Kapitalizm jako ustrój gospodarki rynkowej i jego instucjonalne właściwości

Na wstępie do niniejszej pracy należałoby wyjaśnić, co ogólnie znaczy kapitalizm.
Nazwa pochodzi od słowa "kapitał", przez który na ogół rozumie się sumę dóbr gospodarczych przeznaczonych do dalszej produkcji po to, aby przynosiły zysk właścicielowi, w którym podmioty dysponujące kapitałem osiągają zysk i władzę gospodarczą. Oznacza to, że posiadacze własności oddzielają się wyraźnie od robotników czy w ogóle pracowników, którzy są zależni i wyzyskiwani.
Kapitalizm także określać możemy jako, system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość. Zrodził się na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w łonie feudalizmu. Jego rozwój umożliwiło zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych kolejno w Niderlandach, Anglii, Francji, a później w innych krajach Europy i świata. Przyspieszenie rozwoju kapitalizmu nastąpiło w wyniku rozwoju techniki i technologii. Współcześnie jest dominującym systemem ekonomicznym w świecie. Rozróżnia się kapitalizm rynkowy i mieszany (państwowy). Pierwszy, występujący m.in. w krajach zachodniej Europy i Ameryki w XIX w., charakteryzował się tym, że o alokacji pozostających w prywatnym posiadaniu zasobów czynników wytwórczych decydował wyłącznie mechanizm rynkowy . Mechanizm rynkowy jest regulatorem produkcji: poziom i zmiany cen rynkowych są dla producentów sygnałem do zmian wielkości produkcji poszczególnych dóbr- w ten sposób mechanizm rynkowy wpływa na rozmiary i strukturę asortymentową produkcji, dostosowując ją do potrzeb nabywców. Mechanizm rynkowy jest narzędziem alokacji czynników produkcji pomiędzy różne dziedziny wytwarzania:
1) zmiany rozmiarów produkcji zwiększają lub zmniejszają zapotrzebowanie na wszystkie czynniki wytwórcze;
2) zmiany cen czynników produkcji, powodujące zmiany kosztów produkcji, decydują o tym, w jakich proporcjach użyte będą te czynniki, czyli jaki będzie poziom techniki i technologii.
Mechanizm rynkowy jest też regulatorem procesów podziału produktu społecznego, rynek, określając poziom cen produktów i poziom dochodów nabywców (płace, zyski, procenty, czynsze itp.), decyduje o tym, kto i w jakich ilościach nabywa dobra i usługi składające się na produkt społeczny. Mechanizm rynkowy pełni rolę koordynatora indywidualnych decyzji podmiotów gospodarczych, zapewniając ład ekonomiczny. Nie jest idealnym narzędziem regulacji różnych sfer gospodarki, toteż cechą gospodarek rynkowych jest cykliczność rozwoju (cykl gospodarczy ). Działanie mechanizmu rynkowego może być wspomagane określonymi działaniami państwa (interwencjonizm państwowy ) W mechanizmie rynkowym pieniądz przekształca sporadyczną wymianę dóbr w gospodarkę rynkową, czyli taką, w której systematycznie działają rozgałęzione kontakty wymienne i w której produkcja w coraz szerszym zakresie z góry nastawiona jest nie na zaspokajanie własnych potrzeb wytwórcy, lecz na rynek. Gospodarka rynkowa, a więc i pieniądz, powstały spontanicznie. Nie zostały przez nikogo wynalezione ani zbudowane czy zastosowane. Dlatego i dziś w Polsce nie „budujemy” ani nie „wprowadzamy” gospodarki rynkowej, tylko pozwalamy jej się odtwarzać i rozwijać. Ten spontaniczny proces przechodził przez różne fazy. Przez tysiące lat gospodarka rynkowa była tylko niniejszą częścią całej gospodarki, która powszechnie miała charakter naturalny. Tylko drobna część wytwarzanych dóbr miała charakter towarów. Był to, więc margines, który jednak w pewnych miastach i krajach mógł występować w sposób skoncentrowany. W morzu gospodarki głównie