„Kształtowanie się wczesnośredniowiecznej Europy pod względem politycznym i gospodarczym”

Moja praca będzie poświęcona kształtowaniu się państwowości na terenach przyszłych Niemiec, Francji, Włoch i Anglii, a obejmować będzie okres historyczny od V to XI wieku. Na kontynencie Europejskim pokażę tworzenie się odrębnych trzech państw, których oficjalny podział odbył się w 846r. w Verdun, zaś na Wyspach Brytyjskich podboje tych terenów prze różne plemiona i skutki, jakie miało to dla ustroju gospodarczego i politycznego kraju. Uważam, że po upadku Imperium Rzymskiego nastąpiło cofnięcie się w rozwoju ustroju politycznego i zaczęły kształtować się stosunki feudalne.

Frankowie, w odróżnieniu od innych plemion germańskich, które wtargnęły licznie na przełomie IV i V w. w granice Cesarstwa Rzymskiego, osiedlili się w Galii już w 355r., zachowali stały kontakt ze swoimi współplemieńcami a ponadto nadal byli poganami. Frankowie nie stanowili jednolitej grupy etnicznej – pod tą nazwą występowały różne plemiona, my jednak skupimy się na dwóch grupach, mianowicie Frankach Salickich, zamieszkałych w pobliżu Morza Północnego, oraz Frankach Rypuarskich, osiedlonych na prawym brzegu środkowego Renu.
Rozdrobnieni Franków położył kres Chlodwig, który rozpoczął swoje podboje od pokonania Sjagriusza w 486 r. Rozszerzenie terytorium o tereny między Sommą, La Manche i Loarą ośmieliło Chlodwiga do ataku na Alamanów, zagrażających bezpieczeństwu Franków. Ze zwycięstwem nad Almanami wiąże się legenda przyjęcia chrztu przez Chlodwiga i jego wojowników. W rzeczywistości ambitny władca Tournai zamierzał stworzyć państwo całkowicie suwerenne i szukał stosownego sojusznika w tym przedsięwzięciu. Poprzez przyjęcie chrztu zyskiwał przewagę nad pozostałymi plemionami germańskimi, które nie mogły liczyć na poparcie miejscowej ludności katolickiej.
Dzięki katolicyzmowi nawiązała się współpraca między Chlodwigiem a cesarzem rezydującym w Konstantynopolu. Jego poparcie ośmieliło Chlodwiga do podporządkowania sobie Burgundów. Pięć lat później Chlodwig przekroczył Loarę i w bitwie pod Poiters (507 r.) pokonał Wizygotów. Dzięki posiadaniu całej Galii poza wybrzeżem Morza Śródziemnego mógł przystąpić do podbijania innych plemion frankijskich.
Wczesnofeudalna monarchia Chlodwiga była typowym państwem patrymonialnym. Władca, tytułowany królem Franków, królestwo traktował jako swoją niepodzielną własność. Ponieważ w państwie patrymonialnym nie funkcjonowały urzędy państwowe, dostojnicy dworscy spełniali funkcje publiczne na mocy każdorazowego polecenia króla. Królestwo, podzielone na okręgi, obsadzone było wojskowymi oddziałami pod dowództwem grafiona, czyli comes civitatis, który w zamian za spełnianie czynności urzędniczych otrzymywał jakąś własność położoną w granicach własnego okręgu.
Oprócz możnowładztwa frankijskiego i potomków senatorskich rodów rzymskich posiadaczami latyfundiów byli także Kościół i król. W miarę zmniejszania się wpływów podatkowych latyfundia królewskie stawały się głównym źródłem utrzymania monarchy i jego dworu, a także z nich pochodziły płatności świadczone urzędnikom. Ponieważ nie istniały środki płatnicze król nadawał osobom, którym chciał zabezpieczyć byt materialny, ziemię w użytkowanie. Nadania takie nazywane były beneficjami.
