Upadki i wzloty koniunktury gospodarczej w Europie w połowie XX wieku przyczyny i konsekwencje
Upadki i wzloty koniunktury gospodarczej w Europie w pierwszej połowie XX w.
- przyczyny i konsekwencje.
Historia gospodarcza jako samodzielna dziedzina naukowa jest nauką bardzo młodą, wyodrębnioną na przełomie XIX i XX w. Jednak prace badawcze z tego zakresu podejmowane były znacznie wcześniej, w istocie, bowiem historia gospodarcza narodziła się „...wraz z burżuazyjną ekonomią polityczną, wraz z kapitalizmem, wraz z rewolucją przemysłową ” W. Kula, Problemy i metody historii gospodarczej, Warszawa 1963, s. 14.
Stałą konsekwencją rozwoju gospodarki kapitalistycznej do II wojny światowej były kryzysy gospodarcze. Załamania przejawiały się przede wszystkim poprzez nadmiar towarów w stosunku do efektywnego popytu i trudności zbytu, powodujące zmniejszenie rozmiarów produkcji i zatrudnienia, któremu zwykle towarzyszył spadek cen artykułów przemysłowych i obniżenie płac. Kryzys przemysłowy powodował często, jako zjawisko pochodne, zaburzenia na rynku kredytowym i rolnym.
Cykle koniunkturalne w XIX w. trwały przeciętnie od 9-11 lat. W epoce imperializmu nastąpiło wyraźne skrócenie długości ich trwania do 7-8 lat. Przed I wojną światową miały miejsce dwa cykle, w latach 1900-1907 oraz 1907-1914. W głównych państwach imperialistycznych Europy można też było zaobserwować osłabienie cyklicznych okresów rozkwitu.
Kryzys, rozpoczynający pierwszy ze wspomnianych cyklów, trwał w latach
1900-1903. Rozpoczął się on w 1899 r. załamaniem finansowym w Rosji, które spowodowało bankructwo wielu zakładów przemysłowych i instytucji finansowych. W ślad za tym nastąpił spadek produkcji przemysłowej, a w roku następnym zjawiska kryzysowe w dziedzinie finansów i w przemyśle wystąpiły także w innych państwach.
W Wielkiej Brytanii spadek poziomu produkcji rozpoczął się w 1900 r. a chociaż nie był znaczny, utrzymał się aż do 1904 r. Załamanie wpłynęło zwłaszcza na przemysł włókienniczy i na wytop surówki żelaza. Równie długotrwały okazał się spadek cen, chociaż tylko przejściowo wpłynął na obniżkę kosztów utrzymania.
We Francji spadek produkcji rozpoczął się pod koniec 1900 r. i trwał do1903 r. Odczuły go te same dziedziny przemysłu, co w Wielkiej Brytanii. Dłużej trwał spadek cen, które powróciły do przedkryzysowego poziomu dopiero w 1906 r. Koszty utrzymania uległy natomiast obniżce, utrzymującej się przez cały czas trwania cyklu.
Znacznie łagodniej odczuły kryzys Niemcy. Doprowadził on do krótkotrwałego zmniejszenia produkcji całego przemysłu, podczas gdy ostrzejszy jej spadek wystąpił w górnictwie i hutnictwie oraz w przemyśle stoczniowym. W przemyśle włókienniczym i chemicznym produkcja nadal wzrastała. Znacznie wyraźniejsze były przejawy kryzysu w dziedzinie cen. Ceny artykułów zmalały o około 18%, nie dotyczyło to jednak kosztów utrzymania.
We wszystkich krajach zmniejszyło się zatrudnienie, a zatem w sposób istotny pogorszyła się sytuacja robotników.
Kryzys objął także inne państwa. W Europie uwidocznił się on w spadku produkcji przemysłowej i cen, zmniejszeniu obrotów handlu międzynarodowego oraz we wzroście bezrobocia. Kraje kolonialne i zależne odczuły kryzys przede wszystkim pośrednio, w wyniku powiązań gospodarczych z państwami rozwiniętymi. Spadły znacznie ceny wielu surowców oraz produktów rolnych, co wpłynęło zwłaszcza na kraje, których gospodarka opierała się na eksporcie jednego tylko produktu.
Pierwszy kryzys epoki imperializmu odegrał dużą rolę w przyspieszeniu procesu kształtowania się monopoli. Upadło wiele przedsiębiorstw słabych ekonomicznie. Charakterystycznym zjawiskiem był wzrost przeciętnych rozmiarów produkcji, przypadającej na jedno przedsiębiorstwo, co świadczyło o przyspieszeniu procesów koncentracji. Podobnie przyspieszone zostało tempo monopolizacji. W latach kryzysu powstało wiele dużych organizacji kartelowych; w Rosji potężne syndykaty Prodameta, Gwozd i inne, w Niemczech utworzono przeszło 100 nowych karteli, podobne zjawiska wystąpiły w innych krajach.
Wyjście z kryzysu dokonywało się bardzo powoli, w różny sposób w poszczególnych państwach. W Niemczech ogólny wskaźnik produkcji przemysłowej osiągnął poziom przedkryzysowy już w 1901 r., jednak w przemyśle maszynowym powrót do stanu przedkryzysowego nastąpił w 1905 r. Również w Anglii od 1905 r. produkcja przekroczyła poziom sprzed kryzysu, ale produkcja środków produkcji osiągnęła ten stan już w 1902 r. Stosunkowo wcześniej poprawa nastąpiła w Niemczech, gdzie o ożywieniu gospodarczym można mówić od 1903 r., chociaż napotykało ono jeszcze pewne przeszkody.
W Rosji przezwyciężenie kryzysu opóźniła przegrana wojna rosyjsko-japońska, a następnie rewolucja 1905 r.
Wybuch nowego kryzysu w dużym stopniu przyspieszyła okoliczność, że w fazie rozkwitu rozbudowano przemysł nie tylko dla zaspokojenia potrzeb nabywców, ile dla zdobycia korzystniejszej pozycji w walce konkurencyjnej. Stworzono więc nadmierne moce wytwórcze, których nie można było wykorzystać. Podstawowa masa nowych zakładów
i urządzeń została uruchomiona w latach 1906-1907. W wyniku szybkiego postępu technicznego w poprzednich latach nowe przedsiębiorstwa dysponowały doskonalszą techniką od dotychczas istniejących i miały niższe koszty produkcji. Zarazem stanowiły własność najpotężniejszych pod względem finansowym ugrupowań kapitału. Groziło to zniszczeniem wielu starych zakładów, co dokonać się mogło podczas przesilenia gospodarczego.
