Wybrane metody i techniki komunikowania się w pracy pielęgniarki

Komunikowanie jest procesem przekazywania i odbierania informacji w czasie kontaktów bezpośrednich między dwiema bądź większą ilością jednostek. W czasie wymiany informacji występuje ciągła zmiana ról ,a mianowicie roli przekazującego informacje i odbierającego ją. Odpowiedź jest dawana w zespoleniu ze zmianami myślenia, uczuć i działań tego, który odpowiada. Niestety zmiany te nie są jednak zawsze dostrzegane. Wymiana informacji jest nieodzownym atrybutem życia. Dla rozwoju każdego człowieka szczególne znaczenie ma wymiana informacji z innymi ludźmi. Człowiek zaspokaja wiele potrzeb na podstawie tego procesu m.in. potrzebę akceptacji, przyjaźni, miłości. Jedną z istotnych potrzeb człowieka, a zwłaszcza chorego jest potrzeba poczucia bezpieczeństwa. Wielu pacjentów nie ma nawet elementarnego przygotowania z dziedziny medycznej. Bezradny, zależny i zagrożony pacjent dąży zazwyczaj do uzyskania informacji, wyjaśnień, słów, które przynoszą uspokojenie. Jeśli nie znajduje tego wśród fachowego personelu, szuka u współpacjentów, którzy rzadko mogą udzielić prawidłowych wyjaśnień.
Efektywne komunikowanie jest warunkiem dobrych kontaktów między ludzkich ,a w tym komunikacji między pacjentem ,a pielęgniarką, pielęgniarką ,a lekarzem bądź kimś innym z personelu medycznego oraz pielęgniarką ,a rodziną chorego.
Wymiana ta może mieć charakter werbalny i niewerbalny. Komunikacja werbalna wyróżnia człowieka z całego świata przyrody. Ten rodzaj komunikacji jest możliwy dzięki specyficznej ludzkiej zdolności operowania mową, czyli oderwanymi od konkretu zbiorami symboli.
Komunikacja werbalna odwołuje się do procesów myślowych. W takim procesie komunikowania bardzo duże znaczenie ma umiejętność aktywnego słuchania, czyli takiego, w którym słuchający okazuje uwagę oraz potwierdza rozumienie. Opierając się na świadomym wysiłku możliwe jest rozwijanie umiejętności komunikowania.
Komunikacja niewerbalna niesie informacje o tym, co jest nieświadome i niekontrolowane myślowo. Poprzez :
• Gestykulację i ruchy ciała np. ruchy głową m.in. jej schylanie, odwracanie twarzy, różne ruchy oczyma, mruganie, oddalanie się, zbliżanie, zaciskanie pięści, tiki nerwowe ;
• Mimikę czyli wszystkie ruchy w obrębie twarzy oraz jej wyraz jak np. smutek, śmiech, radość, zaskoczenie, lęk, gniew, zainteresowanie, zadowolenie, niezadowolenie. Wszyscy przecież wiemy co potrafi zdziałać ciepły uśmiech skierowany do pacjenta, jak on może poprawić humor i wewnętrzne emocje ;
• Sposób wypowiedzi - ton, modulację głosu, pauzy i rytm wypowiedzi. Jedno słowo może nabrać kilku znaczeń poprzez akcentowanie i modulacje np. słowo „słucham” lub „tak” w zależności od tego czy wypowiadamy je tonem miękkim i ciepłym, czy też szorstkim, twardym i zimnym bądź gniewnym, może być różnie odebrane. Intonacja głosu to jeden z podstawowych czynników wyrażających emocje ;
• Dotyk i kontakt fizyczny. Jest to wyraz postaci bliskości. Dotyk ma duże znaczenie dla niemowląt, gdyż pozbawienie maleństw tego kontaktu w ciągu krótkiego czasu, wywołuje niepokój, a dłuższe – poczucie bezradności. Z wiekiem brak bliskości powoduje pewne ograniczenia w zachowaniach społecznych ;
• Wygląd fizyczny ,a w nim ubiór, uczesanie, kolor skóry, a nawet masa ciała, czerwienienie się, zblednienie, pocenie się ;
• Komunikacje niewerbalną wyrażamy także poprzez spojrzenia. Ważny jest rodzaj spojrzeń, może on być pozytywny ,nawiązujący kontakt oraz negatywny unikający kontaktu (kiedy to kontakt jest niechciany). Istotna jest też długość spojrzenia.
