Barok w architekturze, rzeźbie, malarstwie, muzyce

Barok – styl w sztuce, architekturze i literaturze zapoczątkowany we Włoszech; wyrósł na podłożu renesansu i panował od XVI do XVIII wieku (od około 1580 do około 1730 roku). Barok odznacza się ekspresyjnością, bogactwem formy i zdobnictwa, silnymi kontrastami, monumentalnością; linia prosta w sztuce i architekturze jest prawie nieobecna, jej miejsce zajmują linie faliste, załamania, występy, zaokrąglenia. Dzieła architektoniczne tego okresu bywają przeładowane dekoracją figuralną i ornamentyką. Nazywano go kiedyś "zwyrodniałą formą renesansu" (Jacob Burckhardt). Nazwa epoki pochodzi od słowa barocco – w języku włoskim: "coś dziwacznego, przesadnego", zaś w języku portugalskim - "perła o nieregularnym kształcie". Polscy reformatorzy oświeceniowi widzieli w baroku symbol upadku umysłowego, zacofania i panoszącego się sarmatyzmu. W okresie baroku stworzono wiele dzieł, które weszły do kanonu sztuki i stanowią punkt odniesienia także w naszej epoce (np. dramaty Szekspira wciąż na nowo odczytywane).
Charakterystyczne dla epoki było łączenie architektury, malarstwa i rzeźby o maksymalnym natężeniu ekspresji. Wygięcie elewacji i gzymsów pozwalało uzyskać efekty światłocieniowe. Architektura barokowa rozwinęła się we Włoszech, jej współtwórcami byli Giacomo della Porta, Vignola, Maderna, Bernini ) i Borromini. Architektoniczne idee barokowe przedostały się z Włoch do Hiszpanii, Portugalii i ich kolonii. Anglia i Francja nie od razu poszły za wzorem Włoch; w krajach tych panowały trendy spokojniejsze; we Francji najwybitniejszym architektem był wtedy Jules Hardouin-Mansart, w Anglii Christopher Wren, który tworzył w duchu późno renesansowym z baroku przejmując monumentalizm. Doskonale rozwinęła się architektura barokowa w krajach południowo-niemieckich i w Austrii. Główni architekci: Fischer von Erlach, Christofer Dientzenhofer, Jacob Prandauer, w Saksonii Matthus Daniel Pppelmann. W Polsce udzielał się też Niemiec, Andreas Schlter.
Cechuje go monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, hieratyzacja elementów kompozycyjnych kumulująca na osi środkowej. Efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów, wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il Ges. Różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne). Monumentalne założenia klasztorne, zbliżone do pałacowych. Kraje katolickie wykazywały dużą aktywność na polu barokowego budownictwa kościelnego, w okresie kontrreformacji powstało wiele świątyń jezuickich; w krajach, które oderwały się od Kościoła rzymskiego nie pojawiły się takie tendencje. W Polsce najwcześniejszym kościołem barokowym jest Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, rozpoczęty w roku 1597. Barok pozostawił u nas mnóstwo zabytków w większych i mniejszych miastach, a także wsiach; obok budowy nowych, przerabiano kościoły gotyckie. Prócz kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie do najważniejszych zabytków kościelnej architektury tamtego okresu należą: w Krakowie - kaplica Wazów w Katedrze Wawelskiej, św. Anny, kościół Wizytek. We Lwowie wybudowano wówczas kościół Ojców Dominikanów i sobór św. Jura. Do poznańskich zabytków barokowych należy Fara, dawny kościół jezuitów; w Gdańsku kaplica królewska; w Warszawie kościoły Wizytek, Kościół św. Krzyża w Warszawie, Sakramentek i Kapucynów, kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu i kaplica św. Kazimierza w Wilnie, a wreszcie bazylika w Świętej Lipce i Kościół Św. Szczepana w Mnichowie.
