Socjologia jako nauka społeczna

Dowodząc słuszności stwierdzeniu, iż socjologia jest jedną z dziedzin nauki w pierwszej części mojej pracy pokażę, czym jest nauka i czy wyróżnia się spośród innych dziedzin kultury ludzkiej. W drugiej części przedstawię dziedzinę zainteresowań nauk społecznych oraz krótki rys historii myśli społecznej obrazujący narodziny tejże nauki. Część trzecia pracy będzie udowodnieniem tezy, iż socjologia jest nauką społeczną.

Swoją pracę rozpocznę od wyjaśnienia na pozór banalnego, jednak faktycznie złożonego zagadnienia. Czym jest nauka? W jaki sposób można ją wyróżnić spośród innych dziedzin kultury ludzkiej?

Każda nauka opisuje pewne systemy działalności ludzkiej, mające na celu realizację pewnych zagadnień lub też wytwory tej działalności .

„Celem czynności składających się na jakaś naukę jest rozwijanie, rozszerzanie, pogłębianie wiedzy o tej dziedzinie zjawisk, przedmiotów i procesów, jakie znajduję się w polu zainteresowań danej nauki. Wiedza ta to pewien uznawany przez przedstawicieli danej dyscypliny naukowej zespół przeświadczeń i sądów o tym, jak jest, jak się rzeczy mają i dlaczego tak się one mają, oraz wyrażające te sądy twierdzeń czy całych systemów tych twierdzeń stanowiących bądź opisy poszczególnych fragmentów, bądź też teorie wyjaśniające zjawiska z danej dziedziny” .

Nauki możemy podzielić na dedukcyjne i indukcyjne lub mówiąc inaczej na formalne oraz empiryczne.
W naukach formalnych wymagane jest udowodnienie poszczególnych twierdzeń bądź też całych teorii w sposób formalnie – logicznie lub matematycznie kontrolowany. Wynikać one muszą z twierdzeń już udowodnionych lub też z założeń naczelnych nazywanych aksjomatami. Przykładami takich nauk są matematyka i logika .
W odróżnieniu od nauk formalnych nauki empiryczne przedmiot swojego badania znajdują w realnie istniejącej przyrodzie ożywionej i nieożywionej, w tym również fragmenty realnego świata, na jaki składają się ludzie i tworzone przez nich zbiorowości. Przykładami tych nauk są: fizyka, chemia, biologia, ale również psychologia czy socjologia .

Ewolucja poszczególnych nauk może wydawać się ciągłym procesem, w trakcie którego rozszerza się obszar wiedzy i udoskonala się jej zawartość informacyjna. Proces rozpoczyna postawienie problemu, wysunięcie jakiegoś pytania lub zbioru pytań. Kończy natomiast rozwiązanie podjętego problemu i wzbogacenia tym samym danej nauki o jakiś nowy element. Proces ten nazywamy pojedynczym badaniem naukowym .

„Rozpatrywana z bliska historia każdej nauki jawi się nam wówczas jako seria badań, z których pewne przynajmniej kończą się przynajmniej wprowadzeniem do nauki nowych twierdzeń, opisów, wyjaśnień, uogólnień teorii, gdy inne eliminuję z niej pewne dotychczas nazwane tezy i teorie lub ograniczają zasięg ich ważności” .

„Jedną z cech dojrzałej nauki jest kumulatywny charakter jej rozwoju. Oznacza to, iż odkrycia poszczególnych badaczy sumują się w coraz bardziej spójny opisowy i teoretyczny obraz danej sfery zjawisk, że istnieje ciągłość pracy następujących po sobie generacji uczonych kontynuujących działalność poprzedników. Obalanie twierdzeń poprzedników czy też zawężanie zakresu ich ważności, specyfikowanie ich do pewnych określonych warunków nie jest, rzecz jasna, sprzeczne z zasadą kumulatywności nauki – wyniki odrzucone są najczęściej etapem niezbędnym na drodze do twierdzeń bardziej adekwatnych czy lepiej uzasadnionych. Im bardziej kumulatywny charakter ma sposób uprawiania danej nauki, tym większą rolę odgrywają w kształtowaniu jej zainteresowań badawczych sytuacje problemowe na terenie nauki samej” .


Termin „socjologia” wywodzi się z łacińskiego słowa „societas” oznaczającego społeczeństwo oraz greckiego słowa „logos” – nauka, co wskazuje na to, że w dokładnym tłumaczeniu socjologię możemy określić jako naukę o społeczeństwie.