• Innym sygnałem niewerbalnym jest dystans fizyczny oraz pozycja ciała. Dość istotne jest to w jakiej odległości pielęgniarka będzie znajdować się od pacjenta i to jaką przyjmie postawę ciała np. czy będzie przygarbiona, pochylona, wyprostowana.
• Zachowanie w przestrzeni ;
• Miejsca spotkanie jak wyposażenie gabinetu, sali chorych, a w niej czystość, obecność innych osób, ruch , hałas)
W taki sposób wyrażamy nasze postawy emocjonalne. Komunikacja niewerbalna jest ważnym sposobem porozumiewania się. Wyłącznie w taki właśnie sposób porozumiewają się matki ze swoimi nowonarodzonymi dziećmi.
Ten pierwotny sposób komunikacji zostaje w późniejszym czasie zastąpiony w dużej mierze przez przekazy słowne. Jednak nadal jest on obecny w kontaktach między ludźmi. Człowiek nie jest w stanie zapanować całkowicie nad wysyłanymi przez siebie komunikatami niewerbalnymi, ponieważ duża ich część ma charakter reakcji fizjologicznych, np. przy przeżywaniu pozytywnych emocji źrenice się rozszerzają, a przy emocjach negatywnych – zwężają, smutek obniża tonus mięśniowy, gniew przyspiesza puls, itp.
Zdobywana wiedza o komunikacji międzyludzkiej jest bardzo przydatna. Ukształtowanie sprawności komunikowania jest szczególnie ważne dla relacji pomiędzy pielęgniarką ,a pacjentem. Ma ono ogromne znaczenie dla kształtowania się właściwych relacji i partnerskiego komunikowania się pracowników służby zdrowia, rozwija prace zespołową dla dobra pacjenta i osiągnięcia przez to korzyści zdrowotnych i poczucia niezależności.
Według T. Kotarbińskiego „metoda, czyli system postępowania, jest to sposób wykonania czynu złożonego, polegający na określonym doborze i układzie działań składowych ,a przy tym uplanowiony i nadający się do wielokrotnego stosowania”. Na dany system postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i wykorzystane w określonej kolejności. W badaniach pedagogicznych metoda to system celowych czynności i środków umożliwiających wykonanie danego zadania, bądź rozwiązanie określonego problemu.
W medycynie istnieje wiele metod komunikacji z pacjentem, najbardziej powszechna jest przez zadawanie pytań. Wyróżniamy trzy rodzaje pytań : otwarte, zamknięte i zogniskowane. Pytania otwarte dają swobodę wypowiedzi co jest istotne gdyż wprowadza w nią pacjenta ,a pielęgniarka ma możliwość dokonania różnych spostrzeżeń i zabranie informacji o chorym , a więc zebranie niezbędnego do pielęgnacji wywiadu. Wywiad jest metodą zbierania informacji wykorzystywaną nie tylko w pielęgniarstwie jako nauce medycznej ,ale i w naukach humanistycznych np. psychologia , społecznych np. jak socjologia.
Pytania te nie powinny być zadawane osobom .których stan jest bardzo ciężki bądź stan emocjonalny lub możliwości intelektualne nie pozwalają na podanie odpowiedzi. Pytania zamknięte to takie ,które nie wymagają skomplikowanych odpowiedzi, wystarczające są takie krótkie jak np. „tak” , „nie”, lub odpowiedzi konkretne np. na pytanie „gdzie Pana boli”. Te pytania zadaje się osobą ,które mają trudności lub ograniczenia w wypowiedzi. Pytania zogniskowane służą do zdobycia informacji na określony temat.
Konfrontacja czyli komentarz do wypowiedzi pacjenta , jeśli jego wypowiedź lub zachowanie jej towarzyszące wyrażają niekonsekwencję również jest formą / metodą komunikacji. Pielęgniarka rozmawiając z pacjentem przyjmuje po części postawę niemal lekarza stąd można mówić też o sposobie werbalizacji w której pozwala się wypowiedzieć swoje uczucia jakie wzbudza pacjent szczególnie jeśli są one negatywne, ale delikatnie tak by nie urazić chorego wyjaśnić na czym polega jego błąd. Istnieje jeszcze metoda wyjaśniania. Jest ona stosowana, gdy pielęgniarka nie rozumie sensu wypowiedzi pacjenta i stara się do tego co chce chory przetoczyć pielęgniarce.
