Wielki kryzys ekonomiczny w latach 1929 - 1935 w Stanach Zjednoczonych i Europie.

Kryzys ekonomiczny który spowodował globalną katastrofę gospodarczą,
nastąpił w Stanach Zjednoczonych Ameryki, po dniu zwanym ?czarnym czwartkiem?,
w którym to miała miejsce panika na giełdzie nowojorskiej Wall Street - 24 październik 1929. Doszło tam do niekontrolowanego i gwałtownego spadku cen wszelkich akcji. Poniosło to za sobą takie negatywne efekty jak bankructwa, zadłużenia, recesje, masowe bezrobocia, ogólna bieda w warstwach społecznych oraz znaczące konsekwencje polityczne. Skutki owego kryzysu który z początku był odczuwalny jedynie w Stanach Zjednoczony, rozprzestrzenił się na resztę państw Świata, a stan gospodarki globalnej z tamtejszych czasów zgodnie określono jako ? wielka depresja? XX wieku.
Przyczyn takiego biegu wydarzeń historycy doszukują się szczególnie w nierównomiernym rozwoju gospodarczym jaki nastąpił po I Wojnie Światowej. I Wojna Światowa doprowadziła do braku równowagi między potencjalnością produkcyjną, a możliwościami zbytu towarów. Głównymi powodami braku równowagi były trudności w światowym rolnictwie, spadek przyrostu naturalnego w rozwiniętych krajach oraz polityka dążąca do utrzymania wysokich cen na własne wyroby, a niskich na surowce. Znaczący producenci na arenie gospodarczej, silnie starali wprowadzić ekspansje rynku zbytu przez sprzedaż towarów i lokatę kapitałów w krajach o taniej sile roboczej, kolonialnych i słabo rozwiniętych. Popyt przy operacja giełdowych był sztucznie podtrzymywany poprzez wątpliwą zwyżkę kursu papierów wartościowych. Przedsiębiorstwa o dużym potencjale inwestowały sporą część zysków bądź wykupywały słabsze gospodarczo zakłady. Inwestycje prowadziły do wzmożenia i przyśpieszenia produkcji konsumpcyjnej w tempie wyprzedzającym wzrost siły ludności. Obiektywnie patrząc i oceniając na ?porządny? rozwój ekonomiczny w latach dwudziestych oparty był na pozornych i chwiejnych podstawach, które maskowały jedynie narastające problemy gospodarcze.
Po I Wojnie Światowej Europa zaczęła z wielkimi trudnościami podnosić się ze zgliszczy destrukcji. Szczególnie ciężka była sytuacja w przegranych Niemczech, gdzie rywalizowały ze sobą skrajne ugrupowania polityczne, a inflacja w latach 1922-23 sprawiła, że oszczędności wielu obywateli zostały deprecjonowane. Jednak do końca trzeciej dekady XX wieku sytuacja gospodarcza zaczęła się wszędzie stabilizować. Dobrobyt nie stał się jednak udziałem wszystkich, bezrobocie w Wielkiej Brytanii nigdy nie spadło w okresie międzywojennym poniżej miliona. Poza tym zarówno Niemcy jak i Wielka Brytania zależne były od amerykańskich pożyczek, które miały służyć spłaceniu wojennych kredytów u wierzycieli, w dużej części także Amerykanów. Gospodarka amerykańska kwitła, wzrastała ponad przeciętność, taka zależność nie wykazywała się nieść ze sobą jakiegokolwiek ryzyka. Amerykanie nie ponieśli tak widocznych strat jak europejscy konkurenci gospodarczy, stąd też produkcja, eksport i dochody rosły. Zdawało się, że eskalacja rozwojowa gospodarki może trwać wiecznie, a optymizm ten znalazł odzwierciedlenie w gwałtownym wzroście cen akcji na nowojorskiej giełdzie na Wall Street. Ponieważ wartość udziałów ciągle rosła, wielu ludzi stwierdziło, że kupno akcji to pewna i prosta droga, by ulokować i powiększyć kapitał. Reguły handlu na giełdzie pozwalały osobom dysponującym niewielkim kapitałem na kupowanie potrzeb na kredyt. W okresie tym zaczęły się mnożyć nowe przedsiębiorstwa. Zdarzało się dość często, że grupa nowych spółek powstawała wyłącznie w oparciu o kapitał jednej spółki dysponującej kapitałem założycielskim. Dopóki wszystko szło jak należy, nietrwałość takich rozwiązań wydawała się nieistotna, a duży popyt na akcje wciąż podwyższał ich ceny. Ceny akcji rosły coraz wyżej w ciągu 1928 i 1929r., aż osiągnęły zawrotne wysokości. Wtedy, w pamiętnym wrześniu 1929r., kursy zaczęły gwałtownie spadać. Maklerzy i akcjonariusze zaniepokoili się tym faktem, wybuchła ogarniająca panika. 