Historia prawa i podstawowe pojęcia prawne.
HISTORIA PRAWA I PODSTAWOWE POJĘCIA PRAWNE
HISTORIA PRAWA
Prawo jest stare, jak stara jest organizacja państwowa. Jest ono genetycznie i funkcjonalnie związane z działalnością aparatu przymusu państwa. Pojawiło się wtedy, gdy rozwój społeczny doprowadził do powstania organizacji państwowej, bez względu na to, czy była to wspólnota plemienna, monarchia starożytna, państwo feudalne, czy też współczesne organizacje państwowe dysponujące ogromnym aparatem przymusu, wielkimi środkami finansowymi, możliwością wpływania na zachowanie się ludzi w skali masowej.
KILKA INFORMACJI O PRAWIE DAWNYM
Prawo sięga odległych początków rozwoju ludzkości. Badania archeologiczne pozwalają najwyżej na ustalenie, kiedy pojawiły się pierwsze pomniki prawa pisanego. Między okresem, w którym panowało przeważnie prawo zwyczajowe, a pierwszymi pomnikami prawa pisanego istnieje jednak cała epoka. Prawo wywodzi się m.in. ze zwyczajów kształtujących się kiedyś w małych grupach społecznych, np. w rodzinie, a następnie przenoszonych na większe zbiorowości ludzkie, jak osady, plemiona, rody. Zwyczaje mające początkowo charakter niesformalizowany i spontanicznie stosowanych reguł zachowania się, w mirę ich upowszechniania stawały się obowiązującymi zasadami postępowania, na których straży coraz częściej stała już sankcja przymusu wyrażanego w różnej formie.
***
Jednym z najstarszych pomników kultury prawnej starożytnego Wschodu był słynny kodeks Hammurabiego, władcy państwa starobabilońskiego. Kodeks ten powstał prawdopodobnie ponad trzy i pół tysiąca lat temu. Prawa spisane zostały na stożkowej kolumnie. Kodeks kar ustanowiony przez Hammurabiego był surowy, może się wydawać nawet okrutny. Ale okrutne było przecież w ogóle prawo ludów starożytności, a także prawo średniowiecza obowiązujące w Europie. Kodeks szeroko stosował zasadę odwetu w myśl zasady „oko za oko, ząb za ząb”. Możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności i surowość kary zależała od miejsca pokrzywdzonego i przestępcy w hierarchii społecznej i jego statusu majątkowego. Inaczej traktowani byli wolni poddani, inaczej niewolnicy. Podstawową karą była kara śmierci. Szczególne miejsce w historii prawa zajmuje Pięcioksiąg (Tora), czyli zbiór prawa hebrajskiego. Według tradycji Tora została objawiona przez Boga Mojżeszowi w XII w. p.n.e. Mojżeszowi też przypisuje się autorstwo całości dzieła, chociaż niektórzy badacze „Pisma Świętego” dowodzą, że pewne fragmenty pochodzą z czasów późniejszych, np. z okresu niewoli babilońskiej (VI-V w. p.n.e.).
POCZĄTKI PRAWA NA ZIEMIACH POLSKICH
Na ziemiach polskich w wiekach średnich obowiązywało prawo zwyczajowe. Ważnym źródłem o prawie zwyczajowym była tzw. „Księga Henrykowska” (nazwa pochodząca od klasztoru cystersów w Henrykowie na Śląsku). Oprócz tego prawa coraz większego znaczenia zaczęło nabierać prawo pisane, ustanawiane przez panujących. Szczególnym rodzajem prawa pisanego były tzw. statuty wydawane już od czasów panowania Kazimierza Wielkiego.
SYSTEM I WEWNETRZNY PODZIAŁ PRAWA
SYSTEM PRAWA JEST TO ZBIÓR W PEWIEN SPOSÓB POWIĄZANYCH I UPORZĄDKOWANYCH GENERALNYCH I ABSTRAKCYJNYCH NORM WYSŁOWIONYCH
W TEKŚCIE AKTÓW NORMATYWNYCH I OBOWIĄZUJĄCYCH W DANYM PAŃSTWIE W OKREŚLONYM CZASIE.