W podobnej sytuacji znajdował się Kościół, chętnie oddający w dzierżawę swoje ziemie pod warunkiem uiszczania niewielkiego rocznego czynszu i copięcioletniego odnawiania umowy. Te nadania istniały pod nazwą prekariów.
Triumf Franków przyniósł ze sobą dalszy upadek życia miejskiego w Galii. Znaczenie zachowały jedynie największe miasta portowe.
Słabością państwa frankijskiego był brak wew. spójności i konieczność walk z procesami odśrodkowymi. Dokuczliwość i bogacenie się kosztem podległej ludności urzędników dworskich stały się powodem powstania immunitetów – przywilejów przyznawanych świeckim i kościelnym instytucjom, które zakazywały wstępu urzędnikom króla na obszar będący w posiadaniu instytucji czy jednostki uprzywilejowanej.
Immunitety otworzyły drogę latyfundiom do zawierania umów komendacyjnych. Zawierane były między ludźmi wolnymi. Na ich podstawie jednostka słaba (wasal), czyli potrzebująca opieki bądź pomocy materialnej zobowiązywała się dobrowolnie pełnić służbę nie uwłaczającą jej godności u potężniejszego sąsiada (seniora), który w zamian zapewniał mu zarówno opiekę, jak pomoc materialną. W ten sposób obszar dominacji Merowingów powoli przekształcał się w konglomerat patriarchalnych półpaństewek.
Po śmierci Chlodwiga w 511r. jego państwo ulegało ciągłym podziałom między członków dynastii Merowingów. Coraz bardziej słabła władza królewska. W tej sytuacji rządy w poszczególnych dzielnicach państwa przechodziły w ręce urzędników dworskich – majordomów. W 656r. doszło nawet do próby zdetronizowania Merowingów przez Grimoalda, która zakończyła się jednak klęską.
Rozbiciu dzielnicowemu państwa Merowingów położył kres potomek rodu Grimoalda, Pepin z Heristalu. W 687r. połączył pod swoim panowaniem trzy dzielnice: Neustrię, Austrację i Burgundię. Pozycje zdobyte przez ojca umocnił syn z nieprawego łoża, Karol, zwany Młotem. W celu umocnienia swego zwycięstwa osadził na tronie marionetkowego Merowinga w 721r.
Na okres rządów Karola Młota przypadła inwazja Arabów na Akwitanię, która zaapelowała do niego o pomoc. Pod Poitiers w 732r. doszło do decydującej bitwy między Arabami a Frankami, w której zwycięstwo odniosły oddziały Karola Młota.
Karol rozdzielił państwo między swoich synów, ale po kilku latach państwo znalazło się pod władzą młodszego z synów, Pepina Krótkiego. Miał zamiar pozbawić on Merowingów tronu, i w tym celu zwrócił się ku Papiestwu.
Sytuacja tegoż była podówczas bardzo trudna – Nie mogło ono liczyć na pomoc Wschodu w walce z Longobardami, którzy przystąpili do likwidacji Egzarchatu Raweńskiego i przewidywali zjednoczenie Włoch pod swoją hegemonią. Papież, chcąc utrzymać niezależność Rzymu, musiał znaleźć potężnego sprzymierzeńca.
Tym sprzymierzeńcem okazał się Pepin. Uzyskawszy poparcie Zachariasza w dążeniu do korony Franków zdołał przekonać skrupulantów na zgromadzeniu możnych w 751 r. w Soissons, że należy zdetronizować Merowingów a koronować właśnie jego. Dynastia dziedziczna została zastąpiona przez elekcyjną. Jednak Pepin wykorzystał przybycie papieża do Galii w 754r. i uzyskał od niego zgodę na sakrę królewską dla całej swojej rodziny. Oznaczało to, że wszystkim próbującym popierać dążenia do korony kandydata nie należącego do dynastii karolińskiej groziła klątwa. W praktyce przesądzało to o dziedziczności korony w rodzie Pepina.
