Słownik terminów związanych ze starozytnością i średniowieczem

APOKRYF - (z greckiego "apokryphos" - ukryty), tekst niepewnego pochodzenia lub nieautentyczny, często o charakterze religijnym - może zawierać elementy wiedzy tajemnej, ezoterycznej.
ARIANIZM – ruch religijny we wczesnym chrześcijaństwie zapoczątkowany przez Ariusza. Arianizm negował współistotowość i równość Osób Trójcy Świętej. Wg arianizmu Syn-Logos nie jest Bogiem, a jedynie najdoskonalszym stworzeniem Boga-Ojca, natomiast Duch Święty jest pierwszym stworzeniem Syna.
BOŻNICA, SYNAGOGA - świątynia żydowska, budowla będąca miejscem zebrań gminy żydowskiej na modlitwę, dyskusje i sądy. W średniowieczu w formie dwunawowej hali, od w. XVI - centralna, jednoprzestrzenna, z bimą pośrodku. Najstarsza zachowana - w Dura Europos, ok. 244, najstarsza w Polsce - Stara Bożnica w Krakowie (XV w.), przebudowana przez S. Gucciego w 1570.
CELIBAT - (z łaciny "caelebs" - bezżenny, samotny), bezżenność, praktykowana w wielu religiach przez osoby duchowne lub rzadziej świeckie, stanowiąca dobrowolną decyzję lub nakaz, związany z wyborem określonego sposobu realizacji ideałów religijnych, zwykle - życia zakonnego, praktyki ascetycznej i posługi kapłańskiej.
CENZORZY - w starożytnym Rzymie urzędnicy wybierani na 5 lat, mający m.in. Następujące uprawnienia (obowiązki): przeprowadzanie spisu ludności, szacowanie majątków obywateli, regulowanie wydatków państwowych i kontrola moralności obywateli.
CEZAROPAPIZM - termin pochodzący od słów łacińskich caesar i papa, oznaczający skupienie pełni władzy nad państwem i Kościołem w rękach monarchy, władca rozstrzygał kwestie dogmatów.
CZEŚNIK - tytuł używany w Polsce szlacheckiej, przysługujący urzędnikowi mającemu pod opieką piwnice panującego. W znaczeniu tym używany do XIV w., później posiadał już tylko znaczenie honorowe, nie był związany z konkretnymi funkcjami. Określał pozycję urzędnika w hierarchii dworskiej.
EDYLOWIE - w starożytnym Rzymie (od 494 p.n.e.) urzędnicy do spraw m.in. bezpieczeństwa publicznego, porządku w mieście, handlu i zaopatrzenia oraz igrzysk. Pierwotnie podzieleni na edyli kurulnych i plebejskich (od 367 p.n.e.), z czasem różnice w kompetencjach uległy zniwelowaniu. Kadencja obejmowała 1 rok.
GOCI, GOTOWIE - lud pochodzenia wschodniogermańskiego (Germanowie), zamieszkujący początkowo południowo-wschodnią Skandynawię, który wraz z główną falą Germanów w końcu II tysiąclecia p.n.e. przywędrował na tereny Europy Środkowej. W końcu II w. dotarli nad Morze Czarne, mieszając się z Sarmatami.
HEREZJA - (z greckiego haireisis "branie dla siebie, wybór"), w starożytności mianem tym określano autonomiczne szkoły filozoficzne. W okresie patrystyki (ojców Kościoła) słowa tego zaczęto używać dla nazwania grup chrześcijan, których poglądy i interpretacje odbiegały od przyjętych przez autorytety teologiczne i władze Kościoła katolickiego. Ponieważ Kościół od najdawniejszych czasów podawał się za jedynego depozytariusza prawdy, to każda doktryna, interpretacja lub pogląd odbiegający od ortodoksji i dogmatów uważany był za herezję. Herezje są z reguły potępiane i ścigane przez hierarchię kościelną, w średniowieczu przez Inkwizycję i władze państwowe. Herezja, nie poddając się naciskom Kościoła, trwała w poglądach, a mając duży zasięg społeczny z natury rzeczy prowadziła do schizmy.
HOMO SAPIENS SAPIENS – człowiek rozumny, rodzaj i gatunek, do którego należą wszyscy współcześni ludzie i z którym identyfikuje się skamieniałe szczątki ludzkie sprzed ok. 40 000 lat.
IKONODAŁ – osoba oddająca cześć obrazom i figurom religijnym.
IKONOKLASTA – osoba zwalczająca oddawanie czci obrazom i figurom religijnym.
IKONOKLAZM - obrazoburstwo, ruch religijny skierowany przeciwko sztuce przedstawiającej (głównie Jezusa Chrystusa i świętych), mogącej wg inicjatorów wywołać objawy bałwochwalstwa. Najsilniej rozwinął się w Bizancjum w VIII i IX w. od wprowadzenia w 730 zakazu kultu ikon. Zakończony w 843.
KANCLERZ - w dawnej Polsce urzędnik kierujący kancelarią królewską, a od XV w. pełniący również funkcję ministra spraw wewnętrznych i zagranicznych Rzeczypospolitej.
KASTA - część społeczeństwa.