Przez system prawa rozumiemy całokształt obowiązujących w danym państwie przepisów, opartych na wspólnych zasadach, usystematyzowanych wg przyjętych kryteriów. W naszym systemie prawa usystematyzowanie polega przede wszystkim na podziale całego prawa na gałęzie. Każda gałąź prawa reguluje odmienny zakres stosunków społecznych. Odrębne gałęzie regulują, więc stosunek pracy, rodzinne, powstające na tle dokonywanych przestępstw itp. W każdej gałęzi prawa wyodrębnić można wiele instytucji prawnych np. w zakresie prawa cywilnego związanego za sprzedażą można wyróżnić instytucje najmu, przedawnienia, pełnomocnictwa.
Instytucja prawna to zespół norm regulujący stosunek społeczny. W systemie prawa polskiego wyróżnia się takie gałęzie prawa: PRAWO: państwowe, administracyjne, finansowe, cywilne, gospodarcze, rodzinne, karne, międzynarodowe, procesowe.
Cechą charakterystyczną współczesnego prawa jest ogromny wzrost liczby organów władzy i administracji państwowej upoważnionych do obejmowania regulacją prawna coraz to nowych dziedzin życia, bądź porządkowania w przepisach nowych aspektów zagadnień już uregulowanych. W wiekach średnich uprawnienia do wykonywania praw miał z reguły tylko panujący (król, książę), jednakże pojawienie się w państwie feudalnym izby ustawodawczej jako nowego ośrodka władzy politycznej spowodowało podział uprawnień między króla i organy kolegialne.
***
Na system prawa składa się kilkadziesiąt tysięcy różnego rodzaju aktów, opanowanie go w całości przekracza intelektualne i fizyczne możliwości człowieka. System prawa można dzielić według różnych kryteriów klasyfikacyjnych np. według rangi aktu prawnego, według źródła jego pochodzenia, według specyfiki stosunków społecznych regulowanych przez prawo itp.
Polskie propozycje podziału systemu prawa wyodrębniają dziewięć gałęzi prawa:
1. Prawo państwowe;
2. Prawo administracyjne;
3. Prawo finansowe;
4. Prawo cywilne;
5. Prawo pracy;
6. Prawo rolne;
7. Prawo rodzinne;
8. Prawo karne;
9. Prawo procesowe;
POCHODZENIE WSPÓŁCZESNYCH SYSTEMÓW PRAWA
We współczesnym świecie, mimo stopniowego zacierania się różnic między poszczególnymi państwami z uwagi na postępującą globalizację, wyróżnia się kilka systemów prawnych, powstałych z różnych tradycji historyczno-kulturowych. Najczęściej wymienia się cztery podstawowe typy prawa:
- System prawa stanowionego; Polega przede wszystkim na stanowieniu prawa przez organ ustawodawczy z uwzględnieniem ogólnych norm oraz zachowania formalnych procedur.
- System prawa precedensowego; Tworzony jest poprzez orzeczenia sędziów, które generalnie nie maja odniesienia do prawa stanowionego. Głównym zadaniem sędziego jest rozstrzygnięcie konkretnego przypadku, a nie sformułowanie normy prawnej. Uzasadniając orzeczenie, sędzia w rzeczywistości formułuje normę prawną, która od tego momentu obowiązuje i może być podstawą do wydawania kolejnych wyroków.
- System prawa oparty na panującej religii; Pozostaje w ścisłym związku z religią islamską oraz Koranem. Jest to prawo obowiązków wobec Allacha, władzy i rodziny, w znacznej mierze faworyzujące mężczyzn. Nieprzestrzeganie norm prawa jest grzechem lub herezją, niestosuje się go do osób żyjących w państwie islamskim, ale nie będących wyznawcami tej religii.
