Arianizm w Polsce

W 1517 roku w Niemczech Marcin Luter zapoczątkował reformację kościoła katolickiego, czego wynikiem był rozpad kościoła rzymsko-katolickiego. W wyniku tego rozpadu powstały trzy nurty wyznaniowe: luteranizm, kalwinizm i anglikanizm. W tym samym czasie od tych głównych nurtów wyznaniowych powstawały inne nurty o mniejszym znaczeniu. Jednym z takich wyznań był arianizm, który był odłamem kalwinizmu.
Na ziemiach polskich wspólnota religijna arian powstała w latach 1562 – 1565 z Polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego i był to najbardziej radykalny odłam reformacji. Powstał dzięki uchodźcom z południowej i zachodniej Europy, prześladowanym przez katolicką inkwizycję i teologów ewangelickich. Wyznawców tego nurtu nazywano również socynianami od Fausta Socyna, włoskiego teologa, pisarza i poety, antytrynitarzami, chrystianami i unitariuszami. Najbardziej jednak znana nazwa tego nurtu to bracia polscy. Nazwa ta powstała i wyodrębniła się w 1565 roku w Węgrowie. Do najwybitniejszych członków tej wspólnoty, na ziemiach polskich należeli: Andrzej Frycz Modrzewski, teolodzy i pisarze: Piotr z Goniądza, Grzegorz Paweł z Brzezin, Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Mikołaj Sienicki, Stanisław Lubieniecki, Andrzej Wiszowaty, wspomniany wcześniej Faust Socyn, historyk Erazm Otwinowski, pisarz, filozof i hebraista Szymon Budny.
Arianizm był w tym czasie jednym z niewielu wyznań o tak radykalnych poglądach.
Do najważniejszych, wyznawanych przez arian poglądów należy zliczyć:
- odrzucenie dogmatu Trójcy Świętej,
- wysuwanie na pierwszy plan treści moralnych oraz postulatów tolerancji religijnej,
- zakaz udziału w wojnach,
- nakazywanie potępiania pańszczyzny i poddaństwa,
- nakazywali, aby szlachta zrzekła się swoich majątków ziemskich,
- uznawanie wszystkich ludzi za równych,
W Polsce ów odłam znalazł wielu zwolenników zarówno wśród chłopów, mieszczan jak i wśród szlachty.
Początki ruchu Braci Polskich sięgają czasów króla Zygmunta Starego. Na Wawelu rządziła Włoszka, królowa Bona. Jej lekarz, Blandrata należał potajemnie do antytrynitarskiego ruchu i on sprowadził do Polski wielu z prześladowanych swych przyjaciół. Blandrata pozyskał dla swoich poglądów pierwszego pastora zboru ewangelickiego w Krakowie, ks. Grzegorza Pawła z Brzezin, który stał się założycielem ruchu Braci Polskich, których wnet przezwano ,,Arianami". Pierwszy zbór powstaje 16 października 1562 roku, kiedy w kalwińskim zborze krakowskim dochodzi do rozłamu.
Za podstawę swojej doktryny bracia polscy uważali wyłącznie Biblię. Wyznawali zasadę braterstwa wszystkich ludzi. W początkowym okresie wywodził się z tego bezwarunkowy pacyfizm, a także odmowa służby państwu, zarówno na urzędach wojskowych jak i cywilnych jako formy wywyższenia, potępienie kary śmierci. Arianie potępiali używanie oręża.
Doktrynę społeczną braci polskich wyłożył między innymi teolog protestancki i pisarz religijny Marcin Czechowic w 1757 roku w swoim dziele pt. „Rozmowy Chrystiańskie”. Głosił on radykalne reformy religijne i społeczne: demokratyzację państwa, zniesienie poddaństwa chłopów, wyrzeczenie się majątków, a także równość wszystkich stanów. Głosił bezwarunkowy pacyfizm: zakaz stosowania przemocy, zakaz prowadzenia wojen i noszenia wszelkiej broni, a nawet zakaz jakiejkolwiek działalności, związanej z wojskiem lub wojną. Odmawiał też prawa do samoobrony i pomocy innym, nawet w słusznej walce. W sferze religii głosił bezcelowość chrztu nieświadomych dzieci, nie uznawał dogmatu o Trójcy Świętej oraz zaprzeczał boskości Jezusa. Twierdził, że Jezus był tylko człowiekiem, jednak człowiekiem doskonałym, bo urodzonym bez grzechu pierworodnego i jako taki godny jest czci. Polemizował z polskimi rabinami, szczególnie z Jakubem Nahmanem z Bełżyc, przekonując ich, że negowanie roli Jezusa jako Mesjasza jest błędne. Prezentowana przez Czechowica doktryna miała wpływ na powstanie określenia chrystianie jako zamiennika nazwy bracia polscy.
Dzięki panującej tolerancji religijnej ustanowionej w 1573 roku podczas Konfederacji Warszawskiej bracia polscy mogli rozwijać swoje wyznania. Główny ośrodek radykalnego nurtu braci polskich stanowił Raków w sandomierskiem, który miał posłużyć jako wzór miasta wprowadzającego w życie ich ideały, innym ważnym ośrodkiem był również Pińczów. Bracia polscy przyczynili się do podniesienia poziomu oświaty i kultury w Polsce; ich szkoły stały na wysokim poziomie, wydawali także wiele książek. Znanymi polskimi pisarzami, arianami byli Wacław Potocki i Zbigniew Morsztyn. Akademia Rakowska powstała w 1602 r. i miała na celu kształcić młodych ludzi. Raków wówczas zwany był polskimi Atenami.
Największy rozkwit ruchu braci polskich przypada na lata 1600-1660. Do zjednoczonych i wysoko pod względem etycznym i naukowym stojących braci przystąpił cały szereg wybitnych postaci z kraju i zagranicy.
Wielkie znaczenie dla arian miała ugoda sandomierska z 1570 roku, która miała być tarczą przeciw kontrreformacji. Stało się jednak odwrotnie, bracia polscy nie zostali włączeni do tego związku. Skutkiem tego była uchwała sejmu Rzeczpospolitej z 1658 roku wymierzona przeciw arianom. Na mocy tej uchwały w ciągu 3 lat arianie musieli opuścić kraj lub przejść na katolicyzm, w przeciwnym razie zostali by zabici. Niektórzy przeszli na chrześcijaństwo, inni zaś wyemigrowali do: Siedmiogrodu, Prus, czy Holandii.
Po ponad 130 latach nieistnienia oraz po prawie 280 latach nieobecności w Polsce nastąpiło w latach 30-tych XX wieku odrodzenie ruchu braci polskich w Rzeczypospolitej. Od tego czasu ruch ulegał podziałowi i przekształceniom. Dziś judaizujący chrześcijanie istnieją pod nazwą Jednota Braci Polskich, zaś liberalne i wolnomyślicielskie grupy jako: Kościół Unitariański oraz Internetowy Zbór Polskich Arian - Braci Polskich - Socynian.