Wzór człowieka - obywatela w średniowieczu, renesansie i baroku
W literaturze poszczególnych epok ukazywano różne wzory człowieka-obywatela. Każdy okres w historii Ziemi charakteryzował się specyficznymi zasadami i ideałami do naśladowania. Różnie podchodzono do spraw wojen i ojczyzny, a w konsekwencji występowały odmienności w literaturze na temat człowieka-obywatela w poszczególnych czasach w historii.
Średniowiecze trwało w Europie od V do XV wieku, w Polsce od X do XV wieku. W atmosferze kultury rycerskiej średniowiecza bujnie rozwinęła się epika rycerska zawierająca ideały i obyczaje epoki. Ten rozwój był najbujniejszy we Francji w XII i XIII wieku i tam zrodziła się „Pieśń o Rolandzie“, napisana przez nieznanego autora. Jest ona uznawana za najwybitniejszą epopeję rycerską. Z kolei z Hiszpanii wywodził się Cyd - bohater walk z Maurami, z Brytanii – Artur (król Celtów) i rycerze Okrągłego Stołu. Polska literatura nie posiada żadnego eposu rycerskiego mimo, że mieliśmy takich bohaterów jak Zawisza Czarny z Gabrowa, który cieszył się europejskim rozgłosem i był uważany za wzór cnót rycerskich.
Roland, główny bohater „Pieśni o Rolandzie“, był rycerzem króla Karola Wielkiego i w 778 roku wziął udział w wyprawie do Hiszpanii zajętej przez Saracenów. Roland chciał działać samodzielnie. Mimo trudnej sytuacji nie wezwał pomocy, narażając swoich rycerzy na śmierć. Zginęli wszyscy łącznie z nim, ale honor średniowiecznego rycerza został obroniony. Ronald jest ukazywany jako osoba brutalna, bezwzględna, dla której walka jest ważniejsza od swoich rycerzy i narczeczonej pozostawionej w rodzinnym kraju. Liczyła się jedynie służba dla Karola Wielkiego i obrona własnego honoru. Jednocześnie Ronald głęboko wierzył w Boga: modlił się do niego, prosząc o przebaczenie. Zginął na wzgórzu pod sosną, zwrócony twarzą do Hiszpanii, ofiarowując swą rękawice Bogu na znak poddaństwa. Nieznany autor ukazuje idealną śmierć. Jest to śmierć za ojczyznę, za Boga, za honor.
Na przykładzie „Pieśni o Rolandzie“ nieznany autor przedstawia nam idealnego średniowiecznego rycerza. Podkreśla takie cechy postaci, jak szaleńcza odwaga połączona z okrucieństwem i bezwzględnością. Ideał powinien być patriotą, oddanym lennikiem. Powinien umierać czyniąc rachunek sumienia, z myślą o Bogu. Na pierwszym miejscu trzeba stawiać rycerski honor, nawet za cenę życia swojego i towarzyszy. Patriotyzm i pobożność to dwie pozostałe niezwykle istotne cechy idealnego człowieka-obywatela epoki średniowiecza.
Renesans narodził się we Włoszech w XIV wieku, lecz w większości europejskich krajów trwał od XV do końca XVI wieku. Termin ‘renesans’ oznacza powrót do starożytności, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie człowieka i kultury. Oznacza to, iż wzorzec człowieka-obywatela był bardziej zbliżony do ideałów antycznych niż do ideałów poprzedzającego renesans średniowiecza. W średniowieczu dopiero kształtowały się koncepcje państwa, narodu, ojczyzny. Dopiero w renesansie bujnie rozwinęła się literatura i publicystyka obywatelska, patriotyczna, krytykująca postawy negatywne i lansująca pozytywne.
Jeden z twórców renesansowych, Mikołaj Rej, zachęcał do angażowania się w sprawy narodu. Przykładem jest utwór “Krótka rozprawa między trzema osobami”. Utwór jest satyrycznym dialogiem między przedstawicielami trzech stanów: Panem (szlachcic), Wójtem (chłop) i Plebanem (ksiądz). Postać chłopa w “Krótkiej Rozprawie” ma za zadanie uświadomić nam, że biedni mają zawsze najgorzej w życiu. Ta krytyka Mikołaja Reja jest dowodem troski o los państwa i narodu oraz poczucia obywatelskiego. Rej ukazuje wady innych, takie jak błędy w urzędach, ignorancja, rozrzutność, obżarstwo, prywata, wykorzystywanie urzędów do własnych celów, lenistwo, brak zaangażowania w sprawy kraju lub egoizm. Poprzez ukazywanie tych wad Mikołaj Rej chce, aby czytelnicy uniknęli podobnych postaw i byli dobrymi obywatelami.
Dramat “Odprawa posłów greckich” jest dowodem udokumentowania postawy obywatelskiej przez Jana Kochanowskiego. Będąc dramatem renesansowym, jest on wzorowany na dramacie antycznym, lecz został nieco zmodyfikowany. Utwór zawiera wiele polskich realiów, przedstawia sytuację państwa w stanie kryzysu. Ukazuje słabego władcę (Priama) i skutki jego działań, a także dwóch różnych od siebie bohaterów: jeden jest rozsądny, nieprzekupny, dba o interes ogólny (Antenor), drugi zaś jest samowolny, lubi hulanki i rozpustę, dba tylko o własne wygody i przyjemności, dla osiągnięcia celu posuwa się do szantażu i przekupstwa (Aleksander). Autor chce w ten sposób ukazać postępowania, jakich dobry obywatel powinien unikać, a jakie powinien naśladować.
Istnieją także inne utwory renesansowe z wątkiem dobrego człowieka-obywatela. Są to m.in. księga “O obyczajach” Andrzeja Frycza Modrzewskiego oraz Pieśń XII (o cnocie) i Pieśń XIX (o sławie) Jana Kochanowskiego.
Podsumowując, renesansowy wzorzec człowieka-obywatela nakłaniał ludzi do ambicji, nieprzekupstwa, dbania o interes ogólny, a nie tylko swój własny, nie zrażania się trudnościami, nie unoszenia się ambicją, gdy chodzi o bezpieczeństwo kraju. Bardzo istotna była również wiara w Boga i sława (podobnie jak w średniowieczu) oraz cnota. W renesansie szlachcie coraz mniej zależało na ojczyźnie, co skłoniło pisarzy z tamtej epoki do pisania utworów patriotycznych. Według renesansowych pisarzy dla obywatela najważniejsza powinna być służba ojczyźnie. W przeciwieństwie do średniowiecza, honor nie odgrywał aż tak znaczącej roli.
Barok w Europie datuje się od końca XVI wieku do połowy XVIII wieku. Jedną z jego charakterystycznych cech był sarmatyzm: szlachta polska powoływała się na sarmackie pochodzenie. Sarmaci byli starożytnym walecznym i odważnym rodem i do nich właśnie upodobniała się szlachta. Szlachcic-Sarmata był przywiązany do polskich tradycji, bronił wolności szlacheckiej i ustroju Rzeczypospolitej, który gwarantował mu zachowanie przywilejów. Cechowała go ksenofobia, czyli obawa przed obcymi kulturami. Sarmatyzm był wzorem godnym naśladowania i znalazł on odzwierciedlenie w literaturze barokowej.
Jan Chryzostom Pasek jest przykładem typowego szlachcica-Sarmaty. Napisał on “Pamiętniki”, w których zawarł wiele ciekawych opowieści ze swojego życia, a także obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Na podstawie “Pamiętników” możemy stwierdzić, iż Paska cechowały typowe sarmackie zachowania. Był m.in. nietolerancyjny wobec innych narodów. Opowiada czytelnikom o swojej wyprawie do Danii: z oburzeniem wyraża się na temat tamtejszych tradycji dotyczących m.in. spania (Duńczycy często spali nago, co dla Paska było nie do przyjęcia) oraz jedzenia (Pasek uważał kaszankę za pożywienie godne nie człowieka, lecz psa; jednak w Danii kaszanka była dobrą często jadaną potrawą). Pasek-Sarmata uważał się za patriotę. Cechowała go także fanatyczna religijność połączona z wiarą w zabobony. Lubił organizować uczty alkoholowe, które często kończyły się bijatykami.
Jan Chryzostom Pasek chwalił sarmatyzm, ukazywał jego zalety. To, co dzisiaj nam się kojarzy z pijaństwem, nacjonalizmem i nietolerancją było dla Paska wzorem do naśladowania przez człowieka-obywatela.
Wacław Potocki również pochodził z epoki baroku, jednak przedstawiał zupełnie inną wizję dobrego obywatela. Potocki potępiał szlachtę sarmacką. Twierdził, że jeżeli szlachta pozostanie chciwa, leniwa, lubiąca wypić i niechętna do walki dla ojczyzny, to Rzeczpospolita zginie, a wraz z nią przeminą wszystkie wspaniałości szlachty (wiersz “Zbytki polskie”). W swoich utworach, takich jak “Wojna Chocimska”, Potocki wychwala średniowieczną waleczność Polaków (za czasów Bolesława Chrobrego). W ten sposób ukazuje wzór do naśladowania, chce pobudzić polską szlachtę do walki. Według niego dzielni sarmaci nie powinni się bać ‘marnej szewskiej smoły’, jaką są Turcy. Śmierć w walce za ojczyznę jest chwalebna i zaszczytna.
Wyraźna jest więc różnica w mentalności pisarzy epoki baroku. Pasek wychwalał nietolerancję i pijaństwo, nie interesował się sprawami narodu. Natomiast Potockiemu zależało na walce w obronie ojczyzny. Krytykował sarmatyzm, uważał, że dzielny Sarmata musi być gotów bronić własne państwo w każdej chwili (np. w wypadku pospolitego ruszenia). Jego krytyka co do postawy szlachty związana była z rosnącymi przywilejami dla tego stanu oraz z coraz mniejszym zainteresowaniem szlachty do spraw narodu.
Z upływem czasy sytuacja co do waleczności stanu szlacheckiego pogarszała się, dlatego konieczna była pouczająca literatura patriotyczna zachęcająca do walki. Pisano i starano się przekonać innych co do istoty bycia dobrym obywatelem wobec ojczyzny. W średniowieczu najważniejszy był rycerski honor. W renesansie i baroku nie ma o nim mowy, odgrywał wtedy mniejsze znaczenie. Bycie idealnym człowiekiem-obywatelem to nie tylko ojczyzna, ale także wiara w Boga. W baroku odgrywała ona mniejsze znaczenie niż w średniowieczu, kiedy to była kluczem do zwycięstwa. Owszem, we wszystkich epokach była ważna, lecz to znaczenie stopniowo zanikało w cieniu jeszcze większej istoty walki dla dobra narodu. Widać więc pewną różnicę we wzorach średniowiecznego rycerza, renesansowego obywatela i szlachcica-Sarmaty. Jedno jest wspólne dla wszystkich epok: zawsze niezwykle ważna była miłość do ojczyzny i gotowość do poświęcenia wszystkiego dla jej dobra.