Techniką nazywamy całokształt środków materialnych służących ludziom do opanowania przyrody i do gospodarowania oraz umiejętności posługiwania się tymi środkami; najważniejszą dziedzina techniki jest technika produkcji, w skład której wchodzą środki pracy ,czyli narzędzia pracy jak również przedmioty i urządzenia związane z używaniem narzędzi oraz sposoby pracy ,takie jakimi są umiejętności posługiwanie się tymi środkami, nabyte w toku doświadczenia produkcyjnego i nauki zawodu. Technika opiera się na ogromnym zasobie doświadczenia społecznego i wiedzy naukowej. Ze względu na ta definicje technika komunikowania się będzie np. wezwanie pielęgniarki przez dzwonek umieszczony przy łóżku chorego, bandażowanie bądź wykonanie wstrzyknięć przez pielęgniarkę, gdyż istnieje wtedy kontakt nie tylko przez dotyk czy sygnał ,ale i po przez narzędzia pracy.
Do każdego człowieka należy dobrać odpowiednią metodę komunikacji. Powinna mieć charakter wspomagająco-leczniczy ,który zapewni pacjentowi taką pomoc, jaka w określonych sytuacjach zdrowotnych człowieka jest mu najbardziej potrzebna. Rozmowa/kontakt z pacjentem powinien dostarczać pomocy, która przywraca nadzieję, pomaga w opanowaniu bezradności, pobudza do działania oraz do samodzielnego podejmowania starań o własne zdrowie. Do takich celów człowiek musi mieć przy sobie kogoś bliskiego, komu może zaufać. Pielęgniarka ,by stać się kimś tak ważnym dla pacjenta musi być pełna gotowości dawania pacjentowi z siebie, tego co najbardziej potrzebuje w trudnej sytuacji w jakiej się znalazł.
Poczucie zagrożenia wynikające z choroby rośnie wraz z nasileniem się tajemniczych dla chorego „obrzęków” medycznych oraz podczas używania przez personel medyczny niejasnego niezrozumiałego języka i udzielania skąpych dla niego informacji. Szczególna rolę w otoczeniu szpitalnym pacjentów odgrywa pielęgniarka, jako interpretatorka i wykonawca zleceń lekarza oraz odbiorca reakcji pacjentów, dlatego sposób komunikowania w szpitalu z punktu widzenia poczucia bezpieczeństwa pacjentów wydaje mi się ważny.

Każda grupa tworzy swoje własne wzory zachowań, swój specyficzny język, zrozumiały dla członków grupy. W szpitalu są również charakterystyczne dla tego rodzaju instytucji wzory oddziaływań np. polecenie z sugestia przymusu, ostrzeżenie, wyjaśnienie zmierzające do modyfikacji zachowań pacjentów wobec zdrowia. Komunikacja odbywa się w sposób werbalny i niewerbalny według wzorów danej kultury lub, jak w naszym przypadku, subkultury.
Uczucie zagrożenia jest najsilniejsze w pierwszych dniach pobytu w szpitalu. Począwszy od izby przyjęć, pielęgniarka odprowadza pacjenta, udzielając mu informacji o rozkładzie pomieszczeń, zwyczajach panujących, przywilejach chorego, regulaminie szpitalnym itp. Pacjent zostaje zapewniony, że może zgłaszać się do personelu oddziału, zwłaszcza pielęgniarek w razie potrzeby pomocy lub wyjaśnień.
Po przebadaniu chorego przez lekarza w dniu przyjęcia lub następnym pacjent otrzymuje kartę zabiegową, aby po zaplanowaniu zabiegów rozpocząć ich pobieranie. Pielęgniarka w oddziale pomaga w dogodnym rozplanowaniu zabiegów, udziela wyjaśnień utrzymując kontakt z personelem i chorym. Pacjent jest osobiście informowany o badaniach i przygotowywany do nich.