Przyspieszenie kryzysu nastąpiło także wskutek prowadzonej przez monopole polityki cen. W porównaniu z poziomem z 1900 r. ich wyroby znacznie podrożały, podczas gdy ceny artykułów nie zmonopolizowanych nie rosły, a w 1907r, zaczęły ponownie spadać. Drożyzna zaostrzyła problem rynków i wpłynęła na wybuch kryzysu. Wzrastały również ceny żywności, co wpłynęło na poziom życia ludności.
W marcu 1907r. w Stanach Zjednoczonych nastąpiło załamanie giełdowe, które wpłynęło również na giełdy krajów europejskich w postaci spadku kursów akcji.
Jesienny kryzys finansowy 1907r. zapoczątkował powszechne przesilenie gospodarcze, w wyniku którego spadła produkcja przemysłowa oraz ceny, wzrosło natomiast bezrobocie.
Wskaźniki produkcji przemysłowej w niektórych państwach w latach 1906-1913(w %;1913=100)
Lata Anglia Niemcy Francja Rosja
1906 85,1 84,3 73,0 67,1
1907 86,8 82,9 77,0 70,9
1908 82,1 78,8 77,0 73,1
1909 83,4 81,3 83,0 74,7
1910 86,5 88,6 89,0 83,9
1911 89,6 96,0 92,0 89,3
1912 90,9 98,9 100,0 93,2
1913 100,0 100,0 100,0 100,0
Źródło :L Mendelson, Teoria i historia kryzysów i cykli ekonomicznych, t. III, Warszawa1966, s511, 516, 519, 522, 527.
Wśród krajów europejskich kryzys najbardziej odczuła Wielka Brytania. Należy podkreślić zwłaszcza długotrwałość spadku produkcji. Załamanie bardziej dotknęło przemysł ciężki, zaważyło na tym zmniejszenie eksportu. W lepszej stosunkowo sytuacji znalazła się Anglia Południowa, podczas gdy najbardziej ucierpiały Szkocja i Anglia Północna.
W Niemczech kryzys najostrzej dotknął przemysł ciężki. W odróżnieniu od Anglii decydującą rolę odegrało jednak zmniejszenie zużycia produktów przemysłu ciężkiego w kraju, natomiast zwiększenie eksportu łagodziło kryzys.
Kryzys we Francji był słabszy niż w poprzednio wymienionych krajach. Wpływ na to miał pewien niedorozwój przemysłu ciężkiego, na który najmocniej wpłynęło załamanie. W okresie rozkwitu francuska produkcja żelaza i stali nie mogła zaspokoić potrzeb wewnętrznych, w okresie przesilenia rząd francuski podjął zaś program rozbudowy kolei oraz floty wojennej, co spowodowało złożenie poważnych zamówień w przemyśle. Nie uchroniło to wprawdzie Francji przed spadkiem produkcji w przemyśle ciężkim, miał on jednak ograniczone rozmiary. Załamanie objęło także nowe gałęzie: produkcję aluminium, przemysł chemiczny i samochodowy.
W Rosji zmiany koniunktury dokonywały się pod wpływem wojny z Japonią. Wojna spowodowała wzrost produkcji niektórych działów przemysłu, jednakże w innych zahamowała ożywienie. Zwiększone wydatki wojskowe wywołały napięcie, a przejściowo nawet panikę na rynku pieniężnym, które w ciągu 1904r. przerodziło się w kryzys finansowy. Nastąpił spadek kursu papierów wartościowych, dotkliwie odczuwano brak kredytu. Wpłynęło na to również wycofywanie kapitałów zagranicznych. Wojna wywołała także poważne trudności transportowe, a w konsekwencji trudności zbytu, zwłaszcza w przemyśle włókienniczym, eksportującym znaczną część swych wyrobów na wschód.
Na zakłócenie procesu produkcji wpłynęły także rewolucyjne wydarzenia w 1905r., gdyż burżuazja rosyjska zaczęła lokować kapitały za granicą i zamykać niektóre fabryki. Ożywienie gospodarcze, datujące się w Rosji od 1903r., zostało więc przerwane przez wojnę. Jednakże już od 1906r. stopniowo narastały procesy świadczące o przezwyciężaniu zakłóceń; wzrastały ceny i produkcja. W 1907r. wiele gałęzi przemysłu weszło w fazę rozkwitu, jednakże niektóre działy produkcji, jak produkcja szyn, częściowo przemysł włókienniczy, przeżywały nadal zastój. Osiągnięty wzrost produkcji był niższy niż w tej samej fazie w innych państwach kapitalistycznych.
Przebieg kolejnego kryzysu w Rosji różnił się od zmian koniunktury w innych krajach. Przede wszystkim nastąpił on pod wpływem kryzysu światowego po krótkotrwałym okresie słabego ożywienia. W skali całej gospodarki uległ zahamowaniu wzrost produkcji, a w wielu istotnych gałęziach nastąpiło jej zmniejszenie. Odczuł to przede wszystkim przemysł ciężki, gdyż podstawowym objawem kryzysu było zmniejszenie inwestycji; nastąpił też spadek cen.
W wymienionych państwach skupiało się większość europejskiej produkcji przemysłowej, toteż ich sytuacja gospodarcza określała koniunkturę w całej Europie. Kryzys ogarnął również pozostałe kraje. We wszystkich państwach europejskich nastąpił spadek produkcji i wzrost bezrobocia. Kraje kolonialne i zależne zostały dotknięte wielkim zmniejszeniem cen surowców górniczych i rolnych oraz ograniczeniem rozmiarów eksportu. Zjawiska te w znacznej mierze spowodowane były polityką wielkich monopoli, które usiłowały przerzucić na innych konsekwencje kryzysu.
Kolejny cykl ekonomiczny kształtował się pod znakiem zaostrzającego się napięcia, związanego z walką o podział sfer wpływów. Nad światem wisiała już groźba konfliktu zbrojnego. Te okoliczności wpływały hamująco na inwestycje, zwłaszcza w Europie. Z drugiej jednak strony wzrastały zamówienia wojskowe, co działało w odwrotnym kierunku.
W 1913r. wystąpiły obawy kolejnego przesilenia gospodarczego. Przejawiało się ono w postaci zahamowania tempa wzrostu lub też stagnacji w wytwórczości. Istotny wpływ na te zjawiska miał kryzys pieniężny, który pod wpływem wzrostu napięcia międzynarodowego rozpoczął się w końcu 1912r. Dalszy rozwój koniunktury uległ deformacji w wyniku wybuchu I wojny światowej.
Periodycznie powtarzające się załamania koniunktury, a także rozpowszechnienie organizacji typu monopolistycznego, wpływały na zmiany w koncepcjach polityki gospodarczej. Od końca XIX w. wzrastała ingerencja państwa w procesy gospodarcze, choć już częstokroć przyświecały temu hasła wolnej konkurencji i swobody życia gospodarczego.
