Europa wszesnośredniowieczna między uniwersalizmem, a partykularyzmem.

Nazwę średniowiecza jako epoki historycznej wprowadzili humaniści włoscy wyodrębniając w dziejach świata okres między starożytnością a odrodzeniem. Oni właśnie w XV-XVI w uformowali wyobrażenie „wieków średnich” jako mrocznego okresu oddzielającego czasy im współczesne od świetnej epoki starożytnej do której nawiązywali w swojej filozofii i kulturze. Nazwę tę spopularyzował Krzysztof Keller, profesor uniwersytetu w Halle.
W jego „Historii uniwersalnej” odnajdujemy ważny przedział czasowy średniowiecza – od wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego ( 306r.) do zdobycia Konstantynopola przez Turków( 1453r.).
We współczesnej periodyzacji dziejów podział zastosowany przez Kellera budzi wiele sprzeciwów, pojawiają się różne propozycje początkowej daty średniowiecza ( np. bitwy pod Adrianopolem 378r.) jednak przeważa pogląd w którym historycy starają się jedynie określić okres graniczny, mniej lub bardziej długi między poszczególnymi epokami.
W dziejach wieków średnich Zachodu zazwyczaj wyodrębnia się średniowiecze wczesne ( V-X w. ) oraz średniowiecze dojrzałe w którym kształtowały się państwa i narody, wypełnione zmaganiami odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego z papiestwem o sprawowanie uniwersalnej władzy nad światem chrześcijańskim. Wiek XII i XIII to również okres umocnienia duchowej godności świata zachodniego i ostatecznego wykształcenia się uniwersalnej kultury na którą ogromny wpływ miała tradycja chrześcijańska mająca oparcie w instytucji Kościoła.
Powstanie Państwa Kościelnego sprzyjało umocnieniu się potęgi politycznej, ekonomicznej i kulturowej Kościoła. Miało znaczący wpływ na kształtowanie się mentalności zbiorowej i kultury średniowiecza. Chrześcijaństwo stało się czynnikiem spajającym kulturę duchową europejskiego średniowiecza. W pierwszej fazie kultury średniowiecznej , pod wpływem filozofii św. Augusta dominowało przekonanie o stworzeniu jednej mądrości chrześcijańskiej , w której jedyną instancją rządzącą życiem moralnym i społecznym człowieka była Biblia.
Tym , co w sposób istotny przyczyniło się do utrwalenia kulturowej jedności średniowiecznego Zachodu był wspólny język. Od schyłku Cesarstwa Rzymskiego następował szybki proces oddzielania się łaciny uczonej od języka powszechnego. Odtąd łacina stała się językiem szkoły, nauki, liturgii, dyplomacji, prawa – wspólną własnością wykształconych środowisk świata zachodniego, podczas gdy język plebejski (sermo vulgaris) dał początek językom narodowym.
Do umocnienia się umysłowej jedności świata zachodniego w znacznym stopniu przyczynił się system szkolnictwa organizowany przez Kościół. System szkolny utrzymujący się w Europie w ciągu całego średniowiecza ukształtował się w monarchii karolińskiej. Zakładana wówczas przy parafiach, klasztorach i katedrach sieć szkół miała wspólny program i metody nauczania. Niektóre z nich stały się centrami życia umysłowego. Uniwersalizm wczesnośredniowiecznej Europy, ukształtowany przede wszystkim przez Kościół głosił doktrynę powszechnego zbawienia, stawiał również dobro ogólne wyżej od dobra indywidualnego.
Wczesne średniowiecze końca V w. to przede wszystkim okres powstawania wielu państwowości: Franków, Normanów, Słowian,
Anglo – Sasów .
Frankowie to plemię germańskie , które osiedliło się w Galii w IV w. , między Renem i Skaldą. Nie stanowili jednolitej grupy etnicznej, często nawet walczyli między sobą. Pierwszym władcą który położył kres rozdrobnieniu Franków i podporządkował sobie kolejne plemiona był Chlodwig z dynastii Merowingów. Umocnieniu jego pozycji sprzyjało przyjęcie chrztu i porozumienie z cesarzem Konstantynopola. Dzięki poparciu cesarza i Kościoła Chlodwig znacznie rozszerzył znacznie granice swojego państwa pokonując także Wizygotów. Podporządkował sobie całą Galię poza wybrzeżem Morza Śródziemnego. Ustrój społeczny Franków opierał się na demokracji wojennej z decydującym głosem wiecu. Chlodwig tytułował się królem Franków, a ziemie królestwa traktował jako osobistą własność – patrimonium. Mógł je dzielić według własnego uznania między członków rodu. Wielką rolę odgrywali w państwie posiadacze latyfundiów, w tym również Kościół, który posiadał znaczne majątki ziemskie.
Po śmierci Chlodwiga ( 511r.) jego państwo straciło na ważności podzielone między członków dynastii Merowingów, którzy często nie umieli sprostać roli władców , przechodziło w ręce najwyższych dostojników państwowych. Próby zjednoczenia państwa przez Pepina i Karola Młota odsuwały jednocześnie od władzy Merowingów.
Zwycięstwa Karola Młota nad Arabami utrwaliły jego pozycję w średniowiecznej Europie i dały mu poparcie papieża. Stworzył w ten sposób podwaliny pod dynastię Karolingów. Syn Karola Młota , Pepin Krótki otrzymał koronę z rąk papieża a jego władza uzyskała wymiar sakralny. Przymierze z papieżem Stefanem II zaowocowało powstaniem Państwa Kościelnego.
Następcą Pepina był najsławniejszy z Karolingów – Karol Wielki. Zjednoczył terytorium odziedziczone po ojcu, pokonał i podporządkował sobie Longobardów, podbił Saksonię, opanował część Półwyspu Hebrajskiego. Podejmowane przez Karola akcje zbrojne doprowadziły do wzrostu znaczenia tego monarchy i rozszerzyły granice jego państwa od Morza Północnego do

Śródziemnego. Mimo , że ziemie te zamieszkane były przez różnojęzyczną ludność nieposiadającą wspólnej bazy ekonomicznej, państwo stało się mocarstwem średniowiecznej Europy a Karol Wielki został koronowany na cesarza rzymskiego (800r.). Spełniło się marzenie władcy o stworzeniu uniwersalnego cesarstwa obejmującego Zachód Europy. Dopiero w 814r. po atakach zbrojnych , Konstantynopol uznał cesarski tytuł Karola i tym samym usankcjonował nowy porządek w świecie chrześcijańskim. Państwo Karola Wielkiego było monarchią patrymonialną – cesarz rządy sprawował osobiście , z nikim nie dzielił się władzą, nie ulegał niczyim wpływom, traktował je jak swoją własność. Za główną swoją siedzibę obrał Akwizgran – miasto to upiększał wspaniałymi budowlami.
Wprowadził nowy system rządów – ustanowił specjalnych urzędników m.in. wysłanników cesarskich którzy kontrolowali posiadłości świeckie i kościelne. Państwo dzieliło się administracyjnie na 700 hrabstw zarządzanych przez urzędników. Urzędnicy wysłuchiwali skarg i powiadamiali monarchę o nadużyciach władz lokalnych.
Cesarz dbał także o dobre obyczaje duchowieństwa, widząc w nich jedno z narzędzi swej władzy. Za panowania Karola Wielkiego została wzmocniona i rozbudowana organizacja kościelna. Rozbudowano sieć szkół, w których nauczano siedem „sztuk wyzwolonych” ( gramatykę, retorykę , dialektykę, arytmetykę, geometrię, astronomię, muzykę) . Zakładanie nowych szkół wymagało przygotowania kopistów , których zespoły przepisywały i popularyzowały dzieła nie tylko Ojców Kościoła, lecz także znamienitych filozofów starożytnych. Jednym z ważnych osiągnięć tego okresu było wprowadzenie nowego kształtu liter , tzw. minuskuły karolińskiej.
Sam cesarz niezmiernie interesował się zagadnieniami naukowymi i teologicznymi co wpływało korzystnie na poziom umysłowy tamtej epoki. Władca powołał do istnienia szkołę pałacową w której wykładali znakomici uczeni i artyści Europy Zachodniej. Równolegle z rozwojem piśmiennictwa rozwijała się sztuka, która nawiązywała do tradycji klasycznych. Dzięki inicjatywie cesarza powstawały liczne ośrodki działalności artystycznej, rozkwitła również historiografia – „Żywot Karola Wielkiego” .
Po śmierci Karola Wielkiego cesarstwo istniało jeszcze 30 lat, jednak ujawniały się tendencje decentralistyczne spowodowane różnicami gospodarczymi i społecznymi między poszczególnymi częściami cesarstwa.
Następca cesarza – Ludwik nie dorównywał zdolnościami ojcu. Rozdarte sporami dynastycznymi państwo nie mogło skutecznie przeciwstawić się najazdom Normanów i Saracenów.
Ostatecznie w 845r. w Verdun dokonano podziału monarchii karolińskiej. Lotarowi, najstarszemu synowi, wraz z tytułem cesarskim przypadły Włochy oraz ziemie między Alpami i Morzem Północnym, dzielnicę wschodnią

odziedziczył Ludwig zwany Niemieckim, dzielnicę zachodnią otrzymał najmłodszy Karol Łysy – z czasem kraj ten nazwany został Francją.
Podział państwa Karola Wielkiego spowodował odżywanie partykularyzmu, zaczęły odżywać dawne interesy lokalne i prowincjonalne. Urzędnicy prowincjonalni wykorzystując słabość następców cesarza potrafili zadbać o wzrost swoich wpływów i powiększyć znaczenie osobiste kumulując w swych rękach kilka urzędów. Władzę sprawującą z delegacji królewskiej traktowali jako należne im prawo. W takiej sytuacji państwo zaczęło nabierać charakteru luźnych prowincji w których panował system feudalny.
W ten sposób powstały zupełnie suwerenne państwa np. Królestwo Burgundii (888r.) czy Królestwo Prowansji (890r.). Już więc w połowie IX w. nastąpił faktyczny rozkład jednolitego dotąd państwa karolińskiego, który historycy nazywają triumfem partykularyzmu. Rozdrobnione cesarstwo przekształciło się w miniaturowe państewka, w których obszarnik – senior łączył w swych rękach własność ziemi z prawem zwierzchności nad zamieszkałą tam ludnością, zarówno wolną jak i poddańczą. Wcześniejszy wasal monarszy całkowicie związany umową senioralną w obecnych czasach stawał się suwerennym władcą sprawującym rządy z „łaski Bożej” a ustrój typowy dla owych czasów to ustrój „włości – państwa” .
Partykularyzm występował nie tylko w życiu politycznym , ale także na polu gospodarczym. Każda całość dążyła do samodzielności i samowystarczalności hamując tym samym wymianę gospodarczą i handlową z sąsiadami. Przejawy dążeń prowincjonalnych zarysowały się także w dziedzinie kulturalno – religijnej . Horyzont ludzi zamieszkałych w zamkniętej prowincji uległ zaciemnieniu, ograniczone kontakty ze światem ujemnie wpłynęły na poziom kultury i oświaty. W religii niebywale rozwinął się kult prowincjonalnych świętych i relikwii. Równolegle z tym występowały objawy zeświecczenia hierarchii duchowej. Ogromne majątki kościelne przechodziły pod dyspozycje władców świeckich, którzy sami decydowali o obsadzie stanowisk kościelnych.
Zwycięstwo partykularyzmu w życiu polityczno – gospodarczym i kulturowym państwa nazwano feudalizmem polegającym na stosunkach lennych. Społeczeństwo zostało podzielone na trzy grupy wedle swoiście pojętego podziału pracy:
- ci, którzy pracują – chłopi,
- ci, którzy bronią – rycerstwo
- ci, którzy się za nich modlą – duchowieństwo
W społeczeństwie feudalnym chłopi byli fundamentem dość skomplikowanej drabiny społecznej.
KRÓL – SUZEREN
KSIĄŻE
HRABIA
RYCERZ
CHŁOP



W państwie Karola Młota pojawiły się początki systemu lennego. W zamian za służbę wojskową rycerz był nagradzany ziemią – beneficja. Otrzymujący ziemię składał wobec pana przysięgę wierności. Naśladując królów również możnowładcy i duchowieństwo tworzyło podobny układ stosunków, organizując własne rycerstwo. Kiedy wymarła dynastia karolińska, możnowładcy doprowadzili do dziedziczności posiadanych beneficjów.
Władza królewska we Francji skurczyła się do niewielkich posiadłości, które stanowiły własność króla. Król zwany był w hierarchii feudalnej suzerenem i posiadał honorowy przywilej właściciela całej ziemi i tytuł najwyższego seniora. W rzeczywistości król był uzależniony od swoich lenników. Lennicy, właściciele wielkich majątków wydzierżawiali swoje ziemie wasalom wielkim /hrabiowie/ oraz małym, którzy utrzymywali równowagę. Drobni, bowiem panowie feudalni, pozostający w opozycji do wielkich, umożliwiali seniorowi kontrolę sytuacji i panowanie nad całością lenna.
Wasal miał obowiązek stawić się przed panem z pomocą zbrojną na wezwanie seniora, obowiązywała go lojalność wobec pana. Wasal nie mógł szkodzić osobie, interesom i dobremu imieniu seniora. Jeżeli istniała konieczność wykupienia z niewoli, wasal był zobowiązany do udzielenia pomocy materialnej seniorowi. Także wtedy, gdy senior wydawał za mąż najstarszą córkę lub pasował na rycerza najstarszego syna, wasal winien udzielać materialnego wsparcia.
Wasale jednego seniora nosili tytuł parów. Stanowili jedną grupę feudalną. Jeśli ktoś wykroczył przeciw seniorowi, odpowiadał przed sądem parów. Zobowiązania wobec wasala posiadał też senior. Obowiązywała go pomoc dla wasala oraz protekcja. Gdy senior nie spełniał swych zadań, wasal mógł mu wypowiedzieć posłuszeństwo.
We Francji zrodziła się zasada: „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”. Królowie francuscy nie mieli możliwości odwołania się do niższego rycerstwa, by pośród niego szukać wsparcia przeciw nieposłusznym właścicielom wielkich księstw i hrabstw.
Stosunek lenny był dożywotni. Gdy jedna ze stron umierała, należało odnowić zobowiązania lenne. W praktyce było to dziedziczne. Stosunek lenny objął Kościół. Dostojnicy kościelni nadawali beneficja rycerstwu w zamian za służbę. Tak powstała nowa struktura feudalno-społeczna – senioria. Na terenie Niemiec powstały w ten sposób potężne państwa kościelne z biskupami i opatami na czele.
Zawiązanie stosunku lennego wyglądało w ten sposób, że wasal klękał przed seniorem, składał ręce i wkładał je w ręce seniora. Ten podnosił go z klęczek i całował w usta. Wasal składał przysięgę na Ewangelię lub relikwie. Po złożeniu przysięgi senior wręczał wasalowi znak nadawanego lenna: chorągiew, włócznie, pastorał. Z czasem to uległo sakralizacji. Bóg stał się suzerenem ziemskich suzerenów.
Feudalizm francuski i angielski