rolniczej i naturalnej istniały nieliczne wyspy, miasta i większe regiony, w których ton nadawała gospodarka rynkowa. Ten proces postępował z różną szybkością raz w jednym, raz w innym miejscu świata. Dopiero w XVIII wieku, w Europie, stał się on na tyle intensywny, że zaczął obejmować na stałe całe kraje i w końcu zdominował Europę Zachodnią, potem Amerykę Północną, a potem coraz więcej krajów i regionów świata. Wtedy powstał współczesny, obejmujący gospodarkę jako całość, ustrój gospodarczy, w którym dominuje rynek, zwany kapitalizmem. Gospodarka rynkowa może, więc być częścią składową różnych ustrojów gospodarczych, na przykład antycznego niewolnictwa czy średniowiecznego feu¬dalizmu. Wtedy jednak jest tylko zjawiskiem marginesowym. Kiedy staje się dominującą formą prowadzenia działalności gospodarczej, jest gospodarką kapita¬listyczną. Nie znamy niekapitalistycznego ustroju gospodarki rynkowej, (choć znane są różne, według nas utopijne, pomysły tego rodzaju), Jakie są najważniejsze instytucjonalne właściwości ustroju kapitalistycznego? Po pierwsze, precyzyjnie i jednoznacznie określone prawa własności, przede wszystkim własności prywatnej, która jest podstawą tej gospodarki. Chodzi, więc o to, kto jest właścicielem, jakie są jego uprawnienia (przekazywanie majątku, korzystanie z jego pożytków itp.). W tym ustroju z reguły istnieją też inne typy własności (własność publiczna), ale nie one przeważają i nie one mają znaczenie decydujące. Po drugie, uczestnicy życia gospodarczego muszą być wolnymi ludźmi (siła robocza) , aby mogli samodzielnie podejmować decyzje gospodarcze. Oznacza to, więc koniecz¬ność istnienia pewnego niezbędnego zakresu swobód obywatelskich. Kapitalizm nie musi wprawdzie koniecznie wiązać się z dojrzałą demokracją parlamentarną typu zachodnioeuropejskiego czy północnoamerykańskiego, ale zdecydowanie nie sprzyja mu ustrój totalitarny. Na ogół sądzi się, że bardziej demokratyczne rządy są dla tego ustroju korzystniejsze. Po trzecie, jest to ustrój takiej gospodarki pieniężnej, w której pieniądz staje się kapitałem , to znaczy jest inwestowany dla pomnażania zysku. Jest to warun¬kiem funkcjonowania i rozwoju gospodarki. Aby pieniądz mógł skutecznie działać jako kapitał, niezbędne jest ukształtowanie się określonych instytucji finansowych, takich jak giełda papierów wartościowych. Na koniec parę słów o rozwoju kapitalizmu w Polsce. W porównaniu z Europą Zachodnią, jest on poważnie opóźniony. Złożyło się na to wiele przyczyn, nie tylko fakt, że w ogóle Europa Środkowo-Wschodnia przez wieki znajdowała się na peryferiach rozwoju europejskiego kapitalizmu. Ponadto działa¬ły u nas pewne szczególne czynniki. Na rozwój kapitalizmu w Polsce hamująco wpłynęły wielkie odkrycia geograficzne, które stworzyły wielki popyt na polskie zboże. Ten, wydawałoby się, korzystny fakt spowodował szereg zmian, które zahamowały rozwój rynku i kapitalizmu. Ukształtowała się gospodarka folwarczna z nawrotem pańszczyzny, zahamowany został rozwój miast. Rozwojowi rynku na zboże i produkty importowane towarzyszyło kurczenie się rynku krajowego. Kilkusetletnia koniunktura na zboże, korzystna dla właścicieli ziemskich i nie¬których kupców, okazała się niekorzystna dla rozwoju kraju na dłuższą metę. Potem przyszły niszczące wojny, zabory i prawie 50 lat ustroju komunis¬tycznego, który był programowo nastawiony na niszczenie stosunków kapitalis¬tycznych, własności prywatnej i swobody działania podmiotów gospodarczych. W efekcie mamy obecnie przed sobą perspektywę restauracji kapitalizmu, co okazuje się procesem długotrwałym i wcale niełatwym.
Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwiema zasadniczymi cechami:
- dominacją prywatnej własności czynników produkcji
- rynkową alokacją zasobów gospodarczych

W gospodarce rynkowej czynniki produkcji zdecydowanej większości są podmiotem własności prywatnej-dominacja własności prywatnej. Głównym typem prywatnej własności rzeczowych czynników produkcji w krajach wysokorozwiniętych jest współcześnie własność kapitalistyczna. Własność ta występuje w wielu różnych formach. „Spośród nich relatywnie największe znaczenie odgrywa akcyjna forma własności.(...) jest ona współcześnie formą dominującą. Tak, więc dominacja własności prywatnej oznacza dziś zazwyczaj dominację kapitalistycznej własności akcyjnej.” Oprócz własności kapitalistycznej w rozwiniętych gospodarkach rynkowych występują współcześnie inne formy własności prywatnej (własność drobnotowarowa i pracownicza). Występuje też w nich własność publiczna oraz własność spółdzielcza. Istotne znaczenie mają niektóre formy własności drobnotowarowej, występujące w postaci np. rodzinnych gospodarstw rolnych oraz niewielkich zakładów rzemieślniczych i usługowych. Zazwyczaj nie zatrudniają one pracowników najemnych. W niektórych krajach widnieje specyficzna kategoria przedsiębiorców: osoby samo zatrudniające się. W niektórych krajach pewną rolę odgrywają tzw. spółki pracownicze. W krajach wysokorozwiniętych spółki pracownicze powstają z reguły na bazie kapitalistycznych spółek akcyjnych, przy czym stosunkowo rzadko pracownicy dysponują kontrolnymi pakietami akcji tych spółek w Stanach Zjednoczonych gdzie spółek takich powstało dość dużo, tworzono je w dużej mierze dzięki korzystnym zmianom w przepisach podatkowych i dosyć często były one powiązane z planami przyszłych emerytur dla pracowników. „Ruch na rzecz tzw. ESOP (Employee Stock Ownership Plans) czyli planów pracowniczej własności akcji. W ramach tych planów przedsiębiorstwa korzystają z określonych ułatwień podatkowych, mogą przeznaczać część własnych lub pożyczonych środków finansowych na rozprowadzenie wśród pracowników własnych akcji. Z kolei pracownicy stają się stopniowo, często bez konieczności bezpośredniego angażowania własnych pieniędzy, właścicielami akcji a tym samym współwłaścicielami przedsiębiorstw. Ich procentowe udziały w akcjach spółek nie są na ogół duże.” Gospodarka rynkowa swoją nazwę zawdzięcza przede wszystkim temu, że podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest w niej rynek. Na rolę rynku jako regulatora procesów gospodarczych składa się szereg bardziej szczegółowych funkcji rynku. Kraje wysokorozwiniętego kapitalizmu są najlepszym przykładem ukształtowanej gospodarki rynkowej. Najważniejsze funkcje rynku:
1. Rynek dokonuje wyceny różnych dóbr.
2. Rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych
3. Rynek jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, zarówno zasobów produktów jak i czynników produkcji ( pracy, ziemi i kapitału)
4. Rynek umożliwia ustalanie się stanów równowagi w gospodarce (ceny, stawki płac, stopy procentowe itd.)
5. Rynek jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowania produkcji do potrzeb. Dopiero na rynku okazuje się czy dana produkcja znalazła uznanie nabywców
Kapitalizm, wolnokonkurencyjny, który występował w połowie XIX wieku w takich krajach jak: Wielka Brytania, Niemcy i Stany Zjednoczone charakteryzował się m.in. istnieniem w niemal każdej dziedzinie produkcji wielu drobnych przedsiębiorstw, z których żadne nie miało istotnego wpływu na łączną podaż dostarczanych na rynek produktów i między którymi toczyła się walka konkurencyjna. Główną formą konkurencji była konkurencja cenowa. Kapitały napływały do najbardziej rentownych gałęzi produkcji odpływały zaś z gałęzi mniej rentownych. W trakcie walki konkurencyjnej wzmacniały się i utrwalały swoją pozycję na rynku przedsiębiorstwa najsilniejsze. Walka konkurencyjna doprowadziła z czasem do dominacji większości dziedzin gospodarki niewielkiej grupy przedsiębiorstw największych, potocznie zwanych monopolami, w których skoncentrowała się podstawowa masa kapitału i produkcji. Czysty monopol ma miejsce wtedy, gdy działa tylko jeden dostawca danego dobra. Gdy działa tylko jeden odbiorca danego dobra, występuje monopson. Przypadki pełnej monopolizacji rynku w omawianym okresie zdarzały się znacznie częściej niż współcześnie. Sytuacje, gdy w danej dziedzinie działalności gospodarczej zdecydowanie dominuje kilka wielkich przedsiębiorstw nazywamy oligopolem (np. obecnie w Polsce w przemyśle samochodowym i oponiarskim). Między tego typu przedsiębiorstwami z czasem zaczęło dochodzić do porozumień, co do rozmiarów produkcji, cen produktów i usług, źródeł zaopatrzenia oraz rynków zbytu. Konkurencja zaczęła ulegać osłabieniu przyczym wystąpiła dość wyraźna tendencja do spadku znaczenia konkurencji cenowej. Jej miejsce zaczęła zajmować charakterystyczna dla oligopolistycznych struktur rynku konkurencja niecenowa, głównie w dziedzinie różnego typu innowacji techniczno ekonomicznych.