W celach informacyjnych umieszczone są w niektórych najbardziej uczęszczanych miejscach napisy i plakaty, które spełniają funkcje informacyjne. Są one komunikatem dla pacjenta o danych zabiegach. Tak więc warunki szpitalne są bardzo dobre i stanowią podstawę do właściwej, wzorcowej organizacji pracy i stosunków międzyludzkich. Jednak, jeśli wpływ organizacji i stosunków ma tak duże znaczenie dla pracowników, to niezależnie od formalnych założeń elementami składowymi instytucji szpitalnej są ludzie od nich głównie zależy funkcjonowanie szpitala.
W toku codziennej pracy zdarzają się czasem nieporozumienia, konflikty, wynikające z braku lub niedostatecznej informacji między personelem np. lekarsko-pielęgniarskim, dotyczące zwykle wykonywania zaleceń; na przykład pielęgniarka nie zostaje poinformowana o zmianie leku, a pacjent otrzymał te informację od lekarza podczas wizyty.
Trudności z wykonywaniem zleceń wynikają z braku niektórych leków niewłaściwej pracy poszczególnych organów współdziałających, czasem niewłaściwej postawie pracowników, ale również bardzo często w niezdyscyplinowaniu pacjentów np. niedopilnowanie diety. Wiele tych mankamentów nie wchodziłoby w rachubę ,gdyby w pracy było więcej elementów wyrażających i uwidaczniających uczucia, niż elementów instrumentalnych, a rozbudowana biurokracja nie obciążała pracowników.
W związku zawodowym zadaniem kształtowania relacji terapeutycznej z pacjentem pielęgniarka powinna zatem charakteryzować się takimi cechami osobowości, jakie są koniecznie w świadczeniu pomocy temu, kto jej potrzebuje; opanowywać i wykorzystywać różnorodną wiedzę o pacjencie jako o człowieku, o jego zdrowiu, chorobie i czynnikach ważnych dla tych spraw oraz rozwijać przydatne sprawności.
Jedną z metod wszczęcia pozytywnej komunikacji z pacjentem jest pozyskanie zaufania. Zaufanie jest poleganiem na kimś bez zastrzeżeń i wątpliwości, jest uznawaniem własnej zależności, a równocześnie nadziei. Pielęgniarka powinna poświecić wiele starań by stać się zaufaną osoba dla chorego, ma ono znaczenie dla odzyskiwania przez niego poczucia bezpieczeństwa.
Wymaga to od pielęgniarki wytwarzania klimatu ciepła i bliskości przez nią w dużej mierze zależy od cech osobowości i ich przejawiania zarówno w słowach, jak i pozasłownie. Słowa muszą wyrażać zrozumienie, życzliwość i sympatię. Ogromne znaczenie ma ton głosu, wyraz twarzy, spojrzenie i gesty. Pielęgniarka powinna okazywać wrażliwość. Ważne jest otoczenie, gdyż hałas lub obecność innych osób może być mocno przeżywane przez pacjenta lub pielęgniarkę co powoduje zerwanie kontaktu.
Pozyskiwanie zaufania wymaga również okazywanie pacjentowi szacunku i akceptacji czyli przyjmowanie pacjenta takim jakim jest. Zachowanie akceptujące pielęgniarki umacnia w pacjencie poczucie własnej wartości oraz zachęca do dalszych wypowiedzi co pozwala na jego lepsze poznanie i zrozumienie, ponieważ chory nie wstydzi się i nie krepuje swoich przeżyć i doświadczeń. Okazanie szacunku jest potwierdzeniem poczucia wartości chorego, co zawsze człowiekowi jest potrzebne, a nabiera specjalnego znaczenia w sytuacjach, w których bywa zachwiane np. z powodu choroby ,urazów itd. Zachwianie poczucia własnej wartości utrudnia kontakty z ludźmi. Pielęgniarka, tak więc nigdy nie powinna używać zwrotów i zachowań, które mogą razić np. nie powinna okazywać lekceważenia – słowem gestem, spojrzeniem.