We Francji feudalizm doprowadził do niemal całkowitego rozkładu państwa. W X w. Karolingowie byli zdani całkowicie na łaskę możnowładców, którzy walczyli między sobą. W 987 r. umiera ostatni z dynastii Karolingów. Tron obejmuje wówczas Hugo Kapet, założyciel dynastii Kapetyngów. Wybrany został dzięki poparciu dworu cesarskiego. Teren, który znajdował się w bezpośrednim zarządzie króla był niewielki – rozciągał się między Paryżem a Orleanem. Próba powiększenia terytorium spotkała się z opozycją wasali. Sytuacja pogorszyła się, gdy na tronie angielskim zasiadł Wilhelm Zdobywca – książę Normandii – jeden z najsilniejszych wasali, którego pozycja była potężniejsza od suzerena.
W walce o utrzymanie tronu Kapetyngowie pozyskali sobie kler. Opuszczone godności kościelne obsadzali oddanymi sobie ludźmi. Hugo Kapet wprowadził zasadę wyznaczania następcy jeszcze za życia króla.
Władza wasali była większa niż władza króla. Największy książę panował na terenie Akwitanii (na płd od Loary). Posiadał on uprawnienia prawie królewskie. Inny charakter miało księstwo Normandii, które miało inny ustrój od reszty Francji. Normanowie zachowali zależność wszystkich od wodza – księcia Normandii. Książę stworzył swoją administrację z urzędnikami, którzy kontrolowali książęcych wasali. Bez zgody księcia nie można było budować warownych zamków. To doprowadziło do zaniku wewnętrznych wojen w Normandii. Tutaj książęta także korzystali z poparcia Kościoła. Z jednej strony kler był uzależniony od władzy książęcej, z drugiej strony poprzez przyjęcie reformy kluniackiej, kler górował pod względem moralnym i organizacyjnym nad duchowieństwem reszty Francji.
System normandzki został przeszczepiony na grunt angielski, gdy po zwycięstwie pod Hastings w 1066 r. Wilhelm Zdobywca zasiadł na tronie angielskim. Wilhelm skonfiskował majątki wszystkich buntujących się możnowładców. W ten sposób zyskał ziemie na beneficja dla rycerzy przybyłych z Normandii. Nie zniósł podatków w Anglii, które zasilały skarbiec królewski: podatek, daniny od miast, opłaty celne itp. Terytorium państwa uznano za własność królewską, którą nadawano lennikom, a ci z kolei mniejsze części nadawali swoim wasalom. W przeciwieństwie do Francji wszyscy wolni poddani składali przysięgę wierności wobec panującego. Tutaj nie istniała zasada – wasal mego wasala nie jest moim wasalem. Wilhelm nie zlikwidował także chłopskiej piechoty.
Doprowadzono do rozbudowy systemu administracyjnego, rozdzielono skarbiec publiczny od królewskiego, spisano dobra i dochody państwa. Utrzymał sądownictwo publiczne, które zakładało równość wszystkich wobec prawa. Podatki zbierali urzędnicy królewscy – szeryfowie. Mieli oni nadzór nad sądownictwem. Mieli oni za zadanie utrzymanie porządku w hrabstwie. W ten sposób monarchia anglonormandzka stała się jedną największych potęg ówczesnej Europy.

Bibliografia

Tadeusz Manteuffel – „Historia powszechna – Średniowiecze”
George Henderson – „Wczesne średniowiecze”
W. Tatarkiewicz – „Estetyka średniowiecza”