Platon

Platon żył w latach od ok. 437 do 347 r. p.n.e. Urodził się w Atenach, w czasie największej jego świetności. Pochodził ze znanego rodu Kodrosa, dzięki matce był spokrewniony z Solonem. Po dziadku nazywał się Arystoklesem, a ze względu na swoją barczystą budowę nazywano go Platonem. Otrzymał staranne wychowanie i wykształcenie.
„Kultura domu była wysoka, wychowanie staranne. W duchu prawdziwie greckim od młodu kształcił zarówno ciało jak umysł. (…) Ćwiczył się w poezji, malarstwie i muzyce, a choć twórczość jego innym poszła torem, pozostał zawsze artystą.”
Był nauczycielem gimnastyki i odnosił zwycięstwa w igrzyskach olimpijskich. Interesował się także malarstwem, poezją i muzyką. W wieku dwudziestu lat poznał Sokratesa, u którego pobierał nauki przez 9 lat. Poznawał wtedy poglądy innych filozofów: Antystenesa, Arystypa, Euklidesa i innych uczniów mistrza. Znał także poglądy heraklitejczyków i popularne wówczas pisma Anaksagorasa.
Po śmierci mistrza Platon odbył szereg podróży: do Megaru, Kyreny, Tarentu Lokrii, Egiptu, Azjii Mniejszej, Italii i Sycylii, - które trwały 12 lat. Po krótkim pobycie w niewoli powrócił do Aten, i w gaju poświęconym Akademosowi, założył swoją szkołę i oddał się pracy pisarskiej i nauczycielskiej Platon także zajmował się matematyką, a napis nad wejściem do akademii głosił, że nie mają tam wstępu niewykształceni w matematyce. Szkołą swą kierował przez 42 lata. Jego szkoła miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny. Nie brał bezpośredniego udziału w życiu politycznym, pragnął jednak na wielką skalę zastosować swe idee dobra, aby ukształtować lepszy świat. Uważał, że polityka, natchniona przez filozofię powinna służyć dobru kraju i jego obywatelom. Jego nieliczne próby angażowania się w politykę przyniosły mu rozczarowania, jak choćby z powodu władcy Dionizjosa Młodszego, który zniechęcił się do Platona, gdy ten kazał mu studiować geometrię, będącą niezbędną idealnemu władcy.
Nie założył rodziny. Mieszkał przy szkole, otoczony uczniami. Zmarł w podeszłym wieku, w dniu 80-tych urodzin.
System Platona przechodził wielorakie zmiany, nigdy nie osiągnął stanu spójności i konsekwencji. Filozof sam zdawał sobie sprawę z faktu, że rozum nie rozwiąże wszystkich zagadek bytu,
Nazwa filozofia pochodzi z języka greckiego. Tłumaczyć ją można jako „umiłowanie mądrości” lub „miłość mądrości”(od phileo- miłuję, lubić i sophia- mądrość). Wyraz, wcześnie już w Grecji używany, nie miał jednak początkowo ścisłego znaczenia: oznaczał mądrość w ogóle, wiedzę w ogóle. Dopiero Platon nadał filozofii nowe znaczenie.
Platon przyjmował, że istnieje nie jeden rodzaj, ale dwa rodzaje bytu: byt poznawany przez zmysły i byt poznawany przez pojęcia. Pierwszy to zjawiska zmienne, ulegające zniszczeniu, realne; drugi zaś jest wieczny, niezmienny, idealny. Do pierwszego bytu należą rzeczy, do drugiego idee.
„Człowiek według Platona jest najważniejszą istotą w świecie zewnętrznym. Złożony z ciała i duszy, zamyka w sobie zarówno świat zewnętrzny jak i coś ze świata idealnego. Podstawowym składnikiem jego bytu jest dusza. W swej istocie należy ona do świata idealnego, ciało zaś do świata zewnętrznego. Dusza jest wieczna, ciało przemija z czasem. Celem duszy jest to, co idealne, celem ciała- to, co zmysłowe. Dusza łączy się w człowieku z ciałem na zasadzie koegzystencji, a nie jedności przedmiotu. Jest ona rządcą i strażnikiem ciała, poddanego działaniu przemijającego świata zewnętrznego”
Platon prócz stworzenia nowego pojęcia idei, nadał nową treść pojęciu duszy.