Potrzeby życia gospodarczego spowodowały przede wszystkim podjęcie kroków zmierzających do osłabienia skutków kryzysów ekonomicznych. Władze państwowe przyznawały pożyczki firmom prywatnym, miało to jednak na celu częściej interesy wojskowe, nie zaś gospodarcze. We Francji rząd subwencjonował stocznie, udzielał zamówień hutom, popierał budowę elektrowni wodnych i rozbudowywał koleje. Celem było zmniejszenie dystansu dzielącego gospodarkę francuską od Niemiec w gałęziach o znaczeniu strategicznym. W Niemczech wzrastały zamówienia wojskowe w fabrykach.
Nie trudno więc wywnioskować, że nowe formy polityki gospodarczej wynikały przede wszystkim z potrzeb praktycznych, a nie z teoretycznej analizy.
W rolnictwie początek XX w. nie przyniósł zasadniczych zmian. Pozostawało ono wyraźnie w tyle za rozwojem przemysłu. Na pierwszy plan wybijały się tendencje, które zarysowały się już pod koniec poprzedniego stulecia. W krajach Europy zachodniej odczuwano konsekwencje kryzysu agrarnego. W Europie wschodniej trwały procesy rozkładu pozostałości ustroju feudalnego i kształtowania się stosunków kapitalistycznych w rolnictwie.
W krajach, gdzie rolnictwo już od dawna miało charakter kapitalistyczny, występowały procesy koncentracji i centralizacji kapitału, analogicznie do zjawisk zachodzących w przemyśle; jednak tempo tych przemian było wolniejsze niż w pozostałych działach gospodarki.
Kryzysowe objawy w rolnictwie europejskim na przełomie XIX i XX w. zostały przezwyciężone. Złożyło się na to wiele przyczyn. Przede wszystkim spadek cen pod wpływem konkurencji taniego zboża zza oceanu doprowadził do zmian w gospodarce rolnej. Wprawdzie upadło wiele słabszych gospodarstw kapitalistycznych, a w Europie wschodniej przyspieszony został proces rozkładu przeżytków feudalnych połączony z rozpadem i parcelacją części wielkich majątków ziemskich, jednakże gospodarstwa silniejsze ekonomicznie stopniowo przystosowały się do zmienionych warunków rynkowych.
Przezwyciężenie kryzysu rolnego dokonywało się w sposób analogiczny do procesów przebiegających w przemyśle. Następowało jednak powoli, z tego zarówno względu, że efekty nakładów inwestycyjnych w produkcji rolnej zjawiają się po stosunkowo długim okresie, jak też i ze względów ekonomicznych. Gospodarstwa rolne z reguły obciążone były rentą gruntową. W niektórych krajach, jak np. w Wielkiej Brytanii, przybierała ona formę czynszów dzierżawnych, płaconych przez przedsiębiorców rolnych wielkim właścicielom ziemskim. W innych państwach dzierżawa ziemi nie przybrała poważniejszych rozmiarów, natomiast gospodarstwa obciążone były długiem hipotecznym, od którego należało płacić procenty, np. w Niemczech. Oznaczało to odpływ kapitału z rolnictwa, a w konsekwencji utrudniało rekonstrukcję tej gałęzi gospodarki.
W wielu krajach europejskich, a zwłaszcza w Europie wschodniej, przebudowę rolnictwa utrudniało także rozdrobienie i zacofanie mniejszej własności ziemskiej. Gospodarstwa chłopskie, prowadzone tradycyjnymi metodami, częściowo tylko produkujące na zbyt, nie dysponowały na ogół odpowiednimi środkami na unowocześnienie techniki produkcji. Właściciele przetrzymali kryzys dzięki obniżeniu swej stopy życiowej, natomiast bardzo powoli wprowadzali nowe metody gospodarowania.
Wzrost produkcji przemysłowej po 1900r. był związany z dalszymi zmianami w strukturze zawodowej ludności poszczególnych państw. Przede wszystkim w szybkim tempie postępowała urbanizacja i zmniejszał się odsetek ludności utrzymującej się z rolnictwa. W Wielkiej Brytanii w 1911r. z rolnictwa utrzymywało się 7,8% osób zawodowo czynnych, we Francji-40,7%, w Niemczech-35,²% ( w 1907r.).
Zmiany, dokonujące się w przemyśle oraz w gospodarce czołowych państw świata kapitalistycznego, doprowadziły do istotnych przemian w strukturze proletariatu. Przede wszystkim procesy centralizacji i koncentracji kapitału spowodowały, że coraz większy odsetek robotników pracował w wielkich przedsiębiorstwach.
Również zmiany w technice wpływały na ewolucje klasy robotniczej. Rozwój nowych dziedzin produkcji, doskonalenie metod wytwórczych, wprowadzenie coraz bardziej skomplikowanych maszyn i urządzeń spowodowały wzrost liczby robotników o wysokich kwalifikacjach zawodowych i zwiększenie roli niższego nadzoru technicznego. Grupy te uzyskiwały wyższe zarobki niż pozostałe kategorie robotników. Wśród lepiej zarabiających znalazły się również zawody, których przedstawiciele zdołali wywalczyć godniejsze warunki pracy i płacy. Wreszcie sami przedsiębiorcy zaczęli sobie zdawać sprawę z korzyści, które mogą osiągnąć, oferując niektórym grupom robotników zarobki wyższe od przeciętnych.
Na położenie robotników w czołowych krajach kapitalistycznych wywierało wpływ wiele sprzecznych czynników. W większości krajów do wybuchu I wojny światowej następował stopniowy wzrost płac realnych. W Niemczech płace realne robotników w latach 1900-1914 wzrosły o około ²%, we Francji-o około 5%. Wyjątek stanowiła Wielka Brytania, gdzie po początkowym wzroście płac w 1901 r. do końca omawianego okresu płace realne utrzymywały się poniżej poziomu z 1900 r.
Nie ulega wątpliwości, że w większości czołowych państw kapitalistycznych nastąpił pewien wzrost płac realnych, skrócenie czasu pracy, rozwój ustawodawstwa socjalnego. Osiągnięcia te okupione były jednak istotnym wzrostem intensywności pracy w przemyśle.
Znacznie gorsze było położenie robotników w słabiej rozwiniętych państwach Europy. Zarobki kształtowały się tam niżej, dłuższy był dzień pracy i gorsze jej warunki. Z drugiej strony jednak niższe były przeciętne kwalifikacje pracowników, a wydajność pozostawała w tyle za przemysłem krajów rozwiniętych. Istotny wpływ na położenie robotników wywierała sytuacja polityczna. W niektórych krajach, jak np. w Rosji, istniał zakaz tworzenia organizacji robotniczych.