24 październik, był dniem który nazwano ,,czarnym czwartkiem??, akcjonariusze pozbyli się wtedy 12mln akcji. Masowo wyprzedając swoje udziały- był to dopiero wierzchołek góry lodowej tego co miało się wydarzyć. System zadziałał w odwrotną stronę, gdy nacisk rynku, skłaniający udziałowców do sprzedaży papierów wartościowych, powodował spadek cen i nowe fale sprzedaży. Kupujący ?na kredyt? nie mogli spłacić zobowiązań i stracili udziały, a nie dofinansowane spółki nie były w stanie pokryć swych strat i upadały. Krach do końca roku zrujnował wiele przedsiębiorstw i osób prywatnych, wstrząsając optymizmem amerykańskich obywateli. Pomimo tego iż paniczna sprzedaż wreszcie ustała, spadek cen utrzymał się jeszcze przez prawie trzy lata. Wszystkie przedsiębiorstwa ucierpiały bezpośrednio lub pośrednio z powodu krachu. Firmy upadały, a banki i przedsiębiorstwa domagały się spłacenia pożyczek. Nastąpił spadek zaufania obywateli do instytucji finansowych, który szczególnie dotknął banki; ich klienci w pośpiechu wycofywali swoje oszczędności. W rezultacie tysiące amerykańskich banków zostało zamkniętych, dał się także odczuć kolejny efekt krachu, a mianowicie powiększające się szeregi bezrobotnych, co spowodowało spadek siły nabywczej, recesję, i upadek następnych firm.
?Wielki Kryzys? w okresie między 1929 ? 1935 objął swoim zasięgiem wszystkie kraje Świata, wraz ze wszystkimi dziedzinami gospodarki, wpływy kryzysu różniły się w zależności od danego państwa, od stopnia uprzemysłowienia i koncentracji gospodarczej. Tak na przykład w krajach uprzemysłowionych kryzys spowodował silny spadek produkcji przemysłowej, potężny wzrost bezrobocia, zmniejszenie dochodów ludności miejskiej. Natomiast w krajach rolniczych dotkliwie odczuwano spadek cen produktów rolnych i związane z tym zubożenie stref wiejskich. Prowadziło to do ograniczenia popytu na dobra przemysłowe, pogłębiając tymże kryzys w przemyśle. Wszędzie malała produkcja przemysłowa, rosło bezrobocie, drastycznie malały dochody ludności, kondycja gospodarcza ulęgała znaczącemu pogorszeniu. Wartość światowej wymiany handlowej obniżyła się
do 33 procent, najbardziej zarysował się spadek obrotów w krajach Ameryki Północnej a najmniej krajach Afryki. By zwiększyć eksport wiele krajów stosowało dumping ( sprzedaż swych towarów po cenach niższych od światowych ). Zagrożone państwa podwyższały cła wwozowe, by uchronić własną produkcję, dzięki temu rozwinął się protekcjonizm celny. Bez protekcji instrumentów państwowych ochrona własnej wytwórczości i własnego rynku stała się niewykonalna. Państwa silniejsze starały przerzucić ciężar załamania gospodarki na słabszych partnerów, uzależnionych politycznie, którzy nie mogli bronić własnej wytwórczości odpowiednimi strategiami celnymi. Dodatkowym czynnikiem wpływającym destruktywnie na słabszych partnerów był odpływ złota i dewiz. W kierunku przeciwdziałania, wiele państw zakazało transferu złota za granicę, zawiesiło również wymienialność własnej waluty na złoto lub przeprowadzało dewaluację wartości. Kryzys doprowadził do załamania systemów walutowych większości państw i odejścia od waluty mającej pokrycie w złocie, towarzyszyła temu depresja systemów kredytowych i bankowych. Bankructwa bankowe miały z kolei duży wpływ na życie gospodarcze, gdyż panika powodowała wycofywanie wkładów i lokat.