Uważał, że dusza jest czynnikiem życia , źródłem ruchu.
Twierdził, że narzędziem poznania jest dusza, posługującą się ciałem i zmysłami.
„ Platonizm był nie tylko dualizmem idei i rzeczy, ale również dualizmem duszy i ciała. Ten dualizm wyrażał się w następujących tezach:
• Dusza jest niematerialna.
• Jest oddzielona od ciała, niezależna. Dusza i ciało, choć zespolone są w człowieku, istnieją wzajem niezależnie. Złączenie z ciałem nie jest dla duszy niezbędne. Platonizm podwójnie tedy wykraczał poza materialistyczny pogląd na świat: przez uznanie niematerialnych idei i niematerialnych dusz.
• W przeciwieństwie do ciała, które jest złożone z części, dusza jest niezłożona. Jeśli człowiek stanowi jedność, to dzięki swej duszy a nie ciału.(…)
• Dusza jest doskonalsza od ciała. Dusza(…) poznaje idee i upodabnia się do nich, przez to jest źródłem prawdy, dobra i wszystkiego, co cenne w człowieku.(…)Ciało jest jej podległe, ona stanowi istotę człowieka. Człowiek to dusza władająca ciałem.
• Z wyższości duszy nad ciałem wynika, że złączenie ich jest dla duszy niekorzystne. Byłaby lepsza i szczęśliwsza, gdyby była wolna od ciała, ciało jest dla niej więzieniem i mogiłą (…),
• Dusza w przeciwieństwie do ciała jest nieśmiertelna.(…)”
Rozważania Platona dotyczyły również ludzkiego poznania. Pierwotną grecką koncepcją było, że poznanie jest to postrzeganie: rzeczy można poznać tylko przez zetknięcie się z nimi za pomocą zmysłów. Platon tę koncepcję odrzucił. Odrzucenie jej było konsekwencją teorii idei – bo zgodnie z nią poznanie ma obejmować idee, postrzeganie zaś zmysłowe najoczywiściej nie nadaje się do poznawania idei. Jeżeli w ogóle można poznać idee, to jedynie myślą, a nie zmysłami. Platon uważał, iż rzeczy można widzieć, ale nie można o nich myśleć, o ideach zaś można myśleć, ale nie można ich widzieć. Podobnie jak istnieją dwa rodzaje bytu: idee i rzeczy – tak też i dwa rodzaje poznania: rozumowe i zmysłowe. Platon twierdził również, że zmysły nie tylko nie sięgają idei, ale też nie wystarczają do poznania rzeczy. Musi tu z nimi współdziałać myśl. Myśl zaś, wbrew panującemu mniemaniu, jest od postrzegania niezależna, Platon wyróżnia dwa rodzaje myśli: dyskursywną i intuicyjną.
W przeciwieństwie do myśli dyskursywnej, która przez rozumowanie dochodzi prawdy, intuicja miała być jej poznaniem bezpośrednim, czy stykaniem się myśli z przedmiotem. Intuicja miała być aktem umysłu działającego samodzielnie. Poznanie zmysłowe zawiera podobizny, cienie, bądź zapatrywania. Wzorce w poznaniu zmysłowym nie są w stanie stworzyć wiedzy, gdyż żaden z nich nie da się ująć w kategoriach form czy uniwersaliów. Wszystko, co możemy powiedzieć to, że coś się nam wydaje tak jak się nam przejawia. Dzięki poznaniu rozumowym jest możliwa wiedza. Najniższy poziom to użycie idei jako hipotez, bez zrozumienia ich istoty. Najwyższy poziom, czyli pełna wiedza, pojawia się wtedy, gdy poznamy ideę, uświadomimy ją sobie w swoim umyśle, oraz zrozumiemy jej istotę.
