Tereny te składają się na Dalekowschodni Okręg Federalny
Geografia i przyroda
Główne geograficzne regiony Syberii to:
 Nizina Zachodniosyberyjska (średnia wysokość 120 m)
 Wyżyna Środkowosyberyjska
 góry południowej Syberii: Ałtaj, Sajany, Góry Nadbajkalskie, Góry Jabłonowe, Góry Stanowe
 góry północnowschodniej Syberii: Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego, Góry Kołymskie
Rzeki
Większość rzek należy do zlewiska Oceanu Lodowatego. Najważniejsze z nich to:
 Ob
 Jenisej
 Lena
 Angara
 Irtysz
 Jana
 Indygirka
 Kołyma
Rocznie do oceanu oddają one 2500 km³ wody, z czego 80% w okresie letnim. Rzeki zasilane są głównie deszczami i śniegiem. Często wiosną wylewają. Syberyjskie rzeki zamarzają na okres od 5 miesięcy na południu do 8 miesięcy na północy. 100 tys. km rzek jest spławnych/żeglownych.
Występuje tu wielka liczba jezior, z czego większość to drobne jeziorka w tajdze na Nizinie Zachodniosyberyjskiej. Największe jeziora to Bajkał i Tajmyr.
Roślinność
Szata roślinna Syberii daje się podzielić na kilka równoleżnikowych pasów. Zaczynając od północy są to:
 arktyczne pustynie
 tundra
 lasotundra
 tajga
 lasostep (tylko na południowym zachodzie regionu)
Najbardziej typowy syberyjski krajobraz to tajga, której pas ma szerokość 2–3 tys. km. Dominują tam drzewa iglaste, choć skład lasu waha się w zależności od regionu.
Fauna
Fauna regionu jest bardzo zróżnicowana.
W tundrze dominują gryzonie – przykładem mogą być lemingi. Typowe ssaki to renifer ipiesiec. Latem na północ przylatują ptaki wodne.
Bardziej bogata jest fauna tajgi. Typowymi ssakami tej strefy są: soból, wilk, łoś, lis, niedźwiedź i łasica. Występuje tu ponad 200 gatunków ptaków, a rzeki są bogate w ryby.
Ludność
Do końca XVI wieku Syberia była słabo zaludniona. Po przyłączeniu jej do Rosji zaczął tu napływać potok ludności, który wydatnie się zwiększył po wybudowaniu Kolei Transsyberyjskiej (1905). Obecnie liczba ludności wynosi ok. 25 mln. (31 mln przy zaliczeniu w obręb Syberii obszarów Dalekiego Wschodu). 65% ludności mieszka w miastach. Na Syberii znajdują się 182 miasta, z czego 32 liczą ponad 100 tys. mieszkańców. Rosjanie, Ukraińcy iBiałorusini stanowią łącznie 89% liczby ludności.
Rdzenne ludy Syberii stanowią ok. 6% populacji.
Poza tym na Syberii żyją też przedstawiciele innych narodowości. Pozostałe nierdzenne narody zamieszkujące Syberię to głównie Tatarzy, Kazachowie i Czuwasze.
Ludność rdzenna
Rdzenni mieszkańcy mieszkają głównie na ogromnych połaciach tajgi i tundry. Narody można podzielić według kryterium językowego.
 Do grupy ugrofińskiej zalicza się Chantów i Mansów żyjących między Uralem a Jenisejem.
 Do grupy samojedzkiej zaliczają się Nieńcy i Selkupowie żyjący w tundrze na zachód od rzeki Chatangi oraz w tajdze w międzyrzeczu Obui Jeniseju oraz Eńcy i Nganasanie.
 Do grupy tureckojęzycznych narodów zaliczani są: Ałtajczycy, Chakasi, Czełkacy, Czułymcy, Dołganie, Jakuci, Kumandyjczycy, Sojoci(Caatanie), Szorowie, Telengici, Teleuci, Tofalarzy, Tubalarzy i Tuwińcy. Żyją oni głównie w Jakucji oraz w górach Ałtaju i Sajanach w południowej Syberii.
 Narodem posługującym się językiem należącym do grupy mongolskiej są Buriaci (400 tys.).
 Językami tungusko-mandżurskimi posługują się: Ewenkowie, Eweni, Udehejczycy, Nanajowie, Negidalowie, Orokowie, Oroczanie iUlczowie. Zamieszkują oni właściwie całą Syberię.