Wielki kryzys z lat 1929-1933 zapoczątkował szereg procesów, które doprowadziły do gruntownych przeobrażeń społeczeństwa i gospodarki krajów rozwiniętego kapitalizmu. Największe znaczenie miały dwa procesy:
- wzrost ekonomicznej roli państwa, czyli wzrost ingerencji państwa w życie gospodarcze danego kraju
- postępująca internacjonalizacja wielu procesów i zjawisk gospodarczych.
Zmiany stosunków własnościowych w krajach rozwiniętego kapitalizmu mogą być rozważane, w co najmniej dwu aspektach:
- w aspekcie roli różnych form własności rzeczowych czynników produkcji w gospodarce poszczególnych krajów
- w aspekcie przeobrażeń dokonujących się w obrębie danej formy własności
Rolę różnych form własności w gospodarce spełniają trzy istotne tendencje:
- tendencja do wzrostu znaczenia akcyjnej własności kapitalistycznej
- długookresowa tendencja do wzrostu znaczenia własności państwowej
- tendencja do wzrostu znaczenia kapitalistycznej własności międzynarodowej
W przeobrażeniach dokonujących się w obrębie danej formy własności, możemy wyróżnić:
- proces profesjonalizacji zarządzania w przedsiębiorstwach, tzn. proces przechodzenia funkcji zarządzania z rąk głównych właścicieli kapitału w ręce zawodowych menadżerów. Proces ten spowodował wielki awans społeczny warstwy czołowych menadżerów w dużej mierze zmienił układ sił w typowych współczesnych spółkach akcyjnych
- zmiany w charakterze państwa oraz wzrost roli państwa i państwowych regulacji przedsiębiorstw
- wzrost roli związków zawodowych
- rozwój różnych form tzw. Demokracji przemysłowej, czyli udział pracowników w akcjach przedsiębiorstw, ich zyskach oraz różnego typu funduszach
- tendencja do wzrostu liczby posiadaczy akcji przedsiębiorstw (zarówno bezpośrednich, kupujących akcje konkretnych spółek, jak i pośrednich, nabywających udziały w różnego typu funduszach powierniczych, bankach i firmach inwestycyjnych)
„Kapitalizm powstawał w różnych krajach w różnych okresach oraz przy różnym poziomie sił wytwórczych i w zróżnicowanych warunkach kulturowych, społecznych i politycznych. Dlatego oprócz podstawowych cech wspólnych ma on w różnych krajach cechy specyficzne” W ogólnym zarysie możemy wyróżnić kilka wspólnych warunków rozwoju kapitalizmu w różnych krajach:
- istnienie wolnej najemnej siły roboczej tj. powstawanie nowej klasy społecznej- proletariatu. Wolna najemna siła robocza powstaje przede wszystkim w wyniku wywłaszczenia chłopów pańszczyźnianych.
- Nagromadzenie kapitału w rękach nielicznych- powstanie nowej klasy społecznej, burżuazji. Kapitał będący w posiadaniu burżuazji służy do zatrudnienia siły roboczej oferowanej przez proletariat. Nagromadzenia kapitału umożliwiające rozwój kapitalizmu dokonuje się Dzięki za wszystko tzw. Pierwotnej akumulacji kapitału.
- Powstanie i rozwój rynku wewnętrznego i światowego. W kapitalizmie, bowiem produkcja jest ze swej istoty produkcją towarową, na rynek. Wraz z rozwojem kapitalizmu tworzy się i rozszerza rynek
Gospodarka rynkowa w Polsce jest ciągle nieoswojonym elementem naszego życia. W pierwszych latach po "pokojowej rewolucji" został uwolniony w społeczeństwie olbrzymi ładunek przedsiębiorczości, którego efektem było powstanie niemal 2 milionów prywatnych przedsiębiorstw. Nie zastanawiano się wtedy nad społecznymi powinnościami sektora biznesu, ponieważ wydawało się oczywiste, że wzrost gospodarczy z natury rzeczy służy ludziom, poprawie jakości ich życia. Żywiołowo rozwijająca się gospodarka przynosiła korzyści wszystkim, pracodawcom i pracownikom, konsumentom i społecznościom lokalnym.
Dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych, gdy okazało się, że w efekcie restrukturyzacji i prywatyzacji państwowych przedsiębiorstw zaczęła rosnąć liczba bezrobotnych, że coraz więcej było tych, którzy znaleźli się na marginesie procesu zmian, ujawniły się wątpliwości dotyczące modelu rozwoju sektora biznesu, polityki gospodarczej państwa, społecznych kosztów transformacji. Gdy pod koniec lat dziewięćdziesiątych zaczął załamywać się wzrost gospodarczy, a jednocześnie rosnąca konkurencja na rynku powodowała bankructwo wielu firm, pojawiła się potrzeba przeformułowania roli sektora biznesu w społeczeństwie. Dopiero wtedy przypomniano sobie o teoretycznych założeniach społecznej gospodarki rynkowej... czy - jak to formułowano - o ludzkiej twarzy kapitalizmu.
W dyskusjach tych oprócz wytykania "ojcom transformacji" grzechu zaniechania, pokazywania negatywnych zjawisk powodowanych przez niską świadomość obywatelską wśród menedżerów i przedsiębiorców, niewykształconą jeszcze świadomość ekonomiczną wśród pracowników i klientów, przez braki w prawodawstwie, coraz częściej zaczęto też zwracać uwagę na konieczność upowszechniania dobrych wzorców w zakresie kultury korporacyjnej i dialogu społecznego, godzenia dobrych wyników finansowych z odpowiedzialnym uprawianiem działalności gospodarczej.
Pod koniec 2003 roku w Polsce zarejestrowanych było już ponad 3,5 miliona prywatnych przedsiębiorstw. Ich liczba nadal systematycznie rośnie, chociaż dynamika tego wzrostu jest obecnie mniejsza niż jeszcze kilka lat temu. Jednocześnie widać wyraźnie, że wzrost gospodarczy, mierzony wskaźnikiem PKB, nie przekłada się już na wzrost ilości miejsc pracy. A więc gospodarka się rozwija, ale jednocześnie przedsiębiorcy są zmuszeni przez otoczenie rynkowe do redukcji kosztów, co objawia się m.in. silną presją na wzrost wydajności zatrudnionych już pracowników, a nie zatrudnianie nowych. Bolesnym skutkiem obecnego rozwoju jest też coraz niższa rentowność prywatnych przedsiębiorstw, szczególnie małych i średnich. Przy faktycznym zamrożeniu wynagrodzeń niżej opłacanych pracowników, powiększa się dysproporcja wobec nielicznej grupy coraz lepiej wynagradzanej kadry menedżerskiej, zatrudnionej przede wszystkim w największych przedsiębiorstwach. Społeczną konsekwencją takiego rozwoju jest, więc zwiększająca się frustracja wśród pracowników najemnych, rosnący dramatycznie poziom bezrobocia i znaczące zubożenie nowo powstającej klasy drobnych przedsiębiorców. Ubocznym produktem tej frustracji jest też upowszechnianie się postawy "kombinowania", opartej na wszelkich formach oszustwa i cwaniactwa.
Jak pokazują ostatnie badania przeprowadzone przez Instytut Spraw Publicznych, Polacy oceniają prywatne firmy głównie pod kątem tworzenia miejsc pracy. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że prawie 7 na 10 respondentów nie potrafi jednoznacznie odpowiedzieć, czy działalność prywatnych firm jest w ogóle korzystna dla społeczeństwa czy też nie. Społeczne oczekiwania względem sektora biznesu dotyczą obecnie przede wszystkim możliwości zatrudnienia. Polacy pytani o korzyści, jakie odnoszą mieszkańcy danej gminy z działalności prywatnych firm, na pierwszym miejscu stawiają właśnie tworzenie miejsc pracy (41%). Ale tylko 30% respondentów jest w pełni przekonanych, że rozwój prywatnych firm w ogóle przyczynia się do tworzenia nowych miejsc pracy, a aż 17% procent stwierdza, że firmy prywatne nie tworzą wcale nowych miejsc pracy.










BIBLIOGRAFIA
1. Podstawy ekonomii Roman Milewski
2. Ekonomia polityczna Stanisław Szefler, Stefan Morcinek
3. Ekonomia polityczna kapitalizmu Józef Rutkowski
4. O kapitalizmie współczesnym Mariusz Gulczyński
5. Z powrotem do kapitalizmu Piotr Jasiński
6. Encyklopedia Powszechna PWN
7. Wiem archiwalna wersja encyklopedii wiem z 2001 roku