W 753 r. wobec groźby najazdu Longobardów Do Pepina zwrócił się z prośbą o pomoc papież Stefan II. Pepin z trudem przekonał możnych o konieczności podjęcia kampanii, która rozgromiła Longobardów w 754r. Pepin, realizując plan powiązania ze sobą papiestwa, przekazał zdobycz Stefanowi II w charakterze władcy świeckiego. Oficjalnie powstało Państwo Kościelne.
Gdy tylko sprzymierzeńcy Kościoła wycofali się z granic Włoch Longobardowie odmówili wydania ziem Egzarchatu. W 756r. armia Franków ponownie wkroczyła do Włoch i zmusiła Longobardów do kapitulacji, jednocześnie wymuszając na nich powiększenie terytorium przyznanego papieżowi przez Pepina.
Po śmierci Pepina w 168r. państwo podzieliło się między jego dwóch synów. Dzięki przedwczesnej śmierci młodszego z nich starszy, Karol, zdołał zjednoczyć państwo bez uciekania się do wojny domowej. Mimo tego w niedawno ujarzmionej Akwitanii wybuchło powstanie, zaś Longobardowie poparci przez Bawarów podjęli kroki mające umożliwić im opanowanie Państwa Kościelnego. Ponadto na pograniczu północno-wschodnim uaktywnili się Sasi. Wyprawę odwetową przeciw najeźdźcom Karol zorganizował w 772 r. Po opanowaniu sytuacji w 773r. zwrócił się z pomocą do Papiestwa, pokonując Longobardów. Przejął koronę króla longobardzkiego Dezyderiusza i przyjął tenże tytuł.
Od 779r. Karol podjął systematyczny podbój kraju Sasów. Brutalna chrystianizacja ludności wywołała silny opór. Walki trwały do 804 r. Karol zetknął się ze Słowianami, których pozycja wobec króla Franków była niejednoznaczna, co zmusiło go do podjęcia przeciw nim wypraw w 782 i 789r.
Bizancjum, w obawie przed zajmującym większa część półwyspu Apenińskiego państwem ranków, siała niechęć do królestwa gdzie tylko się dało, zmuszając Karola do częstych pobytów na południu. Dla zjednania sobie miejscowych możnych w 781r. Karol zlecił koronowanie na króla Włoch swego czteroletniego syna, Pepina, który od tego czasu pod opieka wyznaczonego regenta stale przebywał w Pawii.
W 788r. królestwo księcia Bawarii – Tassilona zostało anektowane przez Franków. To wzbudziło agresję Awarów, przeciw którym wyprawa została podjęta dopiero w 791r. W 796r. zostali ostatecznie rozgromieni.
Równocześnie z oddaniem korony włoskiej Pepinowi Karol utworzył Królestwo Akwitańskie, a jego władca mianował swego trzyletniego syna Ludwika. Najazd Saracenów na te tereny w 793r. zmusił Karola do trwającej 15 lat wojny, uwieńczonej pełnym sukcesem.
Karol planował utworzenie silnej monarchii i uzyskanie dla siebie tytułu cesarza przez małżeństwo z cesarzową bizantyjską, Ireną. Jego plany pokrzyżował papież Leon III, który obawiał się nadmiernego wzrostu znaczenie państwa frankijskiego i zniknięcia Kościoła ze sceny politycznej. Sam koronował Karola na cesarza 25 grudnia 800r. Akt ten stwarzał pozory wyższości władzy duchownej nad świecką. Nadto, koronacja odbyła się przed zawarciem porozumienia z Bizancjum. Dopiero w 812r. po długich walkach Konstantynopol uznał tytuł cesarski Karola.