 Językami paleoazjatyckimi mówią: Czukcze, Koriacy, Alutorzy, Czuwańcy, Kerekowie i Itelmeni (i wyodrębnieni z nich spisie powszechnym z 2002 r. Kamczadalowie), żyjący na północnym wschodzie regionu oraz Niwchowie, Jukagirzy i Ketowie, a także Aleuci iEskimosi azjatyccy. Na Sachalinie być może pozostali jeszcze nieliczni Ajnowie.
Historia
Początki ekspansji moskiewskiej na Syberii
Pierwotnie Syberią określano obszar znajdujący się pod kontrolą chanatu syberyjskiego. Państwo to zostało założone w 1495 roku przez Mahmeta, uciekiniera z jednego z państw powstałych na gruzach Złotej Ordy - Chanatu Tiumeńskiego. W tym okresie na Rusi tereny podUralem, po obydwu stronach masywu, określano inną nazwą: Jugra. Penetracji tego obszaru jako pierwsi podjęli się kupcy z Nowogrodu Wielkiego. W świetle źródeł już w XI wieku dotarli oni do Jugry, a w wieku kolejnym nominalnie podporządkowali sobie ten region. Stał się on obiektem sporu między Nowogrodem i Wielkim Księstwem Moskiewskim, które stopniowo przejmowało wpływy nowogrodzkie pod Uralem. W 1383 roku założono biskupstwo w Permie, którego celem była chrystianizacja Jugry i pełniejsze podporządkowanie tego rejonu Moskwie. W 1465 roku Iwan III wysłał do Jugry ekspedycję zbrojną, która wymusiła na miejscowych władykach podporządkowanie się Moskwie i płacenie daniny w skórkach, czyli tzw. jasaku.
W 1478 Wielkie Księstwo Moskiewskie zajęło Nowogród, a zarazem przejęło jego powiązania handlowe na wschodzie. Już w 1483 po szlakach wyznaczonych przez Nowogrodzian ruszyła pierwsza moskiewska wyprawa za Ural. Decydująca ekspansja w tym rejonie wymagała jednak wcześniejszego podporządkowania Moskwie chanatów tatarskich. Po tym jak w 1552 roku Iwan IV Groźny zdobył Chanat Kazański, a następnie podporządkował sobie Chanat Astrachański, władca chanatu syberyjskiego Ediger uznał Moskwę za potencjalnego protektora. Prowadził on wojnę domową z innym pretendentem do tronu, Kuczumem, w której przewagę powoli zyskiwał ten drugi. Ediger złożył w 1555 roku hołd Iwanowi IV i zobowiązał się do płacenia jasaku, ale nie otrzymał w zamian upragnionej pomocy. W 1563 roku został zamordowany, a jego miejsce zajął Kuczum. Wprawdzie nie próbował on zerwać więzów zależności względem Moskwy, ale nie przeszkadzało mu to w atakowaniu podległych Iwanowi IV Ostiaków.
Iwan IV nie reagował jednak na najazdy, które bezpośrednio nie dotykały jego ziem. Upadek chanatu syberyjskiego nastąpił na skutek wyprawy atamana kozackiego Jermaka Timofiejewicza. Był on dowódcą wojsk prywatnych na służbie jednego z najbogatszych rodów kupieckich Rosji, Stroganowów. Nie jest jasne, czy podejmując w 1581 roku wyprawę na chanat syberyjski działał on na ich polecenie, czy też na własną rękę. Udało mu się zająć Sybir, stolicę chanatu, co początkowo spotkało się z wyraźną dezaprobatą Iwana IV. Po kilku latach Jermakowi udało się przekonać władcę, by uznał go jako nowego płatnika jasaku. Zginął jednak w 1585 roku w walkach z Kuczumem, a ostatecznego podboju chanatu syberyjskiego dokonano już na polecenie moskiewskiego cara. W 1586 roku Rosjanie założyli pierwszą osadę na Syberii, Tiumeń, a w rok później umocniony ostróg Tobolsk. W 1598 ostatecznie pokonali Kuczuma, co otworzyło drogę do dalszej ekspansji na wschód. Całą krainę rozciągającą się od Uralu zaczęto określać mianem Syberii.
Syberia w XVII wieku
Podboje prowadzone były w większości z inicjatywy prywatnej, przez kupców i grupy kozaków. Ich obowiązkiem było uznawanie władzy cara i zbieranie jasaku od miejscowych plemion. Spontaniczna i w dużej części pozbawiona nadzoru państwa ekspansja pozwoliła jeszcze przed połową XVII wieku dotrzeć do brzegów Oceanu Spokojnego. Moskale kolonizowali kolejno ujścia wielkich rzek syberyjskich: Obu, Jeniseju iLeny. Ze względu na klimat główny prąd ekspansji przesuwał się przez Syberię południową. Tam też jednak najsilniejszy opór stawiały miejscowe ludy koczownicze: Kirgizi, Kałmucy i Buriaci.
W 1604 roku założono Tomsk nad Tomem, dopływem Obu, w 1619 Jenisejsk w środkowym biegu Jeniseju a w 1632 Jakuck nad Leną. W XVII wieku to w tych 3 miastach znajdowały się siedziby wojewodów obwodowych. Siedzibą czwartego wojewody był Tobolsk, który stał się de facto stolicą Syberii. Rolą wojewodów było przede wszystkim dbanie o regularny pobór jasaku i przekazywanie go do Moskwy. Wojewoda tobolski dodatkowo sprawował zwierzchność nad moskiewskimi siłami zbrojnymi na Syberii i regulacja handlu. W Tobolsku od 1621 roku znajdowała się także siedziba arcybiskupstwa syberyjskiego.
Niższy stopień podziału terytorialnego Syberii stanowiły powiaty. W XVII wieku było ich 20. Nad cała Syberią jurysdykcję sprawował Prikaz Syberyjski utworzony w 1637 roku.
Do najważniejszych miast założonych w XVII wieku należały jeszcze Irkuck nad Bajkałem (1652) i Ochock nad morzem Ochockim (1649). Wraz z końcem wieku Włodzimierz Ałbazow odkrył Kamczatkę (1697).
W 1643 roku ruszyła pierwsza wyprawa nad Amur, dowodzona przez Jerofieja Chabarowa. W tym rejonie Moskwa weszła w kontakt z innym Imperium - Chinami dynastii Qing. Do pierwszych potyczek doszło w 1652, co jednak nie powstrzymało kozaków przed założeniemNerczyńska w 1659 roku. Pierwszy poseł moskiewski do Chin, wysłany w 1656 roku, został potraktowany obcesowo i wrócił do Moskwy z niczym. Spór między mocarstwami zaostrzył się w latach 60., gdy renegat Nicefor Czernichowski na własną rękę odbudował twierdzę nad Amurem, Ałbazin, którą kilka lat wcześniej zniszczyli Chińczycy. Doprowadził to do wojny, ostatecznie zakończonej dopiero w latach 1689traktatem nerczyńskim. Moskwa, przymuszona chińską demonstracją siły, zgodziła się zrezygnować z żyznych terenów nad Amurem, a granica został a przesunięta na rzekę Argun. Zgodnie z założeniami polityki chińskiej Nadamurze miało pozostać strefą buforową. W 1728 roku traktat ten został przypieczętowany w Kiachcie pokojem wieczystym.
Przez cały XVII wiek władza Moskwy nad Syberią była stosunkowo słaba, co prowadziło do częstych i krwawo tłumionych buntów. Ruchy wyzwoleńcze były szczególnie silne na początku wieku, w okresie tzw. Wielkiej Smuty. Również później, przez cały wiek XVIII buntowali się m.in. Koriacy i Czukcze. Pierwszym udało się wywalczyć pewne ustępstwa - władze moskiewskie przestały brać od nich zakładników (instytucja tzw. amanatu). Dodatkowo Koriacy mieli sami zbierać jasak i przekazywać go lokalnym władzom. Źródłem powstań były przede wszystkim nadużycia przy pobieraniu jasaku, napady na autochtonów i niewolnictwo, wprawdzie formalnie zabronione w 1599 roku, ale jednak kwitnące. Specyficznym problemem we wczesnym okresie kolonizacji Syberii był brak kobiet, który prowadził do gwałtów i porwań, dokonywanych przez moskiewskich osadników wśród miejscowej ludności.
W XVII wieku Syberia stała się jednym z najbardziej dochodowych regionów Wielkiego Księstwa. Z jasaku budżet carski zyskiwał około 1/3 swoich dochodów.