Kolejnym okresem w omawianiu upadków i wzlotów koniunktury gospodarczej w Europie w pierwszej połowie XX w. jest I wojna światowa, która wybuchła jako rezultat dotychczasowego ekonomicznego i politycznego rozwoju państw kapitalistycznych. Szczególną rolę w narastaniu sprzeczności odegrało zaostrzenie się nierównomiernego rozwoju ekonomicznego krajów kapitalistycznych w epoce imperializmu.
Można powiedzieć, że przed rokiem 1914 działała raczej swobodnie i efektywnie. Pomimo pewnych ograniczeń, takich jak :cła ochronne prywatnych monopoli i międzynarodowych karteli. W dużej mierze działalność gospodarczą regulował wolny rynek. W czasie wojny we wszystkich uczestniczących w niej państwach, a także w niektórych krajach nie biorących w niej udziału, rządy wprowadziły bezpośrednia kontrolę cen, produkcji i rozdziału siły roboczej.
Poważny problem wywołała dezorganizacja handlu międzynarodowego oraz wojna gospodarcza- przede wszystkim między Wielką Brytanią a Niemcami. Przed wojną największe państwa handlowe i przemysłowe-Wielka Brytania, Niemcy i Francja- były również w stosunkach wzajemnych największymi eksporterami i importerami. Stosunki handlowe między Niemcami a resztą tych państw natychmiast uległy zahamowaniu.
Efekty utraty rynków zagranicznych były długotrwałe. Nawet Wielka Brytania, mimo panowania na morzach, oraz posiadania dużej marynarki handlowej, zmuszona była ograniczać zużycie zasobów związanych z produkcja na potrzeby wojny. W roku 1918 eksport wyrobów przemysłowych był o połowę niższy od przedwojennego.
Działania wojenne wprowadziły poważne zmiany w rolnictwie. Zwiększyło się zapotrzebowanie na żywność i surowce, w sytuacji gdy jednocześnie duże obszary albo wypadały z produkcji rolnej, albo zostały odcięte od rynków. W latach dwudziestych doprowadziło to do nadprodukcji i spadku cen.
Państwa europejskie uczestniczące w wojnie, poza stratą zagranicznych rynków, odczuły utratę dochodów z żeglugi i innych usług. Londyn i inne ośrodki finansowe Europy utraciły część dochodów z działalności bankowej, ubezpieczeń i innych usług finansowych oraz handlowych przejętych w czasie wojny przez Nowy Jork i inne ośrodki.
Kolejną dużą stratą była utrata dochodów z zagranicznych inwestycji. Największymi inwestorami zagranicznymi przed wybuchom wojny były Wielka Brytania, Niemcy i Francja. Ponieważ Francja i Wielka Brytania więcej wtedy importowały, niż eksportowały, dochody z zagranicznych inwestycji ułatwiały opłacanie nadwyżki importu. Kraje te zmuszone były sprzedać część swych zagranicznych inwestycji. Kolejne inwestycje straciły na wartości w rezultacie inflacji oraz związanych z nią trudności walutowych. Jeszcze inne zostały niedokończone lub utracone. Wartość inwestycji brytyjskich zmniejszyła się o około 15%, a francuskich o ponad 50%. Niemieckie inwestycje w krajach uczestniczących w wojnie zostały skonfiskowane, następnie zaliczono je na poczet reparacji.
Kolejną przyczyną zaburzeń w gospodarce stała się inflacja. W momencie zakończenia wojny ceny w Wielkiej Brytanii wzrosły trzykrotnie, we Francji pięciokrotnie, w Niemczech ponad piętnastokrotnie, a w Bułgarii ponad dwudziestokrotnie. Taka rozpiętość cen utrudniała handel międzynarodowy.
W 1918r. Europa była zrujnowana. Wielka Brytania i Francja musiały zacząć długi państwowe, które zaciągnęły u Stanów Zjednoczonych. Austrię Niemcy i Węgry ogarnął głęboki kryzys, ich pieniądz stracił wszelką wartość, a gospodarka znacznie odczuwała brak kapitałów. W 1917r. w Rosji wybuchły dwie rewolucje i rynek rosyjski zamknął się przed potęgami europejskimi. Co gorsze, Europie Środkowej i Zachodniej zaczął zagrażać komunizm. Europa wkroczyła w erę wojen i rewolucji. Pierwsza wojna światowa przyniosła korzyści jedynie krajom pozaeuropejskim, które bezpośrednio nie odczuły skutków konfliktu.
„Zaraz po I wojnie światowej sytuacja gospodarcza odrodzonej Polski była bardzo zła. Walczące strony zniszczyły 30 % majątku narodowego na ziemiach polskich,” Wojciech Roszkowski, Historia Polski 1914-2000,WydawnictwoNaukowe PWN, Warszawa 2002„ prawie nie istniały powiązania gospodarcze pomiędzy terytoriami byłych zaborów. W 1918r.poziom produkcji przemysłowej wynosił zaledwie 15 proc. stanu przedwojennego.” Marian Leczyk, Oblicze społeczno polityczne II Rzeczypospolitej, Książka i Wiedza, 1988
W 1921r. ponad 65 % ludności utrzymywało się z rolnictwa, tylko niecałe 16 % pracowało w przemyśle i górnictwie, handel dawał utrzymanie 6,2 % mieszkańców Rzeczypospolitej. Poziom życia znacznie różnił się w zależności od regionów. Stosunkowo najlepsza sytuacja panowała na terenach byłego zaboru niemieckiego, zwłaszcza Górnego Śląska. W pozostałych częściach kraju w miarę dobra sytuacja panowała w uprzemysłowionych okręgach takich jak Warszawa, Łódź, Kraków i Lwów. Jednak wyrównywanie poziomu życia następowało nie tylko przez polepszenie się sytuacji w regionach zacofanych, ale i spadek dochodów ludności w najlepiej rozwiniętych województwach.
Sytuacja gospodarcza zaczęła się naprawiać dopiero w 1926 roku. Korzystnie wpłynęło to na poziom życia bardzo wielu ludzi. Wzrosły płace realne, oraz spadło bezrobocie. Sytuacja materialna wielu mieszkańców Polski była nadal trudna, jednak stopniowo poprawiała się. Po nieodzownej reformie Grabskiego, gospodarkę ogarnęła krótkotrwała recesja. Wzrosło bezrobocie i deficyt w handlu zagranicznym, pojawiły się obniżki płac. Właściciele górnośląskich hut uzyskali nawet zezwolenie na przedłużenie dnia pracy do 10 godzin. Sytuację pogarszała wojna celna z Niemcami-zakazali oni importu węgla z Polski. W odpowiedzi Polska podniosła cła na wyroby niemieckie.