- System hybrydalny; Został stworzony zarówno pod wpływem prawa stanowionego, jak i precedensowego.
PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE PRAWA
NORMA PRAWNA jest poparta przymusem państwowym ogólną regułą postępowania skierowaną do abstrakcyjnego adresata, określającą jego postępowanie w przewidywanej tą normą sytuacji. Każda norma prawna określa jak mają zachowywać się ci, do których jest skierowana, jeżeli znajdą się w sytuacji określonej w danej normie.
Może być regułą, nakazem, zakazem lub upoważniać do określonego postępowania. Jest ona regułą o charakterze ogólnym i skierowana jest do pewnego kręgu adresatów.
HIPOTEZA określa adresata normy i warunki, w jakich jest on zobowiązany do pewnego zachowania wskazanego w normie.
DYSPOZYCJA określa treść obowiązków i uprawnień dla danego adresata. Wyznacza sposób postępowania w sytuacji, w której spełnione zostały warunki przewidziane w hipotezie.
SANKCJA precyzuje konsekwencje grożące w przypadku zachowania niezgodnego ze wskazaniami określonymi w dyspozycji.
Rodzaje sankcji prawnej:
a) Sankcja represyjna ma charakter zagrożenia represją karną. Ta sankcja może być:
· Bezwzględnie oznaczona np. podlega karze takiej i takiej nie ma możliwości wyboru
· Względnie oznaczona np. podlega karze grzywny lub pozbawienia wolności
· Alternatywna pozostawia wybór sądom
b) Sankcja egzekucyjna służy do przywrócenia stanu poprzedniego, spełnia funkcję restytucyjną i występuje jak:
Wykonanie bezpośrednie np. eksmisja z bezprawnie zajętego lokalu
Wykonanie zastępcze np. odszkodowanie za wyrządzone szkody
Ze względu na przedmiot egzekucji wyróżnia się egzekucje
-świadczeń pieniężnych
-świadczeń nie pieniężnych np. eksmisja
-Szczególnego rodzaju np. odebranie osoby z rąk opiekunów i przekazanie jej do jakiegoś ośrodka
c) Sankcja nieważności polega na wywołaniu bezskuteczności czynności konwencjonalnych np. zawarcie małżeństwa, sporządzenie testamentu czy przeniesienie prawa własności
Czynność konwencjonalna będzie nieważna:
- Z mocy prawa ex leage np. zawarcie małżeństwa z osobą będącą już w związku małżeńskim
- W skutek wszczęcia postępowania np. zawarcie związku małżeńskiego, w którym
jedna z osób jest chora psychicznie
LUKA PRAWNA – sytuacja, w której dla danego tanu faktycznego brak jest w ogóle prawnej regulacji jak i taka, gdy istnieje ogólne uregulowanie, które można odnieść do tego stanu faktycznego, ale które jest całkowicie nieadekwatne do uzasadnionych potrzeb społecznych
DZIEDZINY, RODZAJE I FUNKCJE PRAWA
Prawo materialne to normy, które bezpośrednio określają stosunki społeczne, czyli wskazują obowiązki oraz uprawnienia podmiotów tych stosunków, którymi są zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne. W niektórych przypadkach normy wskazują sankcje za przekroczenie uprawnień lub nienależyte wykonywanie obowiązków. Są to przede wszystkim normy prawa cywilnego, karnego, administracyjnego, pracy, konstytucyjnego itp.
Prawo proceduralne ma charakter służebny wobec omówionego wcześniej prawa. Jest to bowiem ogół norm regulujących sposób urzeczywistnienia norm prawa materialnego. Są to przede wszystkim normy, które określają tryb postępowania przed sądem, organem administracyjnym lub innym organem państwowym – wskazując podmiotom stosunków prawnych, jak dochodzić swych uprawnień i egzekwować obowiązki. Normy te ponad to określają konsekwencje, jakie stosują organy państwowe za nieprzestrzeganie prawa materialnego.