Syberia w XVIII wieku
W XVIII wieku Rosja stopniowa umacniała swoją władzę na Syberii. W 1708 Piotr I Wielki przeprowadził reformę miejscowej administracji. Syberia objęta została jedną gubernią ze stolicą w Tobolsku i trzema prowincjami: Tobolską, Jenisejską i Irkucką. W 1764 utworzono drugą gubernię w Irkucku, co przypieczętowało coraz wyraźniejszy podział na Syberię wschodnią i zachodnią. W szczególnym stopniu odrębność Syberii podkreślała Katarzyna II, która utworzyła urząd generał-gubernatora cesarstwa syberyjskiego, ze stolicą w Tobolsku. Tę odrębność zniósł w 1796 roku car Paweł I.
Od czasów Piotra I władze w Petersburgu coraz większe znaczenie zaczęły przywiązywać do kwestii sprawnego kontaktu między metropolią i rozległymi terenami Syberii. W 1720 roku Piotr I nakazał budowę stacji pocztowych co 40 wiorst na drodze z Moskwy do Irkucka. Projekt ten zakończono dopiero w latach 60. XVIII wieku. Od XVII wieku, a w istocie aż do schyłku XIX, podstawową formą transportu na Syberii był transport rzeczny. Pomiędzy poszczególnymi rzekami organizowano specjalne punkty przeciągania łodzi, nazywane przewłokami. Tam zwykle powstawały ostrogi, a następnie miasta. Na drodze z Tobolska do Pekinu, łodzie trzeba było przeciągać 7 razy, a podróż taka mogła trwać nawet 3 lata. Dla usprawnienia transportu w latach 60. XVIII wieku wybudowano trakt transportowy na stepie Barabińskim, ale dopiero wiek XIX miał przynieść przełom w tej dziedzinie.
Wraz ze stopniowym przetrzebianiem zwierzyny leśnej, spadał dochód z jasaku, co stymulowało poszukiwania surowców naturalnych na Syberii. Przykładowo w 1716 roku, w toku Wielkiej Wojny Północnej, Piotr I wysłał ekspedycję w górę Irtysza w poszukiwaniu złota. Zakończyła się ona niepowodzeniem, ale nad rzeką założono twierdzę Omsk. Większe sukcesy odnoszono w poszukiwaniu rud żelaza i srebra. W latach 20. powstał ałtajski okręg przemysłowy założony przez Akinfa Demidowa, a następnie skonfiskowany przez państwo
Spośród miast najszybciej rozwijał się Tobolsk, który w połowie XVIII wieku miał już 15 000 mieszkańców. Na Syberii wschodniej dominującą rolę od Jenisejska przejął Irkuck. Największe doroczne jarmarki syberyjskie odbywały się w Irbucie.
Pierwsza połowa XVIII wieku to także okres największych ekspedycji naukowych na Syberii, które pozwoliły poznać geografię, faunę, florę i ludność tej krainy. W 1716 roku swoją siedmioletnią misję badawczą na Syberii rozpoczął Gottlieb Messerschmidt, a w 1726 roku Vitus Beringpodjął próbę odpowiedzenia na pytanie, czy Azja łączy się z Ameryką. Ostatecznie zaprzeczył tej koncepcji podczas swojej drugiej wyprawy (1733-1734), kiedy też odkrył Wyspy Aleuckie, Wyspy Komandorskie, Kuryle i drogę do Japonii. Rok wcześniej Rosjanie dotarli do brzegówAlaski. W 1783 ekspansja rosyjska przekroczyła granice Azji, a Grzegorz Szelichow założył osadę na Kadiaku, wyspie nieopodal Alaski.
Syberia w XIX wieku’
W XIX wieku doszło do znaczących zmian w gospodarce i zarządzaniu Syberią. W okresie rządów generał-gubernatora Pestla-Treskina skala nadużyć na Syberii stała się tak duża, że zmusiła władze w Petersburgu do interwencji. W 1822 roku wysłano Michała Sperańskiego, który najpierw przeprowadził kontrolę sytuacji, następnie zaś jako generał-gubernator zreformował metody zarządzana Syberią. Wprowadzony zostałsamorząd wiejski, rady doradcze kontrolujące urzędników, a także dwa generałgubernatorstwa - zarówno dla wschodniej, jak i zachodniej Syberii. Sperański znacznie zwiększył obciążenia autochtonicznych ludów osiadłych, jednocześnie zapewniając ludom koczowniczym pełną jurysdykcję nad swoimi wewnętrznymi sprawami. Dla zmniejszenia nadużyć wprowadzono możliwość opłacania jasaku w ekwiwalencie pieniężnym.