W Europie ten krótki, bo tylko pięcioletni, okres możemy z punktu widzenia rozwoju koniunktury podzielić na cztery podokresy. W pierwszym, trwającym do połowy1919 roku, produkcja przemysłowa malała na całym świecie. W drugim, który trwał od wiosny 1920r., wystąpiły tendencje do szybkiego wzrostu. W trzecim natomiast trend się rozdwoił. W części państw kapitalistycznych wybuchł silny kryzys, podczas gdy w innych nie odczuto załamania. Kryzys miał jednak dość krótkotrwały charakter, gdyż już w 1922 r. został przezwyciężony. Czwarty podokres, zaczynający się w 1922 r., rozpoczął długotrwałą poprawę koniunktury.
Kiedy po okresie powojennej rekonstrukcji gospodarki i kilku latach ciągłych wahań koniunktury zaczął intensywnie rozwijać się przemysł. Już w 1924 r. światowa produkcja przemysłowa była o około 15 %wyższa od stanu z 1913 r., zaś w 1929 r. przekraczała poziom przedwojenny o 45 %
Podobnie jak przemysł produkcja rolna osiągnęła poziom przedwojenny w latach1923-24. Jednak w przeciwieństwie do produkcji przemysłowej, rolnictwo przeżywało poważne trudności, wywołane zniżkową tendencją cen wielu produktów. Tendencja wystąpiła w połowie lat dwudziestych, kiedy gospodarka rolna krajów europejskich, została odbudowana i popyt na żywność oraz surowce rolne w skali światowej okazał się mniejszy od ich podaży. Wpływ na ceny produktów rolnych miał również lepszy lub gorszy urodzaj.
Na spadek cen rolnicy, w odróżnieniu od przemysłowców, zwiększali podaż, chcąc w ten sposób zmniejszyć straty. Należy jednak pamiętać, że produkcja rolna była mało elastyczna.
W okresie stabilizacji nastąpił rozwój handlu międzynarodowego. Światowe obroty handlowe znacznie przewyższały przedwojenny stan i osiągnęły najwyższy poziom w okresie międzywojennym.
Prawie połowa handlu międzynarodowego przypadała na kraje europejskie
(bez ZSRR), które w 1929r. skupiały przeszło 47 % ogólnej wartości eksportu oraz około 54 % importu, w obu przypadkach nieco mniej niż w 1913 r.
Panująca na świecie w drugiej połowie lat dwudziestych, korzystna koniunktura gospodarcza, skłaniała do rokowania jak najlepszych nadziei na dalszą przyszłość. Wielu działaczy gospodarczych i ekonomistów zaczęło sądzić, że przezwyciężone zostały kryzysy periodycznie nawiedzające gospodarkę kapitalistyczną. Błędnie bowiem utożsamiano okres boomu z przezwyciężeniem zasadniczej sprzeczności nurtującej gospodarkę kapitalistyczną.
Tymczasem jednak nadciągał nowy kryzys. Jego pierwsze zwiastuny wystąpiły w niektórych krajach już w końcu 1928r. Powoli zaczęły narastać zapasy nie sprzedanych towarów w magazynach i sklepach, stopniowo następowała też obniżka cen niektórych surowców, wyrobów przemysłowych oraz płodów rolnych. Powszechnie uważano że trudności te maja charakter przejściowy. Gospodarcze prognozy uczonych świata zachodniego, były jak najbardziej optymistyczne. Optymizm nie zawsze wynikał z analizy, czasem był pozorny, spowodowany obawą, że zapowiedź nadchodzącego kryzysu przyspieszy załamanie, ponieważ odstraszy od inwestora, skłoni do wycofania kredytów i zniechęci do zakupów. Realny czy też udawany optymizm ekonomistów nie zahamował tendencji recesyjnych oraz ich przechodzenia w kryzys.
Kryzys, który nosi miano wielkiego, zaczął się w Stanach Zjednoczonych w 1929 r. Zaczęła maleć produkcja, oraz nastąpił spadek cen. Kursy akcji-najczulszy barometr sytuacji gospodarczej kraju –utrzymywały się nadal na wysokim poziomie. 24 a następnie 29 października 1929 r. nastąpiło załamanie na giełdzie nowojorskiej. Radykalnie spadły ceny papierów wartościowych, banki żądały zwrotu kredytów, co zmusiło inwestorów do sprzedaży akcji po bardzo niekorzystnej cenie.
Spadek kursów w Stanach Zjednoczonych analogicznie pociągnął za sobą zjawiska w wielu innych krajach. Należy pamiętać, że od zakończenia I wojny światowej Stany Zjednoczone odgrywały bardzo ważną rolę w świecie kapitalistycznym i amerykański krach giełdowy musiał pociągnąć za sobą spadek wartości akcji w innych państwach.
Wielki kryzys cechowało to, że w jego zasięgu znalazły się ostatecznie wszystkie kraje świata, związane z systemem kapitalistycznym. Objął też wszystkie dziedziny gospodarki: przemysł, rolnictwo, handel wewnętrzny i zagraniczny, transport, system pieniężny i kredytowy.
W organizacji produkcji przemysłowej dokonywały się zmiany, które miały na celu obniżkę kosztów. Właściciele przedsiębiorstw, którzy odczuli spadek zysków, powstrzymywali się nie tylko od inwestycji, ograniczali również nakłady na remont. Trudności dotknęły szczególnie małe i średnie zakłady przemysłowe. Brak środków na unowocześnienie produkcji, przy równoczesnym zamrożeniu kapitałów obrotowych powodował, że wielu przedsiębiorców zamykało fabryki, lub nawet bankrutowało.
W państwach, w których w czasie kryzysu wystąpił deficyt bilansu płatniczego, działalność monopoli miała istotne znaczenie-zapewniała dopływ obcych walut. W związku z tym aparat państwowy udzielał poparcia monopolom, mimo iż rządy zdawały sobie sprawę z tego, że polityka monopoli śrubowania cen w znacznym stopniu wpływa na rozmiary produkcji i pogłębia kryzys, starał się więc doprowadzić do pewnej redukcji cen na rynku krajowym. Nie można powiedzieć o wysokich efektach tych wysiłków, były raczej skromne.
W parze ze spadkiem produkcji szedł wzrost liczby osób pozbawionych pracy. Kolejna zamknięta fabryka, kolejna nie wytworzona sztuka towaru zmniejszała zapotrzebowanie na siłę roboczą. Robotnicy wiedzieli, że na ich miejsce czeka bardzo wielu kandydatów. W wielu państwach wzrost bezrobocia był szybszy od spadku produkcji. Masowe bezrobocie nie zrodziło się w kryzysie, istniało bowiem od powstania kapitalizmu, lecz teraz obejmowało znacznie większą liczbę osób.