Organizacja państwa merowińskiego nie zmieniła się wiele od czasów Karola Młota. Pojawiły się hrabstwa, przy czym hrabiowie byli powoływani i odwoływani na decyzje króla. Mieli prawo użytkowania beneficjów. Na ziemiach kresowych silniej zaznaczony był aspekt militarny, władze sprawowali tam margrabiowie. Stałe inspekcje powołane przez Karola miały na celu ciągłą kontrolę administracji lokalnej. Każdy okręg miał przydzielonych dwóch inspektorów – świeckiego i duchownego. W dalszym ciągu utrzymały się sądy hrabiego, ale wyznaczono stałych ławników. Karol Wielki wprowadził oficjalnie monometalizm srebrny, którego podstawową jednostką został denar.
W 814 spadek po Karolu Wielkim przejął jego syn Ludwik. Udało mu się utrzymać jedność państwa przez kolejne 30 lat. Już u schyłku VIII w. ujawniła się działalność piratów normańskich, za życia ograniczona jedynie do napadów rabunkowych, lecz po jego śmierci rozdarte sporami dynastycznymi państwo nie mogło się oprzeć najazdowi Normanów.
Gdy oni grabili ziemie północy, na południu brzegom Morza Śródziemnego zagrażali Saracenowie. W tych warunkach dokonał się podział państwa między trzech pozostałych przy życiu synów Ludwika w 843 r. w Verdun.
W myśl tejże umowy Lotarowi przypadły Włochy i szeroki pas terytoriów łączących Alpy z Morzem Północnym. Dzielnica położona na wschód od posiadłości Lotara, zamieszkana głównie przez germanów, dostała się ludwikowi Niemieckiemu. Dzielnicę zachodnią zamieszkiwali głównie Romanie, a otrzymał ją Karol Łysy.
Podział dokonany w Verdun okazał się bardzo nietrwały i zmieniał się kilkakrotnie w skutek walk potomków trzech braci. W 887r. jeszcze raz na krótki okres wszystkie ziemie znalazły się pod hegemonią jednego władcy. W 888r. podział państwa Karola Wielkiego na Niemcy, Francję i Włochy ustalił się ostatecznie.
W byłym państwie Karola Wielkiego kształtował się wczesny feudalizm, w którym obowiązywały stosunki lenne. Zawiązanie stosunku lennego następowało w wyniku zawiązania umowy, której towarzyszyła ceremonia złożenia hołdu seniorowi przez wasala (homagium). Nadanie wasalowi jakiegoś symbolu nadanego lenna (np. włóczni) przez seniora nosiło nazwę inwestytury.
Wasal był zobowiązany do udzielania seniorowi pomocy zbrojnej i materialnej oraz pojawiania się na jego dworze, zasiadania w radzie i brania udziału w sądach. Nie mógł natomiast w jakikolwiek sposób szkodzić interesom swojego seniora. Każdy senior mógł posiadać dowolną liczbę wasali, co było wyznacznikiem jego zamożności. Wraz ze swymi wasalami tworzyli grupę lenną. W hierarchii zależności lennych na szczycie znajdował się król jako najwyższy senior, ale jego dominacja była tylko teoretyczna, ponieważ w stosunkach lennych obowiązywała zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, więc król mógł oddziaływać tylko a swoich bezpośrednich lenników.
Niemcy oddzieliły się od wspólnoty karolińskiej w 887r. Słabość rządów ostatnich karolingów i wzrost zagrożenia zewnętrznego doprowadziły do powstania księstw terytorialnych: Saksonii, Frankonii, Szwabii i Bawarii.
W 911r. zmarł ostatni przedstawiciel dynastii karolińskiej w Niemczech, Ludwik Dziecię. Jego zgon spowodował przekształcenie się korony z dziedzicznej w elekcyjną. Pierwszym powołanym monarchą był książę frankoński Konrad. Jednolite państwo, podzielone jednakże na księstwa, stało się konglomeratem niezależnych ziem, czyli Rzeszą.