Problem statusu socjologii jako nauki ma swój początek w okresie zaistnienia myśli prekursorskiej. Ukazuje ona potrzebę stworzenia nauki, której przedmiotem jest społeczeństwo, ugruntowane w dobie rozwoju cywilizacyjnego. Nauka jest rodzajem szczególnego zachowania człowieka, mającego na celu zrozumienie otaczającej go rzeczywistości.

Podstawą każdej nauki są wstępne rozważania na temat dziedziny jej zainteresowań. Historia myśli socjologicznej ma swój początek jeszcze
w kulturze społeczeństw pierwotnych, gdzie zasady postępowania dyktowane były nakazami religijno-magicznymi.

Problematyka związków jednostka-społeczeństwo nurtowała już starożytnych myślicieli. Platon w dziele „Państwo” oraz Arystoteles
w „Polityce” poruszają problemy związane z interakcjami społecznymi i ich wpływem na zdobywanie i sprawowanie władzy.

W średniowieczu Św. Augustyn był twórcą koncepcji społeczeństwa opartego na doczesnych i nadprzyrodzonych wartościach myśli chrześcijańskiej. Według Tomasza z Akwinu społeczeństwo składało się z ludzi modlących się, wojujących i panujących. To hierarchiczne zróżnicowanie przedstawił jako rzecz naturalną i sprawiedliwą.

Niccollo Machiavelli w swoim dziele pt. „Książe” ukazał, iż społeczno-politycznym motywem ludzkich działań jest żądza władzy i posiadania. Efektywne działania i realizacja tych wartości prowadzi jednostkę lub grupę społeczną do sukcesu.

W okresie odrodzenia twórcą nowego nurtu myśli socjologicznej był Tomasz Morus. Główne założenia nowożytnego socjalizmu utopijnego, organizację elitarnego społeczeństwa przedstawił w dziel pt. „Utopia”.

Jednym z prekursorów socjologii XVII i XVIII wieku był włoski filozof Giambattista Vico dowodził on, że rozwój społeczeństwa i jego dzieje jest wynikiem procesu przebiegającego według stałych prawidłowości.

Za twórcę socjologii uważa się francuskiego myśliciela Augusta Comte żyjącego w latach 1798 - 1857, którego wkład do nauki można ująć w trzech zasadniczych tezach:
1) nadania nowej nauce stosunkowo szybko zaakceptowanej
nazwy,
2) określenia przedmiotu badań socjologii,
3) zaoferowania powstającej nauce specyficznych metod badawczych. Termin „socjologia” został użyty przez niego po raz pierwszy w 1837 roku w dziele pt. „Kurs filozofii pozytywnej”. Przedmiotem badań socjologicznych wg Comte jest społeczeństwo stanowiące zharmonizowaną całość, składającą się z elementarnych cząstek zwanych rodzinami. Jest twórcą badań zjawisk społecznych, którymi zajmuje się socjologia. Do metod, jakimi się posługiwał zaliczmy:
1) obserwacja,
2) eksperyment,
3) metoda porównawcza,
4) analiza historyczna.

Teoria socjologiczna została wzbogacona przez Herberta Spencera twórcy ewolucjonizmu żyjącego w latach 1820 – 1903 autora dzieła „Zasady socjologii” był to pierwszy podręcznik socjologii. Autor uważał, że zadaniem tej nauki jest opis wyjaśnienie, zrozumienie i zbudowanie teoretycznego obrazu społeczeństwa.

Dwaj reprezentanci powstałej w Chicago „szkoły ekologicznej” Robert E. Park i Ernest W. Burgess w wydanym podręczniku pt. „Wprowadzenie do nauki socjologii” ukazali tendencję do przekształcania socjologii w dyscyplinę empiryczną, która reprezentuje różne kierunki metodologiczno-teoretyczne. Programowo badacze tej szkoły zakładali badanie procesów urbanizacji, które wywołują zanik więzi. Głównym pytaniem przez nich stawianym było: jak w warunkach miejskich można uzyskać ład społeczny taki, jaki istniał zanim pojawiło się życie wielkomiejskie.

Vilfredo Pareto żyjący w latach 1848 – 1923 twórca koncepcji zwanej „teorią krążenia elit”, która miała na celu wyjaśnienie nierówności społecznych uważał, że proces dziejów jest ciągłą zmianą elit rządzących wywodzących się z klas niższych i obalanych przez nowe elity. Twierdził, że każda nauka społeczna mówi tak o rzeczywistości społecznej, że zakłada istnienie określonego modelu. Uważał że socjologia wyróżnia się od innych nauk tym że, ujmuje człowieka takim jakim jest naprawdę.