Poza bezrobociem na warunki życia klasy robotniczej, poważny wpływ miała zniżkowa tendencja zarobków, ograniczenie zasięgu ustawodawstwa społecznego, a także intensyfikacja procesów produkcyjnych.
Równo z kryzysem przemysłowym rozwijał się kryzys agrarny. O ile bowiem kryzys przemysłowy w zasadzie zakończył się w 1933 r., to w rolnictwie niektórych krajów Europy środkowej i południowej (Polska, Rumunia, Węgry, Włochy)trwał do roku 1935.
W tym okresie na polskiej wsi sytuacja była bardzo ciężka-ceny żywności spadły trzykrotnie, a podatki nie zmieniły się. Oznacza to, że chłopi musieli sprzedać potrojoną liczbę produktów, aby wywiązać się ze zobowiązań. Po roku 1936 poziom życia poprawił się, mimo to, aż do końca okresu międzywojennego nie udało się przezwyciężyć wszystkich jego skutków. Na trudną sytuację miały wpływ powracające fale kryzysu, oraz niepewna sytuacja międzynarodowa, która utrudniała pozyskanie zagranicznych kredytów i inwestycji.
W czasie trwania kryzysu tylko znikome kraje były wierne zasadzie waluty złotej. W 1933 r. utworzyły tzw. złoty blok(Francja, Holandia, Belgia, Szwajcaria, Włochy i Polska). Jednak także państwa te musiały odstąpić od ortodoksyjnych metod polityki pieniężnej, utrzymywanie jej powodowało bowiem zbyt wiele trudności. W 1934 r. z bloku odpadły Włochy, w 1935 r. Belgia, a za nimi pozostałe kraje.
Kryzys doprowadził do załamania systemów walutowych prawie wszystkich państw kapitalistycznych. W niektórych krajach (m.in. w Polsce) w celu obrony waluty stosowano politykę deflacyjną, która wpływała hamująco na całokształt życia gospodarczego.
Kryzys walutowy był rezultatem kryzysu przemysłowego i agrarnego a także związanych z nimi perturbacji w handlu zagranicznym i w cyrkulacji kapitałów. Kryzys walutowy w dużej mierze przyczynił się do zaostrzenia przebiegu załamania w gospodarce. Był więc nie tylko biernym wytworem kryzysu nadprodukcji, lecz także czynnikiem powodującym jego nasilenie.
Wielki kryzys ostatecznie zdezawuował teorię o możliwościach samorzutnego rozwoju kapitalizmu, oraz żywiołowego doprowadzenia gospodarki do całkowitej likwidacji bezrobocia. Ekonomiczne załamanie doprowadziło do poszukiwania przez kapitał prywatny pomocy państwa. Także narastające pod wpływem ubożenia mas konflikty społeczne wymagały ingerencji rządów. Włączanie się państwa do rozwiązywania problemów gospodarczych rosło wraz z zaostrzeniem i przedłużaniem się kryzysu. Zwiększał się więc stopniowo zakres spraw ekonomicznych rozstrzygany przez aparat rządowy, jednocześnie rosły jego uprawnienia gospodarcze. Rządy zaczęły zwracać uwagę na możliwości szerszego oddziaływania w gospodarce, by w końcu przejść do prób kierowania gospodarką. Tak więc jednym ze skutków załamania kryzysowego był wzrost ekonomicznej roli państwa.
Istotne znaczenie miały doświadczenia radzieckie. Pod wpływem kryzysu i doświadczeń radzieckich planowanie gospodarcze zaczęło stopniowo rozwijać się w państwach kapitalistycznych. Miało ono działać przeciw niszczącemu żywiołowi rynkowemu i doprowadzić do likwidacji okresowo występujących kryzysów.
Kolejnym następstwem kryzysu było zrozumienie konieczności oddziaływania przez rządy na zapewnienie równowagi pomiędzy wielkością produkcji a możliwością zbytu. Wobec kapitalistycznego charakteru stosunków produkcji nie było to jednak możliwe. Żeby wyrównać tę dysproporcję, państwa zwiększały swą rolę nabywców, m. in. rozbudowano zbrojenia, stanowiło to jedną z metod nakręcania koniunktury. W rezultacie doprowadziło to w wielu państwach do powstania kompleksu wojskowo-ekonomicznego.
Następnym rezultatem kryzysu było odejście od wolno handlowych koncepcji w stosunkach międzynarodowych. Na miejsce tej doktryny postawiono ekonomiczną teorię
J. M. Keynesa i jego szkoły.
Powstanie pierwszego państwa socjalistycznego w 1917 r. zapoczątkowało ogólny kryzys gospodarki kapitalistycznej. Pasożytniczy charakter kapitalizmu, marnotrawienie możliwości rozwoju tkwiącego w wysoko rozwiniętych siłach wytwórczych kolosalnie wzrosły, szczególnie po kryzysie lat 1929-1933. Przeciągała się depresja pokryzysowa, natomiast faza ożywienia nie trwała długo i nie osiągnąwszy boomu już w 1938 r. została przerwana w wielu krajach kolejnym załamaniem koniunktury, uporano się z nią wprawdzie szybko, ale pod wpływem czynnika politycznego, czyli, zbliżającej się nieuchronnie II wojny światowej.
Związek Radziecki w roku 1933 był na etapie drugiego planu pięcioletniego, (jak wiadomo pierwszy plan pięcioletni nie powiódł się w pełni) który miał się skupić na dobrach konsumpcyjnych. „W istocie jednak rząd nadal przeznaczał niezwykle wysoką część środków na produkcję dóbr inwestycyjnych i sprzętu wojskowego.” Źródło: Rondo Cameron, Larry Neal, Historia gospodarcza świata. „Książka i Wiedza” Warszawa 1996,1999, 2001, 2004 str. 391
Marnotrawstwo powodowała głównie polityka monopoli, które wolały ograniczać produkcję niż obniżać ceny. Paradoks takiej sytuacji polegał na tym, że niewykorzystanie potencjału produkcyjnego niosło za sobą duże bezrobocie, znacznie wyższe w latach trzydziestych niż w pierwszym dziesięcioleciu międzywojennym.
Niebagatelne trudności w okresie międzywojennym przeżywało rolnictwo. W przeciwieństwie do przemysłu, rolnicy na spadek cen odpowiadali zwiększeniem podaży artykułów rolnych, których znaczna część nie znajdowała nabywców. Trudna sytuacja ludności rolniczej zmniejszała jej siłę nabywczą, ograniczając tym samym popyt na artykuły przemysłowe. Jednocześnie rosło niezadowolenie rolników z panujących stosunków społeczno-ekonomicznych.