Zapewnienie oparcia fizycznego i psychicznego zwiększa poczucie bezpieczeństwa, ma znaczenie dla przywracania nadziei. Wiąże się to z pomocą w likwidacji bólu, z tym czym sobie nie radzi ,gdy odczuwa duszność, okazać mu współczucie ,gdy tego potrzebuje ,znajdować nowe możliwości rozwiązania spraw gnębiących pacjenta. Pielęgniarka powinna sygnalizować zawsze ,że jest blisko ,że można na nią liczyć oraz ,że chce i potrafi pomóc. Całe to postępowanie wymaga aby było prawdziwe i uczciwe. Bycie „prawdziwą” jest trudne dla kogoś kto jeszcze nie ukształtował niezbędnych postaw i jeszcze nie kieruje się pożądaną motywacją zawodową. Uświadamiać sobie trzeba to ,że pielęgniarki dla których pomaganie człowiekowi w sprawach zdrowotnych stanowi dużą wartość, przeżywają tak jak inni ludzie ,różne emocje i rozczarowania, zwątpienia, że denerwują się i mogą być przygnębione. Trudno w takich sytuacjach ukryć to co się czuje, ale jeśli to tylko możliwe słuszne jest wytłumaczenie pacjentowi własną sytuacje.
Postępowanie pielęgniarki musi być celowe. Stawia przed nią wymóg wyraźnego uświadomienia sobie i określenie tego, do czego zmierza w różnych kontaktach z pacjentem.
Otwartość pielęgniarki w stosunku do pacjenta oznacza przejawianie gotowości i zdolności do jego wysłuchiwania, rozumienia i akceptacji. Przeciwieństwem otwartości jest postać „zamknięta” człowieka czyli postępowanie rutynowe, schematyczne. Zamknięcie oznacza nie nawiązywanie kontaktu z pacjentem co jest wielkim blokerem relacji między pielęgniarką ,a chorym.
W kształtowaniu relacji pielęgniarka-pacjent mocno jest podkreślany fakt, żę jej ośrodkami są pacjent i jego sprawy, a celem jest udzielenie jak najlepszej pomocy. W takim podejściu nie ma miejsca na sprawy pielęgniarki, nawet jeśli pacjent spyta o osobiste sprawy bądź doświadczenia należy odmówić i zmienić temat rozmowy , chyba ,żę doświadczenia życiowe pielęgniarki mogły by pomóc lub wesprzeć pacjenta.
W relacji z chorym podstawową rolę odgrywa rozumienie go, wymaga to docierania do tego, co i jak myśli i czuje, co i jak przeżywa. Zdolnością, która odgrywa ważna rolę jest też empatia, czyli postawienie się na miejscu chorego. Pielęgniarka musi podjąć starania rozpoznania tego co on myśli czuje. Bez zdolności empatii nigdy nie będzie potrafiła porozumieć się z chorym, nie będzie potrafiła pomóc w rozeznaniu przeżyć niejasnych dla niego samego.
W prawidłowym kształtowaniu relacji można wyróżnić cztery fazy komunikacji: orientacji wstępnej ( przez interakcją), identyfikacji (podejmowanie starań o nawiązanie kontaktu), aktywnej interwencji, zakończenia.
Nie muszą one występować i być podejmowane kolejno ,gdyż np. faza zakończanie może być podejmowana kilkakrotnie podczas rozmowy, ale każda z nich musi być zrealizowana, ponieważ w nich występuje zaspokajanie innych potrzeb pacjenta i okazywanie ,że pielęgniarka troszczy się o niego, że może na niej polegać.
Przed nawiązaniem pierwszego kontaktu należy zebrać o nim choćby skromne informacje. Może mieć to znaczenie w nawiązywaniu rozmowy i jej dalszego przebiegu np. na oddziale położniczym wypadałoby wiedzieć czy kobieta w ciąży szykująca się do porodu jest mężatką, czy jest sama, czy jest to jej pierwsze dziecko itd.
Jeśli pierwsza rozmowa jest zaplanowana na dłuższą , należy zadbać o odpowiednie otoczenie, czyli o prywatność ,spokój i wygodę, ważne jest też zapewnienie tego ,by nikt rozmowy nie przerwał ,a pielęgniarka była spokojna ,nie denerwowała się. Musi tez wziąć pod uwagę reakcje pacjenta, na jego zachowanie, które nie zawsze jest miłe dla personelu. Musi wywrzeć takie wrażenie na pacjencie by odczuł ,że jest jego przyjacielem, że jest nim zainteresowana, darzy go szacunkiem, pragnie poznać jego problemy, aby możliwe najlepiej mu pomóc.