Europa najdotkliwiej odczuła skutki kryzysu w 1931r. w momencie kiedy to jego wpływ stał się najbardziej widoczny. Pierwszymi poważniejszymi objawami zapadania się systemów gospodarczych Europy było bankructwo austriackiego banku Kreditanstalt które pociągnęło za sobą załamanie się struktur finansowych w całej środkowej Europie. Szczególnie silnie kryzys nastąpił w Niemczech które były uzależnione od amerykańskich inwestycji i kredytów. Bezrobocie sięgnęło tam 6 milionów ludzi. Kryzys nie ominął Wielkiej Brytanii, nawet słabiej uprzemysłowione takie jak Francja czy Włochy, odczuły silnie jego skutki działania. Z powodu dramatycznego umniejszenia wartości popytu takich wyrobów jak kawa, cukier, jedwab czy bawełna, kraje całego świata, od Argentyny po Japonię stały się ofiarami kryzysu. Kryzys odegrał także istotną rolę w znaczących przemianach politycznych, które zaszły we wczesnych latach 30-tych. Rząd Partii Pracy w Wielkiej Brytanii upadł, a w samej jej strukturze nastąpiły podziały. Liderzy laburzystów weszli do koalicji z konserwatystami i liberałami, tworząc Rząd Narodowy. Nowy rząd zmniejszył zasiłki dla bezrobotnych i płace urzędników państwowych, nie zdołało to jednak ocalić wartości narodowej waluty i Wielka Brytania zmuszona została do rezygnacji z zasady pozwalającej na wprowadzenie na rynek takiej ilości pieniędzy, jaka miała pokrycie w państwowych rezerwach złota. Na towary zagraniczne nałożone zostały taryfy celne, aby chronić gospodarkę brytyjską, co pociągnęło za sobą porzucenie doktryny wolnego handlu o długiej tradycji. Innych państwa także zaczęły wprowadzać ten że system, znany pod nazwą protekcjonizmu. Skutki tego były takie że spadla wartość międzynarodowej wymiany towarowej, która spowolniła proces wychodzenia z kryzysu. W Niemczech kryzys został wykorzystany ku wzniesieniu do władzy Adolfa Hitlera i NSDAP.
Polityka gospodarcza Adolfa Hitlera opierała się na interwencjonizmie. Doktryna ta głosiła potrzebę regulacji życia gospodarczego państwa przez rząd. Jednym z postulatów owej doktryny, było twierdzenie, że rządy powinny inwestować, nie oszczędzać. Należało organizować roboty publiczne, które miały dać ludziom zatrudnienie i w ten sposób intensyfikować rozwój gospodarki. Jeśli chodzi o Polskę to skutki światowego kryzysu odczuła ona natychmiast. W rolnictwie polskim kryzys powodował przede wszystkim spadek cen artykułów produkowanych i sprzedawanych przez wieś. Ceny artykułów rolnych spadły od 50 do 70 procent. Miliony drobnych rolników chcąc ratować swoje przychody reagowało na spadek cen zwiększaniem podaży, kosztem konsumpcji własnej, co pogarszało proporcje rynkowe i przyczyniało się do dalszego spadku cen. Spadek cen pogrążył wieś polską w długach i nędzy. Kryzys przemysłowy objawił się głównie w postaci spadku produkcji. W 1932r. produkcja przemysłowa w II Rzeczypospolitej spadła do ok. 63 procent poziomu z 1929r. Ogólnym rezultatem kryzysu było wycofywanie lokat kapitałowych z Polski, co definitywnie pogorszyło bilans płatniczy.
Poprawa sytuacji ekonomicznej nastąpiła w 1933 r. ( w Polsce dopiero w 1935r. ), jednak o punkcie zwrotnym na skalę globalną, możemy dopiero powiedzieć wraz z nastaniem II Wojny Światowej, która była faktyczną zmianą sytuacji rozregulowanej gospodarki światowej.


Magdalena Nowotarska.