W obrotach międzynarodowych w latach trzydziestych XX w. nastąpił znaczny spadek ruchu kapitałów, rozmiarów inwestycji zagranicznych, oraz wartości wymiany towarów. Wahania koniunktury, wzrost tendencji do ochrony rynków krajowych, reglamentacja i kontrola wymiany oraz powszechne odejście od waluty złotej, ograniczały zasięg międzynarodowego rynku i gospodarki światowej, chociaż przyspieszenie i rozwój
tele- i radiokomunikacji oraz transportu ułatwiały kontakty ekonomiczne między krajami.
Dochód narodowy świata w 1938 r. szacowano na ok. 260 mld dolarów, z czego na Europę przypadało 40 proc. należy wspomnieć, że im niższy był stopień rozwoju kraju, tym większa stosunkowo rozpiętość występowała między najniższym i najwyższym dochodem mieszkańców. Natomiast w ZSRR nieprzerwany rozwój gospodarczy dostarczył w latach 1926-1938 ponad czterokrotny wzrost dochodu narodowego na jednego mieszkańca.
Kłopoty gospodarki kapitalistycznej budziły niezadowolenie mas i nasilały walkę klasową. Znaczne wahania koniunktury były także niekorzystne dla klas posiadających. Próbę wyjścia z ciężkiej sytuacji gospodarczej oraz złagodzenie konfliktów społecznych stanowił wybór polityki interwencjonistycznej państwa, używanej, aby ożywić życie gospodarcze, ograniczyć bezrobocie przez rozszerzenie siły nabywczej społeczeństwa lub przez militaryzację gospodarki narodowej. Oznaczało to całkowity kres liberalizmu gospodarczego.
Koniunktura „nakręcana” przez zbrojenia okazała się skuteczna na krótki okres, było to jednak gospodarczo i społecznie szkodliwe. Poza tym wiązało się z agresywną polityką zagraniczną i dążyło nieuchronnie do konfliktu zbrojnego, w czasie którego nagromadzone środki bojowe miały być wykorzystane w celu nowego podziału świata i zdobycia nowych terenów eksploatacji.
Przygotowania wojenne Niemiec trwały od momentu dojścia Hitlera do władzy w 1933 r., zatem przestawienie gospodarki na tory wojenne pod wieloma względami było ułatwione. Już przed wojną ukształtował się system kontroli państwa nad produkcją.
W czasie II wojny światowej innego znaczenia nabrał potencjał gospodarczy państw, które uczestniczyły w wojnie. Liczby nie miały już takiego znaczenia, choć rozpiętość sił nadal była jednym z elementów oceny szans walczących stron. W końcowym rezultacie linie produkcyjne stały się równie ważne jak linie frontu.
Była to wojna nie tylko nie tylko manewrowa z bronią ofensywną i defensywną, ale również gospodarcza, prowadzona przez wszystkie strony walczące. „Pod pewnymi względami stanowiła tylko przedłużenie i intensyfikację zjawisk, które uwidoczniły się już podczas pierwszej wojny światowej: coraz większej roli nauki jako podstawy techniki militarnej, ogromnego stopnia reglamentacji i planowania w sprawach gospodarczych i społecznych oraz wymyślonego i wyrafinowanego stosowania propagandy zarówno w kraju, jak i za granicą. Pod innymi względami różniła się jednak znacznie od wszystkich poprzednich.” Źródło: Rondo Cameron, Larry Neal, Historia gospodarcza świata. „Książka i Wiedza” Warszawa 1996,1999, 2001, 2004 str.391
Podbojowa polityka III Rzeszy przyniosła jej nie tylko korzyści polityczne i militarne, ale również znaczne korzyści gospodarcze. Państwo niemieckie postawiło sobie trzy główne zadania. Po pierwsze podporządkowanie w jak najszerszych rozmiarach istniejącego potencjału gospodarczego w podbitych krajach. Po drugie ograniczyć spożycia miejscowej ludności, oraz po trzecie, wykorzystać istniejące zasoby okupowanych państw na potrzeby Rzeszy i jej armii.
Działalność administracji niemieckiej powodowała spadek ogólnego wskaźnika produkcji przemysłowej, przy równoczesnej zwyżce wydobycia niektórych surowców strategicznych oraz produkcji zbrojeniowej. Malejącej produkcji towarzyszył wzrost bezrobocia (Niemcom umożliwiało to wywożenie ludzi na przymusowe roboty do Rzeszy bez lęku o poziom miejscowej produkcji)
Kiedy radykalnie rosło zapotrzebowanie Rzeszy na artykuły spożywcze, Niemcy zaczęli stosować politykę rabunkową w rolnictwie. Starali się w różnoraki sposób (skup przymusowy, konfiskaty, kontyngenty) zawładnąć jak największą częścią produkcji rolnej i hodowlanej, równocześnie nie stwarzając warunków dla jej wzrostu.
W polityce gospodarczej III Rzeszy istotne znaczenie odgrywała polityka pieniężna wobec okupowanych państw. Przez zamrożenie płac i cen w Niemczech dążono do zapewnienia stabilizacji siły nabywczej marki. W krajach podbitych natomiast władze okupacyjne wykorzystywały inflację, jako jedną z metod obniżenia zdolności nabywczej ludności a także finansowania swych wydatków. W związku z tym w państwach podbitych nie wprowadzono marki niemieckiej, lecz pozostawiono w obiegu dotychczasową walutę bądź wprowadzono nową okupacyjną. Dzięki temu odpowiednio manipulowano obiegiem na poszczególnych obszarach.
Poza opisanymi formami eksploatacji gospodarczej niebagatelne znaczenie odgrywała również nieefektywna wymiana handlowa. Rząd Rzeszy podpisywał z administracją krajów podbitych clearingowe umowy, przewidujące obustronną kompensatę dostaw. Wykonawstwo było jednak tylko jednostronne.
Jak już wspomniałam, rosnącej eksploatacji krajów podbitych towarzyszyło ograniczenie konsumpcji ludności miejscowej. Służyły temu różne metody. Przykładowo można wymienić zamrożenie płac przy jednoczesnym zwyżkowym ruch cen, podwyższanie podatków, działanie inflacji, nakładanie kontrybucji itp. W rezultacie większość podbitych krajów silnie odczuła spadek realnych dochodów, co oczywiście zmuszało do zmniejszenia spożycia. Władze Niemieckie równocześnie starały się uzyskać ścisłą kontrolę nad konsumpcją poprzez wprowadzenie systemu kartkowego uniemożliwienie ludności dokonywania zakupów na wolnym rynku. Tak więc z jednej strony zmniejszano spożycie poprzez ograniczenie dochodów, z drugiej strony ściśle limitowano wysokości limitowano wysokości przydziałów żywności na kartki.
W Polsce w okresie II wojny światowej na ziemiach wcielonych do Rzeszy wywłaszczono ponad 95 % polskich właścicieli gospodarstw rolnych oraz budynków mieszkalnych w miastach, wszystkich posiadaczy przedsiębiorstw przemysłowych, transportowych, kredytowych i ubezpieczeniowych, przeszło 90 proc. właścicieli warsztatów rzemieślniczych oraz instytucji handlowych. Na terenach okupowanych przez ZSRR uchwalone przez zgromadzenia ludowe deklaracje o wywłaszczeniu majątków ziemskich, oraz upaństwowieniu przemysłu i banków, zostały w większości zrealizowane. Władze sowieckie zagarnęły także handel oraz budynki mieszkalne.
Po II wojnie światowej przebieg cykli koniunkturalnych zmodyfikowany został polityką państwa, cykle uległy spłaszczeniu, kryzysy zastąpiły raczej okresy płytkiej recesji lub stagnacji.
Polsce narzucono i stopniowo wprowadzono system gospodarczy wzorowany na rozwiązaniach sowieckich, którego główną cechą było podporządkowanie gospodarki celom politycznym.
II wojna światowa przyczyniła się do zniszczenia wielu gospodarek krajów europejskich i w celu ratowania tych gospodarek większość rządów europejskich zaciągnęło pożyczki w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Wojna zaś spowodowała, że USA znacznie rozbudowały swój potencjał gospodarczy i po zakończeniu wojny, rozpoczęły ekspansję na europejskie rynki, które stały się ich głównymi rynkami zbytu. W związku z tym Europa straciła swoją dominującą pozycję na rynku na rzecz USA. Produkcja przemysłowa Europy Zachodniej przed II wojną w skali światowej wyniosła ok. 45 proc. zaś już w roku 1948 udział ten zmalał do zaledwie 32,3 proc. na rzecz USA. Istotnym ciosem dla gospodarek europejskich było podzielenie Europy na dwie części-zachodnią i blok wschodni będący pod wpływem Związku Radzieckiego.
Po II wojnie światowej, na mocy układów jałtańskich Polska znalazła się w sowieckiej strefie wpływów, jako jedno z państw tworzących blok wschodni, jej rząd i polityka gospodarcza były do 1956 roku całkowicie zależne od władz Kremlu. Kosztem wejścia do tego bloku było m. inn. nierówno prawne stosunki gospodarcze. Z racji sojuszniczych powiązań Polska poniosła koszty gospodarcze i polityczne wyścigu zbrojeń. W 1949 r. Polska przystąpiła do RWPG, ZSRR czuwał nad utrzymaniem się rządów PZPR w Polsce i wyznaczał reguły integracyjne. Pod naciskiem ZSRR, Polska musiała zrezygnować z udziału w planie Marshala, a następnie z udziału w procesie integracji europejskiej.
Te czynniki przyczyniły się do nasilenia się tendencji integracyjnych w Europie. 19 września 1946 r. W. Churchill w Zurychu przedstawił program utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy, lecz pierwszymi poważnymi akcentami mającymi na celu scalanie krajów europejskich było przyznanie krajom europejskim wsparcia ekonomicznego
(plan Marshala, 1948), powstanie Unii Celnej Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg-01.01.1948) a także zawarcie 04.04.1949 r. Paktu północnoatlantyckiego, do którego przystąpiło 10 krajów europejskich oraz USA i Kanada. Pakt ten powołał do życia Organizację Paktu Północnego Atlantyku (NATO) Utworzenie tej organizacji było popierane przez USA, gdyż wiązało się z gwarancją spłaty długów zaciągniętych po wojnie przez kraje europejskie w USA, uzyskaniu sprzymierzeńca w walce z ZSRR a także, co najważniejsze, zwiększenie zdolności importowej Europy Zachodniej. Wielka Brytania i USA dążyły również do wciągnięcia w ramy NATO także Niemiec Zachodnich, oraz do zniesienia ograniczeń w produkcji stali, które po wojnie zostały nałożone na Niemcy.
Państwa te uznały, iż system obronny Europy nie będzie w pełni efektywny bez współudziału w nim Niemiec. Sytuacja ta spowodowała nasilenie się obaw ze strony Francji, gdyż mogła ona przyczynić się do ekspansji gospodarczej Niemiec oraz negatywnie wpłynąć na francuski węgiel z Lotaryngii, co mogłoby spowodować zachwianie planów odbudowy gospodarek innych krajów europejskich. Zdając sobie sprawę, iż włączenie Niemiec w struktury NATO, jak również odbudowa niemieckiego przemysłu stalowego jest tylko kwestią czasu, Francja zgłosiła dwa projekty, które miały zapewnić ochronę interesów Francji. Przedsięwzięcia te miały na celu znaczne usamodzielnienie gospodarcze i uzbrojenie RFN, oraz zapewnienie narodowych interesów Francji poprzez pewną kontrolę nad gospodarką zachodnioniemiecką. Pomysłodawcą równouprawnienia RFN w wymianie podstawowych surowców z innymi państwami europejskimi był francuski minister spraw zagranicznych Robert Shumann, i choć nie był on twórcą tego projektu, to właśnie od jego nazwiska nazwano ten projekt „ Planem Shumanna”. Projekt utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali został zgłoszony przez Shumanna 9 maja 1950 roku podczas Traktatu Paryskiego i był on oparty na projektach ponadnarodowych ubrupowań dla poszczególnych dziedzin gospodarki. Celem EWWiS było utworzenie wspólnego rynku żelaza, stali oraz węgla, a przez to przyczynianie się do rozwoju gospodarek i podnoszenia poziomu żucia w państwach, które przystąpiły do ugrupowania. Projekt przewidywał powołanie, niezależnie od poszczególnych państw, organów do których należałaby kontrola nad przepływem surowców, dofinansowania oraz rozstrzyganie sporów powstałych pomiędzy członkami organizacji. W kwietniu 1951 r. w Paryżu został podpisany przez Francję, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy, pakt w sprawie utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Po ratyfikowaniu go przez wszystkie kraje członkowskie wszedł w życie, oraz nabrał mocy prawnej 25 lipca 1952 roku ( został zawarty na okres 50 lat). Państwa należące do EWWiS zobowiązały się do stopniowego zniesienia wszelkich ceł i kontyngentów, ograniczających swobodny przepływ surowców i produktów przemysłu węglowego i stalowego, kapitału inwestycyjnego oraz siły roboczej, wdrożenia jednolitych taryf transportowych, zaprzestania rządowego subsydiowania przedsiębiorstw, oraz innych ograniczających praktyk.