Faza identyfikacji – rozpoczyna się w chwili pierwszego zetknięcia z pacjentem. Pielęgniarka powinna zacząć od wstępnego zaznajomienie kim jest ,jakie działania będzie podejmować w stosunku do niego, w jakim celu, a także kiedy i jak długo to będzie trwać. Np. „Dzień dobry jestem ……, jestem pielęgniarką na tym oddziale. Pragnę zadać panu/i kilka pytań (porozmawiać z panem/nią), abyśmy mogły/li zapewnić panu/ni najlepszą opiekę w czasie pobytu na naszym oddziale” ,a oto inny przykład „Dzień dobry. Nazywam się … jestem studentką pielęgniarstwa i dziś w godzinach … będę się panią/nem opiekować.” Rozmowa powinna koncentrować się wokół problemów pacjenta, ich określenia, wyjaśnienia i okazywanie zrozumienia.
Trzeba też pamiętać że każdy człowiek potrzebuje czasu by przełamać bariery obcości. W tym może być podjęcie tematu obojętnego ,nie związanego bezpośrednio z chorobą ,czy problemami pacjenta. Rozmowa ta pozwoli pacjentowi oswoić się, a pielęgniarce dokonać spostrzeżeń np. w jakim nastroju jest chory, co myśli o swojej sytuacji zdrowotnej, czy jest przygnębiony, zawstydzony lub zlęknięty. Podczas przeprowadzania tej rozmowy , pielęgniarka powinna szybko i delikatnie wycofywać się z tematów które irytują , krępują bądź pacjent ma opory wobec podjętych tematów.
Omówione postępowanie nie może trwać za długo. Pielęgniarka powinna dość szybko skierować rozmowę na powód poszukiwania przez pacjenta pomocy w związku ze stanem zdrowia. Ze wstępnego kontaktu z pielęgniarką pacjent powinien wynieść lepszą niż miał wcześniej orientacje w swojej sytuacji i niektórych sprawach zdrowia oraz przeświadczenie ,że pielęgniarka będzie osoba na która można liczyć.
Faza aktywnej interakcji – to czas rozwijania partnerskiej współpracy z pacjentem przez poznawanie i rozumienie go na podstawie jego zachowań i reakcji emocjonalnych, wyglądu oraz przekazywanych informacji przez niego. Zdobyte w taki sposób wiadomości ułatwiają prowadzenie działań pielęgniarskich. Może zdążyć się ,że relacja z pacjentem może być zakłócona przez jego upór , wstyd, a może nieświadomość. Taka sytuacja wymaga większej ilości ciepła, częstszych rozmów ,wymiany zdań.
Faza końcowa – wyodrębnienie tej fazy uświadamia pacjenta ,że relacja będzie zakończona ,a informacje przekazane przez pielęgniarkę będzie musiał wcielić w życie. Pacjent nie może mieć poczucia ,że pielęgniarka nie chce przeprowadzać dalszej rozmowy, ale musi być świadomy ,że jest ona potrzebna też innym.
Współpraca w komunikowani się przygotowuje do dalszego samodzielnego opiekowania się swoim zdrowiem a także szukania właściwej pomocy.

Każdy kontakt i rozmowa z pacjentem musi być celowa i sprawna. Głównym celem powinno być zwiększenie poczucia własnej wartości oraz dążenie do zmniejszenia lęku, gdyż strach może zakłócić prawidłowy odbiór informacji. Jeżeli przekazywanie wiadomości będzie niezrozumiałe ,użyte zostaną zwroty nie jasne w świadomości pacjenta i w jego odczuciach zapanuje zamęt. Dlatego musimy położyć nacisk na jasność naszych zwrotów i określeń. Dlatego pielęgniarka powinna być refleksyjna, analizować i obserwować zachowanie pacjenta, jego gesty, wyraz twarzy by dostrzec wiadomość zwrotną, że przekazywane informacje dotarły do jego świadomości .Jeżeli nasze informacje będą nie jasne chory może zinterpretować w niewłaściwy sposób ,dlatego trzeba szukać innych środków komunikowania się i pogłębiać wiedzę w tym kierunku.

Praca pielęgniarki nie kończy się tylko na szpitalu. Pielęgniarki pracują także w domach osób potrzebujących fachowa opiekę, w domach społecznych, w szpitalach psychiatrycznych, w przedszkolach i szkołach ,mogą być to szkoły specjalne np. dla osób słabosłyszących ,istnieją również specjalistyczne szkoły i przedszkola dla dzieci z porażeniem mózgowym jak i dla umysłowo chorych. Tacy chorzy też pragną kontaktu, ale by do nich dotrzeć trzeba specjalistycznych metod.
Badania nad komunikacją niewerbalną wskazują, że tylko 20% ogólnej wiedzy zdobywamy przez przekazy słowne, pozostałe 80% uzyskujemy poprzez przekaz niewerbalny. A.Mahrabian przypisuje komunikacji niewerbalnej jeszcze większą rolę. Twierdzi on, iż tylko 7% informacji zawarte jest w słownej wypowiedzi, 38% w brzmieniu głosu, a 55% w środkach niewerbalnych.
Dla dzieci upośledzonych umysłowo, zwłaszcza głębiej i głęboko mowa werbalna jest zbyt abstrakcyjna. Najczęściej rozumieją one kilkanaście – kilkadziesiąt słów, czasami je wypowiadają i to w formie pojedynczych wyrazów lub bardzo krótkich zdań. Skoro komunikacja niewerbalna jest rozwojowo pierwotna, jest tym samym bardziej dostępna dla dzieci będących na początkowych etapach rozwojowych oraz dostarcza im czterokrotnie więcej informacji o otaczającej rzeczywistości niż przekazy słowne. Powinna więc być wykorzystywana równorzędnie z komunikacją werbalną w nauczaniu dzieci upośledzonych umysłowo.
Dzieci niepełnosprawne umysłowo są grupą niezmiernie zróżnicowaną pod względem możliwości, tempa i przebiegu procesów uczenia się. Zróżnicowanie to dotyczy również umiejętności komunikacji.
Nauka alternatywnych sposobów komunikacji możliwa jest dopiero wtedy, gdy w zachowaniu dziecka pojawią się oznaki intencjonalności (odróżnia ono sposoby-środki działania od jego celu; okazuje swoje życzenia za pomocą różnych znaków i kieruje uwagę dorosłych na przedmioty i zdarzenia).
Przed przystąpieniem do zapoznania dziecka z wybraną lub z wybranymi metodami komunikacji alternatywnej należy zawsze ocenić rozwój jego aktualnych umiejętności komunikacyjnych. Można w tym celu wykorzystać skalę Callier-Azusa (H), zwłaszcza dla dzieci głębiej i głęboko upośledzonych umysłowo.
W rozwoju dziecka upośledzonego umysłowo, przyjmując za kryterium jego adaptację i możliwości komunikacji, można wyodrębnić następujące poziomy:
I poziom – porozumienie na poziomie percepcji własnego ciała.
II poziom – komunikacja na poziomie percepcji sytuacji “tu i teraz”. -Dziecko odczytuje bodźce otoczenia, a jego zachowanie wyraźnie sygnalizuje rozumienie, oddzielenie przedmiotów z tła, a nawet rozróżnienie przedmiotu i czynności. Dzieci komunikują się najczęściej własnym ciałem i gestem (ciągną, pokazują, podskakują, podchodzą, chowają się, wstydzą, śmieją, krzyczą, uderzają, stukają). Są świadome obecności innych osób, dlatego należy kształtować i wzmacniać interpersonalną synchronię jako warunek jakiegokolwiek przekazu. Zachowanie w stosunku do dziecka powinno być przerysowanym modelem wzorca: “patrz tam gdzie ja i rób to samo”.
III poziom – porozumienie (komunikacja) na poziomie organizacji własnego zachowania (w tym zachowań komunikacyjnych).
IV poziom – komunikacja na poziomie konkretno-obrazowym z użyciem mowy dźwiękowej.

Jest jeszcze wiele metod komunikacji z niepełnosprawnymi np. metoda mima i pantomima. Służą one do wspomagania komunikacji.
Metoda mima to technika przedstawiania nastrojów, uczuć, emocji, niektórych czynności, rzeczy konkretnych i abstrakcyjnych za pomocą mimiki twarzy i ruchów głowy.
Stosowanie tej metody porozumiewania się nie wymaga wysokich umiejętności użytkownika. Na ogół więc nauka i używanie mimy nie zabiera wiele czasu, jeśli odbywa się w warunkach naturalnej zabawy z dzieckiem. Nie ma jakiejś „mimy standardowej”, która przyjmuje semantykę lub syntaktykę struktury języka. Nie ma też słowników pokazujących umowne gesty mimiczne czy określone koncepcje wypowiedzi (słowa, zdania) wyrażone ustaloną, umowną mimiką. W tej sytuacji, zamiast oczekiwać na czyjeś gotowe wzory, warto odwołać się do własnych doświadczeń, intuicji i znajomości dziecka z jego mimicznymi zdolnościami i potrzebami.
Pantomima to technika przedstawiania nastrojów, uczuć, myśli, sądów bądź opowiadanie (narracja) za pomocą gestów, ruchów całego ciała, ale i mimiki twarzy. Różni się ona od języka migowego przede wszystkim tym, że uruchamiane są w niej wszystkie zdolne do ruchu partie ciała, a nie tylko górne. Po drugie gesty w pantomimie są częściej dynamiczne niż statyczne, a ich znaczenia przekazywane są poprzez całe sekwencje powiązanych gestów, nie zaś przez gesty pojedyncze, jak to ma miejsce w systemie języka migowego. Wykorzystanie pantomimy w komunikacji alternatywnej przynosi dziecku cały szereg korzyści. Umożliwia „mówienie” językiem własnego ciała ułatwiając przekazywanie i odczytywanie informacji od innych osób. Możliwy jest przy tym bezsłowny dialog o teraźniejszości, przeszłości i przyszłości w oparciu o pojęcia zarówno konkretne jak i abstrakcyjne. Pantomima budzi i rozwija spontaniczne wyrażanie własnych stanów emocjonalnych, sądów i opinii, przyczynia się także do zwiększenia czasu koncentracji uwagi na osobie mówiącej i poszerzenia zakresu pamięci wzrokowo-słuchowej.
Na świecie jest tysiące metod komunikacji dopasowanych do rodzaju choroby np. osoba niesłysząca może posługiwać się językiem migowym lub mijanym bądź za pomocą metody fonogestów polegającą na posługiwaniu się gestów ust i dłoni. które uzupełniają mowę, a tym samym ułatwiają człowiekowi niesłyszącemu wzrokowe odbieranie wypowiedzi słownych, czyli odczytywanie mowy z ust. A zatem, mówimy i jednocześnie dłonią w okolicy twarzy pokazujemy to, co mówimy. Osoba niesłysząca obserwuje więc nie tylko nasze usta w trakcie mówienia, ale i dłoń znajdującą się w pobliżu ust.
Jest też sygnałowo-dotykowy system porozumiewania z osobami głuchoniewidomymi. W tym systemie sposobami przekazywania informacji jest np. wskazywanie, gestykulacja, język migowy, niezwykle ważny jest dotyk ,także zmysł smaku i zapachu poczucie bliskości To wszystko jest sygnałem z otoczenie mówiący o jakimś wydarzeniu, czy relacji ,kontakcie.
Komunikacja jest kluczem do poznawania siebie i otaczającej rzeczywistości, do umysłowego uporządkowania świata poprzez nazywanie przedmiotów, zjawisk, zdarzeń, określanie ich cech i relacji zachodzących między nimi. Umiejętność porozumiewania się z innymi jest źródłem odkrywania i wypróbowywania swoich umiejętności wywierania wpływu na otoczenie, jest to także - obok myślenia i sfery emocjonalno-motywacyjnej - jeden z podstawowych wyznaczników rozwoju psychicznego.




ŹRÓDŁA :
W. Okoń Nowy Słownik Pedagogiczny
J. Bogusz Encyklopedia dla Pielęgniarek
Z. Kawczyńska-Butrym Diagnoza Pielęgniarska
K. Zahradniczek Pielęgniarstwo
A. Szumska Sposób komunikowania się z punktu widzenia poczucia bezpieczeństwa pacjenta
Mgr H. Wielocha Zagadnienie komunikowania się w nauczaniu dzieci upośledzonych umysłowo ( Zespół Szkół Specjalnych w Kadłubie )
M. Mieszkowicz poradnik logopedyczny
Witryna Polskiego Biura REC – www.rec.org.pl