Najważniejszym odkryciem początku XIX wieku było odnalezienie złóż złota. Rosja szybko stała się największym producentem tego metalu, utrzymując się na pierwszej pozycji aż do czasu odkrycia bogatych złóż w Kalifornii i Australii. W 1812 zniesiono monopol władzy carskiej na wydobywanie metali szlachetnych. W 1870 ustalono natomiast, że każdy może wydobywać złoto, pod warunkiem sprzedawania go władzy, która zastrzegła sobie prawo przetopu.
W połowie XIX wieku Rosja ponownie podjęła próbę ekspansji nad Amur. Tym razem nie spotkała się z oporem ze strony osłabionych Chin. W1858 roku zawarto dwa traktaty: w Ajgunie i Tiencinie. Granicą między państwami stał się Amur, a Rosja zyskała nowe przywileje handlowe. W1860 roku zawarto traktat pekiński, w którym Rosja uzyskała dodatkowo kraj ussuryjski. Podstawowym miastem rosyjskim w tym rejonie stał się Władywostok. W 1875 Rosja zawarła także traktat petersburski z Japonią. Uzyskała w nim Sachalin, Kuryle zaś miały należeć do Japonii.
W 1891 roku rozpoczęto największą inwestycję transportową w dotychczasowej historii Rosji: budowę rozważanej już od połowy wieku kolei transsyberyjskiej z Petersburga i Moskwy do Władywostoku. Budowę prowadzono w tempie do ponad 600 kilometrów rocznie, angażując w nią dziesiątki tysięcy robotników, w tym wielu zesłańców. Wprawdzie została zakończona dopiero w 1913 roku, ale już pod koniec XIX wieku
doprowadziła do znacznego ożywienia w handlu wyraźnych ruchów ludnościowych na Syberii. Usprawniła też znacznie carski system zsyłek.
System zsyłek
Od początku liczną grupę osadników stanowili ludzie skazani na zesłanie, bądź katorgę. Było wśród nich wielu Polaków. Często zesłańcy byli elitą wśród osadników i w sposób znaczący przyczyniali się do rozwoju Syberii. Spośród nich rekrutowało się też wielu badaczy np.Benedykt Dybowski, Bronisław Piłsudski, Aleksander Czekanowski czy Jan Czerski.
Gospodarka
Początkowo gospodarka Syberii ograniczała się tylko do eksploatacji lasów, przemysłu futrzarskiego i wydobycia złota. Do dziś te gałęzie przemysłu są tam obecne. Dopiero w XX wieku gospodarcza rola Syberii bardzo wzrosła. Przyczyną było wybudowanie Kolei Transsyberyjskiej oraz systematyczne badania geologiczne, które umożliwiły odkrycie wielkich i różnorodnych bogactw tej ziemi.
W czasach ZSRR nastąpiło intensywne uprzemysłowienie, które doprowadziło do powstania m.in. Kuźnieckiego Okręgu Przemysłowego,Uralskiego Okręgu Przemysłowego, miast-centrów wydobycia surowców mineralnych (np. Norylsk, Mirny, Magnitogorsk), wybudowania elektrowni wodnych na Jeniseju i Angarze.
Aby ułatwić eksploatację wschodniej Syberii w latach 70. XX wieku wybudowano Bajkalsko-Amurską Magistralę Kolejową (BAM). Ponadto od lat 60. XX wieku Nizina Zachodniosyberyjska stała się ośrodkiem wydobycia ropy naftowej.
Lata 80. to początek eksploatacji na wielką skalę syberyjskich złóż gazu ziemnego (m.in. na półwyspie Jamał). Stanowią one około 30% światowych zapasów.
Oprócz wyżej wymienionych złóż na Syberii występują:
 złoto (Jakucja)
 platyna (ujście Jeniseju, Norylsk)
 aluminium (Norylsk)
 diamenty (Mirny, Jakucja)
 węgiel (Zagłębie Kuźnieckie)
 wolfram (Buriacja)
 żelazo (Zagłębie Kuźnieckie)
 miedź