Jak cała sztuka baroku, również rzeźba barokowa narodziła się we Włoszech, jej początki widzimy w dziełach da Bologne. Głównymi jej przedstawicielami byli: Bernini, A. Algardi, S. Maderna i pochodzący z Brukseli Duquesnoy. W rzeźbie, podobnie jak w malarstwie, przejawiło się dążenie do silnych kontrastów, oddania iluzji ruchu; ulubionymi tematami stały się ekstaza religijna, silne przeżycia duchowe i namiętności. Ze sztuki Antonio da Bologna wyszła szkoła francuska rzeźbiarska z Franois Girardonem na czele. Odrębny typ plastyki barokowej powstał w Hiszpanii; głównymi jego przedstawicielami byli Gregorio Hernandez i Martinez Montanes. Niektórzy z artystów belgijskich, jak Giovanni da Bologna i Duquesnoy, działali we Włoszech; z pracujących w kraju ojczystym warto wymienić Lucasa Faidherbe. Z holenderskich artystów wybił się na plan pierwszy Adrien de Vries, znany również w innych krajach północnej Europy z rzeźb w brązie. Najwybitniejszym niemieckim rzeźbiarzem barokowym był Andreas Schlter. W Polsce pracowało wówczas wielu obcych rzeźbiarzy, jak np. Baltazar Fontana w Krakowie. Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeźby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, posągi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (często w ogrodach) cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, zwłaszcza w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy.
Malarstwo W malarstwie religijnym przeważała tematyka mistyczno-symboliczna, natomiast malarstwo świeckie opisywało przede wszystkim sceny mitologiczne i alegoryczne; rozwinął się portret; bujny rozkwit przeżył też pejzaż i martwa natura. Włoskie malarstwo barokowe reprezentowane było głównie przez następujące szkoły: bolońską eklektyczna (Annibale Carracci, Lodovico Carracci, Guido Reni, Domenichino, Francesco Albani i Guercino) i neapolitańską z Riberą, Salvatorem Rosą i Lucą Giordano; Caravaggio był przedstawicielem kierunku naturalistycznego. W Hiszpanii najważniejszymi malarzami byli w tym czasie Velazquez, Murillo i Francisco de Zurbara, we Francji Nicolas Poussin, Pierre Mignard, Charles Le Brun, Hyacinthe Rigaud, Gaspard Dughet i Claude Lorrain. W północnej Europie najsławniejsze wówczas nazwiska to Rubens, Van Dyck, Rembrandt, Jan Vermeer. Z artystów związanych z Polską warto wymienić: Tomasza Dolabellę, Jana Triciusa, Eleutera-Siemiginowskiego, Marcina Altomonte. W Wilnie tworzył Cornelis Danckerts de Ry.
Muzyka baroku nauczyła się korzystać z wielu środków wyrazu i posługiwała się bogatą stylistyką. Rozwinęła się opera, oratorium i kantata, muzyka instrumentalna sięgnęła też po takie formy jak sonaty, koncerty i uwertury. Jednym z największych, a zarazem jednym z pierwszych kompozytorów okresu baroku był Claudio Monteverdi. Do jego naśladowców zalicza się Alessandro Scarlattiego i Giovanni Pergolesiego. Wielkimi włoskimi twórcami muzyki instrumentalnej tego okresu byli Arcangelo Corelli, Antonio Vivaldi, Tomaso Albinoni. W Niemczech królowała muzyka sakralna Bacha; wśród najznakomitszych niemieckich twórców tego okresu poczesne miejsce przypadło też Johannowi Pachelbelowi i Georgowi Telemannowi. W Anglii powstały wielkie opery Jerzego Fryderyka Hndla. Do największych twórców epoki baroku muzykolodzy zaliczają przede wszystkim Jana Sebastiana Bacha, Jerzego Fryderyka Hndla oraz Antonia Vivaldiego. Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne - nurt naturalistyczny, reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasycystyczny (wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccicch, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te, przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zwłaszcza w krajach katolickich), były głównymi kierunkami malarstwa barokowego..