KOLONAT - w starożytnym Rzymie nazwa systemu organizacji wielkiej własności ziemskiej, polegającego na wydzielaniu przez właścicieli latyfundiów działek nadawanych w uprawę tzw. kolonom, którzy byli w zamian zobowiązani do określonych świadczeń. Powstanie tego systemu zostało niejako wymuszone w II w. n.e. zmniejszaniem się liczby niewolników.
KONKORDAT - umowa między państwem kościelnym a państwem świeckim.
KWESTOR - w starożytnym Rzymie urzędnik zajmujący się głównie nadzorowaniem skarbu i finansów państwa.
METROPOLIA - w administracji Kościoła katolickiego prowincja kościelna rządzona przez arcybiskupa (kilka diecezji), zwana też archidiecezją.
NIKOLAIZM – łamanie zasady celibatu.
NOWY TESTAMENT - druga, następująca po Starym Testamencie, część Pisma Świętego. Obejmuje 4 ewangelie, w tym 3 ewangelie synoptyczne, Dzieje Apostolskie, listy: 14 Pawła, 2 Piotra, 1 Jakuba, 1 Judy, 3 Jana i Apokalipsę. Powstał między połową I a połową II w.
OJCOWIE KOŚCIOŁA - nazwa nadana przez Kościół katolicki, w okresie od IV do VIII w., filozofom, teologom i pisarzom kościelnym, których dzieła cieszyły się szczególnym autorytetem w sprawach doktrynalnych. Należą do nich m.in.:
1) Euzebiusz, ojciec historii kościelnej, biskup Cezarei w Palestynie, którego poglądy zostały tylko wybiórczo zaakceptowane przez Kościół.
2) Hilary, biskup Poitiers (?-367), teolog-polemista, biorący czynny udział w sporach z arianizmem.
3) Anastazy, biskup Aleksandrii (?-373). Wsławił się wystąpieniem przeciwko Ariuszowi na soborze nicejskim.
4) Bazyli Wielki, biskup Cezarei kapadockiej (?-379) założyciel i organizator życia zakonnego, pisarz, asceta.
5) Grzegorz z Nazjanzu, uczeń Bazylego, teolog, mówca i pisarz. Szczególnie wysoko cenione są jego listy o treści filozoficzno teologicznej.
6) Grzegorz Nysseńczyk, młodszy brat Bazylego, biskup Sebasty, uznany za ojca mistyki. Przeciwnik arianizmu. Autor wyłożonego w Oratio catechetica magna pierwszego systemu prawowiernej teologii oraz utworu tworzącego podstawy mistyki kościelnej Życie Mojżesza.
7) Cyryl Jerozolimski (?-396), autor katechezy dla neofitów i katechumenów.
8) Ambroży (?-397), biskup Mediolanu, prawnik i retor.
9) Jan Chryzostom, patriarcha Konstantynopola (?-407), mówca i egzegeta.
10) Hieronim (?-419), znany jako tłumacz i komentator ksiąg świętych, autor Wulgaty.
11) św. Augustyn, właściwie Aureliusz Augustyn, biskup Hippony, filozof i teolog, który znalazł koncepcję filozoficzną będącą wyrazem odrębnej, chrześcijańskiej postawy wobec Boga i świata. Z zapałem bronił nauki Kościoła i tworzył ją. Z uporem zwalczał wszelkie odstępstwa od dogmatów i próby podważenia jedności Kościoła, w szczególności: manicheizm, donacjanizm, pelaginizm. Żaden z wymienionych filozofów i teologów nie został uznany za wyraziciela całej doktryny Kościoła. Syntezy takiej bowiem dokonał dopiero Tomasz z Akwinu.
OSTRACYZM, SĄD SKORUPKOWY - (z greckiego ostrakon - "skorupka gliniana"), wprowadzony w Atenach przez Klejstenesa w 509 p.n.e. Głosowanie w eklezji za pomocą glinianych skorupek (Ostrakon), na których wypisywano nazwiska osób, które należało wydalić z Aten w obawie przed dążeniem do tyranii.
PALATYN - od VIII w. wysoki urzędnik dworski w państwie Franków, zastępujący monarchę w sprawowaniu sądów. W średniowieczu na Węgrzech zastępca króla i najwyższy urzędnik państwowy.
PRYNCYPAT - forma ustrojowa państwa rzymskiego w okresie od Oktawiana Augusta do Dioklecjana (27 p.n.e. - 284 n.e.). W tym czasie nadal funkcjonowały urzędy i instytucje o rodowodzie republikańskim (senat, konsulat, trybunat i in.), jednak pozbawione były dawnego znaczenia (pozory republiki).