Po śmierci Konrada, w 919r. zgodnie z życzeniem zmarłego władcy królem obrano Henryka z rodu Ludolfingów, Sasa. Ten nie przejmował się jednak interesami Rzeszy jako całości i na własną rękę prowadził politykę zagraniczną, m. in. Zawarł 9-letni pokój z Węgrami, który nie dotyczył pozostałych ziem niemieckich. Dzięki rozszerzeniu państwa o ziemie plemion podbitych w latach 926-933 mógł zaatakować Węgry, które podbił pod Unstrutą w 933r. W 926r. podporządkował Czechy.
W 936r. , po śmierci Henryka, elektorzy ofiarowali koronę synowi władcy, Ottonowi. Realizował on plany centralistyczne opierając się na wyższej hierarchii kościelnej (której przedstawiciele w drodze feudalizacji stali się lennikami króla) i na swojej najbliższej rodzinie, która na drodze posunięć dynastycznych króla przejęła władzę nad księstwami terytorialnymi. Dzięki wmieszaniu się w sprawy włoskie (o koronę Włoch zabiegali książęta południowych posiadłości) w 951r. Otton zyskał zwierzchność lenną nad królem Włoch Berengarem i małżeństwo z księżniczką burgundzką Adelajdą.
W sierpniu 955r. Otton rozgromił najeźdźców węgierskich na Lechowym Polu. Wzniecone w 954r. powstanie słowiańskie upadło rok później dzięki interwencji Ottona nad Regnicą.
W 961r. Otton podjął wyprawę do Włoch, poskramiając Berengara, który zerwał zależność lenną, i koronując się na króla Włoch. 2 lutego 962r. papież Jan XII koronował Ottona na cesarza. W ten sposób powstało państwo nawiązujące tradycją do Imperium Rzymskiego. Ambicją Ottona było podporządkowanie sobie całego chrześcijańskiego świata, zwłaszcza, że papiestwo było praktycznie pod jego władzą (papieżem mógł być tylko taki kandydat, który złożył przysięgę wierności cesarzowi).
Po śmierci Ottona I władza przeszła w ręce jego syna, Ottona II, jednak nie obyło się bez zmagań z kandydatem opozycjonistów, Henrykiem Kłótnikiem. Pragnął on, kontynuując dzieło ojca, podporządkować sobie wszystkie kraje Półwyspu Apenińskiego. Wyprawa do Kalabrii zakończyła się klęską w 982 r. a dalsze plany władcy pokrzyżowała jego nagła śmierć rok później.
O opiekę nad koronowanym już, ale dopiero trzyletnim Ottonem III walczyli Henryk Kłótnik, Teofano i cesarzowa wdowa. Ostatecznie rządy dostały się w ręce wdowy po Ottonie I, Adelajdzie.
W 995r. władze przejął Otton III. Marzył on o uniwersalnym imperium, obejmującym także Bizancjum. Otton uzależnił od siebie papiestwo obsadzając je lojalnymi wobec siebie jednostkami – była to kontynuacja jego planu, przewidującego nieograniczoną władze cesarza zarówno w sprawach świeckich, jak duchowych. Jego wizja Cesarstwa obejmowała kraje takie jak Niemcy, Galia i Słowiańszczyzna, które posiadały by równe prawa. Takie podejście młodego cesarza wywoływało niezadowolenie zarówno w Niemczech, jak we Włoszech, co w konsekwencji doprowadziło do wybuchu powstania antyniemieckiego. Nie mogąc zdecydować, czy lepiej stłumić włoskie powstanie, czy w Niemczech usiłować odbudować swoją pozycję, Otton w czasie jednej z podróży między tymi dwoma ogniskami zapalnymi zmarł na malarię (1002 r.).

Wielka Brytania po opuszczeniu jej przez Rzymian w 407r. została zdana na siły własnych mieszkańców pochodzenia celtyckiego. Przez cały piąty wiek przeżywała liczne najazdy plemion germańskich i celtyckich. W latach 450-550 znaczna część wyspy została opanowana przez germańskie plemiona, który zamieniły Brytów w poddanych i niewolników, a resztę wypchnęły w góry Walii i Kornwalii.
