Sytuacja Polaków pod okupacją radziecką i niemiecką
Podział ziem polskich. 28 IX 1939 r. Niemcy dokonały korekty paktu Ribbentrop- Mołotow. Granica miała przebiegać teraz wzdłuż linii rzek Pisa- Narew- Bug- San. Po stronie niemieckiej znajdowało się 48,5% terytorium Polski z 20,4 mln ludności. Po stronie radzieckiej 50% terytorium z 14,5 mln ludności (6 mln Polaków, reszta to Ukraińcy, Białorusini i in.)
Okupacja radziecka. ZSRR na zagarniętych terenach (tzw. Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi) przeprowadził pseudowybory a nowo wybrane, komunistyczne zgromadzenia zwróciły się do władz radzieckich z prośbą o przyłączenie do ZSRR, co też uczyniono oficjalnie na początku listopada. Wszystkim nadano oficjalnie obywatelstwo radzieckie, co m.in. pociągnęło za sobą obowiązek służby w Armii Czerwonej.
Tuż po wkroczeniu Armii Czerwonej zaczęły się aresztowania elit- często wg wcześniej przygotowanych list przez miejscowych komunistów. Aresztowania objęły członków polskich partii politycznych, byłych żołnierzy, urzędników państwowych, członków towarzystw kulturalnych, gimnastycznych, śpiewaczych, kół i organizacji parafialnych a także ziemian, kupców i przemysłowców (słowem osób zatrudniających siłę najemną jako wyzyskiwaczy?). Większość z nich trafiła do lagrów, ale niewiele lepsza była sytuacja tzw. ?specprzesiedleńców? i wolnych zesłańców- nie byli zmuszani do pracy, lecz pozbawieni środków do życia, głównie były to rodziny aresztowanych. Przeprowadzono 4 fale deportacji obejmujące 1,5 mln ludzi, głównie Polaków, z czego zmarło ok. 50 %. Polacy znaleźli się w ok. 130 łagrach, gdzie pracowali w fatalnych warunkach (brak żywności, opieki medycznej, praca przy -40 st. C, np. na Syberii, płw. Czukotka?).
Wzięci do niewoli jeńcy trafili w ręce NKWD a następnie do obozów pracy. Oprócz tego były trzy obozy specjalne: Ostaszków, Kozielsk, Starobielsk, w których było ok. 15 tys. głównie oficerów, z których większość została zamordowana, np. z Kozielska w lasku koło Katynia.
Jednocześnie podjęto decyzję o nacjonalizacji banków i fabryk, konfiskacie majątków ziemskich, wymianie pieniędzy, blokadzie kont bankowych oraz świadczeń emerytalnych i rentowych.
Masowe rabunki, rekwizycje, także własności prywatnej, pogłębiły nędzę Polaków. Zamykano polskie szkoły, biblioteki, teatry, kina, kościoły (często zamieniane na magazyny), niszczono pomniki i symbole narodowe. Kiedy w 1944 roku otwarto część instytucji kulturalnych, były już pod pełną kontrolą radziecką i przesiąknięte indoktrynacją sowiecką.
NKWD przenikało do różnych środowisk, nasilając terror i inwigilację społeczeństwa, szczególnie zaś szukając rodzącej się konspiracji, co czyniono w ścisłej współpracy z hitlerowskim Gestapo.
Okupacja niemiecka.
Niemcy cześć ziem polskich włączyli bezpośrednio do Rzeszy (Pomorze, Górny Śląsk, Wielkopolska- tereny dobrze rozwinięte), z pozostałych zaś utworzono Generalną Gubernię (cztery dystrykty), której stolicą był Kraków (gubernator Hans Frank).
Tereny włączone do Niemiec miały być w ciągu dziesięciu lat zgermanizowane, a ludność polska wysiedlona. Wprowadzono tu tzw. Volkslistę (niemiecką listę narodowościową), na którą wpisywano osoby pochodzenia niemieckiego, często także Kaszubów, Ślązaków, przez co stawały się obywatelami Rzeszy (obok korzyści także służba w wojsku niemieckim). Nie mogły istnieć tu żadne polskie instytucje, organizacje, szkoły, kina, prasa, zniemczano nazwy geograficzne, skonfiskowano majątek publiczny (np. zakłady należące do państwa, spółki akcyjne) i znaczną część prywatnego.
Generalna Gubernia miała być rezerwatem darmowych surowców naturalnych i taniej siły roboczej. Stąd pozostawiono tu polskojęzyczne- ale kontrolowane przez Niemców- szkoły podstawowe i zawodowe, prasę, utrzymano niektóre instytucje (np. PCK, RGO, straż pożarną, tzw. policję granatową) oraz niższą administrację- działające jednak pod nadzorem niemieckim; podobnie kina, teatry o okrojonym i propagandowym repertuarze.
Przedsiębiorstwa- o ile zostały w polskich rękach- przeszły pod faktyczne kierownictwo niemieckich zarządców.
Głównym celem Niemców było wyniszczenie narodu polskiego i jego psychiczna degradacja
1. likwidacja inteligencji i elit- rozstrzeliwania w 1939 roku, aresztowanie profesorów UJ. Akcja A-B w celu likwidacji inteligencji i znanych postaci z życia politycznego i społecznego
2. rabunek zbiorów muzealnych, bibliotecznych, dzieł sztuki, sporządzenie listy zakazanych pisarzy, usuwanie pomników, symboli narodowych.
3. repertuar kin i teatrów nastawiono na propagandę i tanią, prostą rozrywkę.
4. ograniczenie nauki szkolnej do czytania, pisania i zawodu.
5. tworzono liczne obozy (około 200). System obejmował obozy: natychmiastowej zagłady (gł. Żydów, np. Treblinka), koncentracyjne (Oświęcim, Majdanek), obozy pracy i przejściowe. Jeńcy wojenni (ok. 200 tys.) trafiali do obozów jenieckich, gdzie często pozostawali do końca wojny (cześć jednak rozstrzelano już w 1939 r.).
6. wysiedlenia- objęły gł. tereny włączone do Niemiec (1 mln), a na przełomie 194243 roku także Zamojszczyznę, gdzie zamierzano osiedlić także Niemców nadbałtyckich i rumuńskich. Połączone to było z pacyfikacjami i egzekucjami mieszkańców a jednocześnie oporem ze strony polskich partyzantów.
7. wprowadzono przymus pracy (14- 60 lat), wywóz na roboty do Niemiec (ok. 3 mln), co w połączeniu z masowymi aresztowaniami i łapankami miało służyć całkowitemu zastraszeniu społeczeństwa
8. na wsiach wprowadzono obowiązujący chłopów system dostaw obowiązkowych (kontyngenty), bezwzględnie egzekwowanych, jednocześnie wprowadzając kartki na żywność i zakaz handlu nią (za nielegalny ubój- kara śmierci).
Po ataku Niemiec na ZSRR do GG przyłączono Galicję z Lwowem, jednocześnie postanawiając zgermanizować w ciągu 15-20 lat także GG a Polaków wymordować lub wysiedlić na Syberię (tzw. Generalny Plan Wschodni).