Francuz Emil Durkheim uznał socjologię, jaką naukę o faktach społecznych. Znajomość tych faktów jako regulator zachowań umożliwia lepsze poznanie rzeczywistości społecznej.

Ferdynand Tnnies żyjący w latach 1855 – 1936 wyróżnił dwa typy więzi zbiorowości: wspólnota i społeczeństwo. Wspólnota oparta jest na więzi pokrewieństwa natomiast w społeczeństwie istnieje splot ról wydzielonych ze względu na funkcję. Wg niego można wyróżnić trzy aspekty życia społecznego:
1) biologiczny – życie społeczne jest wynikiem zjawisk
biologicznych, jest przez nie zdeterminowane,
2) psychologiczny – życie społeczne jest określone przez
psychikę ludzką,
2) socjologiczny – łączy dwa powyższe aspekty, dzięki niemu
ludzie się wzajemnie uznają

Max Weber żyjący w latach 1864 – 1920 uważał, iż przedmiotem badań socjologicznych są działania społeczne lub czynności zorientowane na zachowania się ludzi. Jego analiza historyczno-socjologiczna eksponowała koncepcję typu idealnego. Wg Webera przedmiotem zainteresowania socjologii są:
1) czynności ludzkie,
2) zachowania odruchowe
3) zachowania znaczące

Jaka była przyczyna powstania nauk społecznych? Najogólniej mówiąc była nią potrzeba zmienienia oraz ulepszenia otaczającego nas świata zjawisk społecznych.

„Zadaniem nauk społecznych jest rozumiejąca interpretacja działań ludzkich i wytworów ludzkiej działalności. Bez względu na to, jak chcielibyśmy określić zadania nauk społecznych, jest faktem niewątpliwym, iż w swym podejściu do ludzi i ich zbiorowości interesują się one również tym, co ci ludzie myślą i czują, a więc aspektami psychologicznymi, stroną doznaniowo – przeżyciową zjawisk społecznych, ich jednostkowymi i kolektywnie ustalonymi znaczeniami, a docierają do tego przez mniej lub bardziej adekwatne rozumienie zjawisk i sytuacji społecznych oraz stanów i zachowań ludzkich” .

Dla socjologa „społeczeństwo” przedstawia się jako ogromny kompleks wzajemnych stosunków ludzkich. Mówiąc bardziej specjalistycznym językiem – system interakcji. Określenie „ogromny” ciężko wyjaśnić ilościowo. Socjolog może mówić o „społeczeństwie” obejmującym miliony ludzi, jak również może odnieść ten termin do ilościowo znacznie mniejszej zbiorowości .

Socjologia jako nauka społeczna wykreowała pewien system twierdzeń o otaczającej nas rzeczywistości społecznej. W odróżnieniu od innych dyscyplin naukowych ma ona bardzo rozbudowany system funkcji społecznych .

Funkcja diagnostyczna socjologii uwidacznia się w trybie działań badacza, który śledzi i opisuje zjawiska i procesy społeczne. Badania mają na celu określenie czasowo-przestrzennego zasięgu ich występowania oraz ustalić prawidłowości rządzące tymi procesami . Wg A. Malewskiego badacz ustala pewne fakty społeczne w celu:
1) usunięcia niepożądanego stanu rzeczy,
2) oceny skuteczności określonej akcji,
3) zebranie danych ogólnych, które mogą, lecz nie muszą być
wykorzystane.

Funkcja apologetyczna realizowana jest w socjologii z różnym stopniem nasilenia. Uwidoczniona ona jest wówczas, gdy badacz zbierając dane celowo pomija inne, aby móc poprzeć pewne cele, sytuacje społeczne .

Funkcja demaskatorska obrazuje faktyczny stan rzeczy mogący pokazać faktyczne motywacje ludzkiej aktywności lub jej braku. Pozwala ona demaskować działania pozornie właściwe wywodzące się z rzekomo idealnych wartości .

Funkcja teoretyczna przejawia się w konstruowaniu koncepcji i modeli teoretycznych niezbędnych do wyjaśniania opisywanych zależności występujących w układach życia społecznego .

Funkcja socjotechniczna badacz wykorzystuje teorie socjologiczne do tworzenia zaleceń osobom zajmującym się kształtowaniem i modyfikacją postaw i zachowań .

Reasumując socjologia jako nauka społeczna ma na celu obiektywne poznanie rzeczywistości wyrastające z potrzeb jej opanowania i przekształcania przez człowieka. Jest historycznie ukształtowana i stale rozwijana jako forma świadomości społecznej. Określa prawidłowości powstawania i przekształcania się różnych form życia zbiorowego, analizuje zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach.