Absolutyzm w Europie Zachodniej a w Rosji - porównaj.

Monarchia absolutna to taka, w której król ograniczony jest tylko prawem boskim, będąc przy tym najwyższym suwerenem. Marginalizowana jest rola przedstawicielstwa poddanych. Istnieje pogląd, że absolutyzm to schyłkowa forma feudalizmu. Był wynikiem koniecznej ewolucji ustrojowej w okresie załamania starego, uniwersalistycznego porządku, w dobie odkryć geograficznych, zmiany stosunków gospodarczych. Jego rozkwit przypadł na XVII w. i pierwszą połowę XVIII w, a za jej praktycznego prekursora uważa się Filipa II z madryckiej linii Habsburgów. To właśnie jego miała na myśli polska szlachta, zarzucając Zygmuntowi III Wazie zmierzanie do ,,hiszpańskiego porządku”.
Przychylam się do sensu zawartego w twierdzeniu Normana Daviesa - ,,Od arkebuza do absolutyzmu istnieje krótka droga”. Nowożytność narzuciła zmiany techniki walki, która stawała się bardziej kosztowna. Do prowadzenia wojny potrzebne są nakłady finansowe, aby je uzyskać trzeba skonstruować sprawny aparat fiskalny, aby zapewnić trwałość i wydajność systemu potrzebna jest centralizacja. ,,Wojsko i talary to moi najlepsi przyjaciele” miał powiedzieć w XVIII wieku Fryderyk Wilhelm I. Już dwa stulecia wcześniej jego zachodnioeuropejscy poprzednicy na tej zasadzie mieli budować pełnię swej władzy.
Zachodnia idea owej monarchii wyrosła na gruncie pisarstwa politycznego, a historia teorii absolutyzmu sięga wojen włoskich, gdy Macchiaveli, obserwując anarchię panującą na Półwyspie Apenińskim , stworzył teorię silnej władzy, która nie wahała się uruchomić tyranii, w celu zapewnienia realizacji swych celów. Jean Bodin ,,W Sześciu Księgach O Rzeczypospolitej” kontynuował średniowieczną tezę o boskim pochodzeniu władzy króla (Dei gratia) oraz o jego suwerenności. Król, w przeciwieństwie do monarchii patrymonialnej, był ograniczony prawami boskim i naturalnym, jednak w razie niestosowania się do nich, poddani nie mogli stawiać władcy oporu. T. Hobbes, w dobie rewolucyjnego wrzenia w XVII-wiecznej Francji stworzył ,,Lewiatana”, realizując hasło umowy społecznej, według której w stanie przedpaństwowym jednostki zrzekły się swej wolności na rzecz władcy, który potrafiłby nimi pokierować. Mandat do kierowania państwem władca otrzymał więc w tym ujęciu od ludu.
Zgadzam się z tezą Emanuela Rotworowskiego, iż powinno się zrezygnować z dzielenia absolutyzmu na dwie odnogi- ,,klasycznego”, rozkwitającego za czasów Richelieu, Mazzarina, a wreszcie Ludwika XIV, oraz ,,oświeconego”, kojarzonego z dworem pruskim i wiedeńskim. Historyk proponuje termin ,,absolutyzm w dobie oświecenia”, aby podkreślić wpływ epoki. Warto zresztą podkreślić, iż termin ,,absolutyzm oświecony” ukuty został przez niemieckojęzycznych historyków oraz, że światły Fryderyk II ,- ,,król filozof” zaczął swoje panowanie od wyniszczającej wojny o sukcesję austriacką (1740-1748), a gospodarkę Polski zakłócał procederem ,,psucia monety”. Dodatkowo, warto się zastanowić, czy reforma państwa według oświeceniowych wzorców nie wynikała bardziej z interesu monarchy (lepiej wykształcony urzędnik- sprawniejsza biurokracja) niż ideologicznych inspiracji.
Podobnie jak w Prusach, tak i we Francji i Austrii można znaleźć wspólne płaszczyzny organizacji państwa i władzy. Następowały próby podporządkowania sobie Kościoła (we Francji idea gallikanizmu- uniezależnienia biskupów od papiestwa, utrzymywanie ich przez państwo, w Austrii- józefinizm).
Państwa charakteryzowała ekspansywność (wojna o sukcesję hiszpańską ), która była wzmocniona przez silną, profesjonalną armię. (W Prusach ,,króla sierżanta” wojsko stanowiło 4% ogółu społeczeństwa). Ten stan odzwierciedla powiedzenie Jana Baszkiewicza, który nazwał absolutyzm ,,machiną poruszającą się po polu bitwy”.
Od czasów Ludwika XIV w monarchiach absolutnych istotną rolę odgrywa doktryna merkantylizmu, sformułowana przez Colberta- ministra finansów ,,Króla- Słońce”. Wg niej siła państwa bazuje na jego potencjale ekonomicznym, przez co winno się ograniczyć import, promować eksport oraz dbać o dodatni bilans handlowy. Istniał w tych państwach sprawny system podatkowy, zapewniający stały dopływ funduszy do skarbca, umożliwiający rozwój. Czynnik indolencji systemu fiskalnego miał zaważyć na regresie Polski, otoczonej przez rosnące w silę potęgi absolutystyczne.
W Prusach (od Fryderyka II) i w Austrii (1740- 1790: za panowania Marii Teresy i Józefa II) dodatkowo wywarty był nacisk na oświatę, wprowadzono obowiązek szkolny. Zmienił się stosunek na linii władca- poddany, opierał się odtąd na paternalizmie, poddany stawał się obywatelem. Skodyfikowano prawo , kodeks Terezjana zakazywał tortur i kary śmierci, podobne zasady przyjęto w Prusach. Na szerszą skalę zainicjowano reformy rolne, zwiększające zakres swobody chłopa, pozbawiając panu zwierzchności dominialnej nad nim.
Inaczej potęga władzy wyglądała w Moskwie. Norman Davies w,, Bożym Igrzysku” naznacza ,,samodzierżawie” czyli rosyjski autokratyzm na jeden z trzech filarów siły wschodniego imperium. Brytyjski historyk zwraca uwagę na fakt okcydentalizacji Rosji za czasów Piotra I (1682- 1725) oraz na ,,europeizację” tamtejszych elit władzy. Wtedy to Rosja zbliżyła się do standardów Starego Kontynentu. Piotr I wyrwał Rosję z izolacji międzynarodowej, nie tylko w sensie geograficznym (zdobył porty nad Bałtykiem- ,,okno na świat”, do którego zdobycia dążył już Iwan IV Groźny) , ale i obyczajowym. Starał się przekształcić rosyjskie elity polityczne na wzór dworów Wiednia czy Paryża.
Reformy miały okazać się bardziej długofalowe. Karę śmierci zmienił na katorgę. Zrozumiał, że budowę silnego państwa trzeba zacząć od wykształcenia elity zdolnej tym państwem kierować. Wprowadził czternastostopniową tabelę rang, które stanowiły szczeble kariery. Stworzył powszechny system szkolnictwa dla młodzieży szlacheckiej.
Struktura armii została zrewolucjonizowana. Na bazie swojego nabytego na zachodzie doświadczenia, z pomocą pochodzących z zewnątrz nauczycieli, stworzył placówki mające wykształcić nowoczesne kadry żołnierskie.
Kierował się merkantylizmem popierając manufaktury, prowadząc racjonalna politykę gospodarczą. Podobnie jak zachodni monarchowie był mecenasem kultury, w czasie Wojny Północnej (1700-1721) przeniósł stolicę nad Newę.
Mimo bezprecedensowego skoku cywilizacyjnego, który dokonał się w Rosji za sprawą polityki Piotra I, imperium to odstawało ustrojowo od Zachodu. Davies konfrontuje dwa absolutyzmy, zachodni i wschodni, pisząc, że o ile pierwszy ma źródło w idei, w zasadach formułujących uprawnienia króla i ograniczenia, drugi pochodzi w prostej linii od feudalizmu Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Podczas gdy Zachodni był stopniowo skruszany i ograniczany przez rewolucje i reformy wychodzące od ludu, będącego pod wpływami idei Oświeceniowych oraz tradycji uczestniczenia we władzy (przedstawicielstwa stanowe), tak Wschodni silnie trwał aż do 1906r. i wydania przez Mikołaja II manifestu konstytucyjnego. Reformy Piotra I , a potem Katarzyny II nie zostały kultywowane przez ich następców miały charakter przysłowiowej ,,wsi potiomkinowskiej”. Fasada państwowości Rosji prezentowała się okazale, fascynując zachodnioeuropejskich myślicieli, jednak w przeciwieństwie do innych zachodnioeuropejskich potęg, nie miała solidnych podstaw, co, gdy zabrakło wybitnych i otwartych na ,,nowinki” władców, dało o sobie znać.