Wodzowie poszczególnych oddziałów germańskich lądujących na wybrzeżu Brytanii tworzyli państewka plemienne typu patrymonialnego. Na drodze wzajemnych podbojów zostało ich siedem: Wessex, Sussex, Essex, Kent, East Anglia, Mercia i Nortumbria.
W okresie podboju germanie byli poganami, ale w przeciwieństwie do Franków, sytuacja nie zmusiła ich do szybkiej chrystianizacji. Istniały dwa ośrodki, które się tego podjęły. Jeden inspirowany był bezpośrednio przez papiestwo z inicjatywy Grzegorza I, który w 597r. wysłał I misję do Brytanii. Drugim stał się ośrodek iryjski, który w tym czasie z klasztoru na wyspie Iona rozpoczął ewangelizację plemion germańskich. W wyniku obu tych akcji południe przejęło chrześcijaństwo z Rzymu, zaś północ – przez Szkocję z Irlandii.
Jednoczenie się Brytanii było bardzo powolnym procesem. Impulsem, który ostatecznie zjednoczył Anglosasów była groźba wrogiego najazdu. Stały się nim w IX w. wyprawy piratów duńskich, które z czasem zmieniły się w próbę opanowania przez nich wyspy.
Anglosasi zjednoczyli się wokół królestwa Wessexu. W 878 poszli na ustępstwo, odstępując Duńczykom północną część wyspy. Pierwszym królem zjednoczonego królestwa był Alfred, który przeszedł do historii także jako budowniczy życia kulturalnego Brytanii.
W przeciągu kolejnych dwóch stuleci Duńczycy zasymilowali się i doszło do powstania jednolitego państwa angielskiego, jednak nowe najazdy z początku IX w. przekreśliły to osiągnięcie. Zakończyły się one podbojem całego kraju przez Kanuta, który sprawował rządy w latach 1016-1035 i przyłączył wyspę do imperium skandynawskiego. Po śmierci Kanuta do rządów mógł powrócić ostatni przedstawiciel dawnej dynastii Wessexu, Edward Wyznawca, dotąd będący na wygnaniu we Francji. Zbliżył się on z domem książęcym Normandii i jako władca otaczał się przyjaciółmi z kontynentu. To powodowało niezadowolenie możnych i po śmierci Edwarda w 1066r. jego testament został zlekceważony a władzę przejął Harold, najpotężniejszy z możnych. Z pretensjami do tronu wystąpili książę Normandii Wilhelm i władca Norwegii, Harald Hardada. Ten ostatni wylądował na wyspie i przeciw niemu najpierw zwrócił się Harold, gdy tymczasem Wilhelm pozyskał dla siebie poparcie ze strony Papiestwa. Wylądował na wyspie pod koniec 1066r. z dużą armią zebranych we Francji ochotników. Do decydującej bitwy doszło jeszcze w tym roku pod Hastings, gdzie zginął Harold a Anglosasi uznali prawa Wilhelma do korony. Przez sześć lat brutalnie pacyfikował kraj, traktując ziemię jak zdobycz wojenną.
Wilhelm wprowadził liczne innowacje na podbitych ziemiach. Poprzez rozdawnictwo dóbr w różnych okręgach uniemożliwił osiągnięcie dużej władzy nawet najbardziej obdarowanym. Ustanowił składanie przysięgi królowi przez wszystkich wasali przed złożeniem hołdu seniorowi – wasal mojego wasala jest moim wasalem. Wszyscy mieszkańcy zostali obarczeni obowiązkiem płacenia królewskiego podatku.

Sądzę, że udowodniłam, iż do końca XI wieku zarysowały się przyszłe stosunki feudalne, na których miała opierać się gospodarka całego średniowiecza.