PYRRUSOWE ZWYCIĘSTWO - zwycięstwo, które nie opłacało się, ponieważ zostało okupione wysokimi stratami.

REPUBLIKA - forma ustroju państwa, w którym najwyższą władzę w państwie sprawuje wybierany na określoną kadencję, w wyborach pośrednich lub bezpośrednich, prezydent lub organ kolegialny.

SASI - lud zachodniogermański osiadły we wczesnym średniowieczu na terenach dzisiejszej Westfalii i Dolnej Saksonii. W V w. część Sasów wzięła udział (wraz z Anglami i Jutami) w podboju Brytanii, zakładając królestwa Wessex, Essex i Sussex. Sasi zamieszkujący kontynent zostali podbici przez Karola Wielkiego w wojnach 772-804, zmuszeni do przyjęcia chrześcijaństwa zachowali jednak odrębność języka i kultury.

SENAT - w starożytnym Rzymie jedna z najstarszych instytucji ustrojowych. Początkowo senat był organem doradczym króla, złożonym ze 100 przedstawicieli rodów rzymskich. W okresie republiki najwyższy organ władzy ustawodawczej, decydujący o polityce wewnętrznej i zagranicznej.
SOBÓR - w Kościele prawosławnym ważniejsza w hierarchii lub bardziej okazała cerkiew. W Kościele katolickim zgromadzenia biskupów z wszystkich krajów, obradujące pod przewodnictwem papieża lub jego legata nad sprawami doktryny religijnej, organizacji i dyscypliny kościelnej. W Kościele prawosławnym: stała rada biskupów.
STOLNIK - w Polsce do XIII w. urzędnik sprawujący pieczę nad stołem panującego. W XIV-XVI w. honorowy urząd ziemski.
SYMONIA, ŚWIĘTOKUPSTWO - handel godnościami, urzędami i przywilejami kościelnymi. Rozpowszechniona w średniowieczu stała się jedną z przyczyn powstania reformacji. Wg obowiązujących przepisów prawa kanonicznego kontrakty tego typu są nieważne, a zawierającym je grozi klątwa Stolicy Apostolskiej. Nazwę takich transakcji tradycja chrześcijańska wywodzi od imienia Szymona Maga.
SYNOD - 1) w Kościele katolickim zebranie duchownych poświęcone omówieniu działalności Kościoła. Rozróżnia się synody: diecezjalne - zwoływane przez biskupa, prowincjonalne - zwoływane przez arcybiskupa metropolitę, a także narodowe, plenarne, generalne i uniwersalne. 2) w Kościołach protestanckich zjazd przedstawicieli duchowieństwa i świeckich, obradujący pod przewodnictwem superintendenta (biskupa). Organ zwierzchni Kościoła w danym kraju. 3) w Kościołach prawosławnych (autokefalicznych) stała rada biskupów działająca jako organ zwierzchni pod przewodnictwem głowy danego Kościoła.
TRYBUN LUDOWY, TRIBUNUS PLEBIS - w starożytnym Rzymie obrońca plebsu, urząd utworzony w 494 p.n.e. po secesji plebejuszy na Świętą Górę. Trybunem ludowym mógł zostać jedynie plebejusz. Patrycjusz, chcąc zdobyć to stanowisko, musiał przejść do stanu plebejskiego (Publiusz Klodiusz Pulcher). Trybun ludowy miał prawo zwoływania zgromadzenia ludowego (comitia tributa), sprawował sądownictwo w sprawach politycznych w mieście, mógł zawiesić każdy akt senatu czy urzędnika zwyczajnego (nie wyłączając konsula), gdy uznał go za szkodliwy dla plebsu. Osoba trybuna ludowego była nietykalna. Winny naruszenia tej nietykalności tracił wszystkie prawa i mógł zostać bezkarnie zabity.
TIARA - nakrycie głowy papieża, używane (do czasów Pawła VI - 1965) w czasie sprawowania przez niego uroczystych czynności pozaliturgicznych, gdy papież występował jako głowa Kościoła. Od XI w. tiara ozdobiona była 1 koroną, od czasów Bonifacego VIII (1294-1303) - dwiema, od początku XIV w. - trzema.
WARNA - termin do tradycyjnego podziału społeczeństwa.