„ Ci którzy kochają naukę, poznają że filozofia duszę ich znajduje po prostu związaną i przyrosłą do ciała i przymuszoną oglądać byty przez ciało niby przez kraty więzienia: dusza ich nie może patrzeć sama przez się i w tej ciemnocie swojej wije się i widzi, jak straszne jest to więzienie , w którym ją żądze trzymają, a sam więzień pomaga własne zacieśniać kajdany –(…) błędu pełne jest poznanie przez oczy i pełne błędu owo przez uszy i przez inne wrażenia zmysłowe,(…) a co by za czyimś pośrednictwem dostrzegła, tu takie, a tam inne , tego niech za żadną prawdę nie uważa . Takim jest wszystko to, co zmysłami dostrzegalne i widzialne, a to, co ona sama widzi. To umysłem tylko pojęte i pozbawione postaci.”
Najwięcej pracy Platon poświęcił sprawom etyki. Początkowo zafascynowany był intelektualizmem Sokratesa, więc sprowadzał cnotę do wiedzy. Z czasem przekonał się, że cnota nie zależy jedynie od rozumu.
„(…)dla Platona miłość nadzmysłowa była wprawdzie celem, ale miłość zmysłowa była szczeblem do niej. Poprzez cele realne, względne, skończone, doczesne można osiągnąć cele idealne, bezwzględne, wieczne: to sens Platońskiej miłości. Teoria ta była nie tylko etyczną teorią celów, ale też psychologicznym opisem dążeń ludzkich. Opis to daleko odbiegający od takiego, który widzi w człowieku tylko egoistyczne i hedonistyczne skłonności. Platon nie zaprzeczał, że dusza ma i takie pożądania( nie darmo jest związana z ciałem),lecz twierdził, że ma również pociąg do rzeczy nadzmysłowych, wiecznych, bezwzględnych.”
Dobre życie jest rezultatem ładu i harmonijnego funkcjonowania duszy. A ponieważ dusza posiada złożoną strukturę (składa się z trzech części: rozumnej, impulsywnej i pożądliwej), to właściwe jej funkcjonowanie zależy od osiągnięcia trzech cnót: mądrości, męstwa i opanowania. Utrzymywaniu ładu wszystkich części duszy służy cnota sprawiedliwości. Poza wymienionymi cnotami do doskonałego życia potrzebna jest jeszcze radość. Posiadając cnoty żyjemy szczęśliwie, ponieważ pomagają one zbliżyć się do świata idei, a w szczególności do idei dobra - piękna. Dobro idealne stoi wyżej niż dobra świata materialnego. W świecie materialnym istnieją jedynie ślady dobra i piękna, o które też warto zabiegać, dlatego, że stanowią one wstępne szczeble na drodze poznania idei ( miłość platoniczna). Dobra stanowią hierarchię, począwszy od dóbr materialnych a skończywszy na idei dobra, której osiągnięcie jest najwyższym celem życia.
Szczegóły swojej etyki Platon rozważał na tle teorii państwa. Skonstruował teorię państwa w zgodzie z ideą dobra i sprawiedliwości.
Idealne państwo jest zbudowane według idei dobra i sprawiedliwości i jako doskonałe nie podlega rozwojowi. Państwo ma za zadanie realizację celów moralnych. Jednostki są mu podporządkowane, ponieważ do dobra dążymy wspólnie, a nie pojedynczo. Jest to organicystyczna koncepcja, wg., której dobre życie wszystkich ludzi zależy od właściwego wypełniania zadań przez pozostałych. W doskonałym państwie każdy znajduje stosowne miejsce i obowiązki zgodne ze swoją naturą. Ponieważ funkcjonowanie państwa zależy od wiedzy rządzących, władzę powinni sprawować ci, którym natura pozwala osiągnąć cnotę mądrości właściwą duszy rozumnej, tj. zdolni do zrozumienia idei dobra filozofowie. Poza kastą mędrców niezbędni są jeszcze dbający o bezpieczeństwo wojownicy (mający predyspozycje do cnoty męstwa właściwej duszy impulsywnej) i obywatele zajmujący się gospodarowaniem tj. rzemieślnicy, kupcy, rolnicy, a więc ludzie z natury pożądliwi, których cnotą powinno być umiarkowanie. Te stany społeczne są hierarchiczne, a we wspólnocie panuje ład, gdy każdy wypełnia, co do niego należy, dzięki czemu panuje sprawiedliwość. Ładowi zagraża sprzeczność interesów, dlatego w kaście rządców i wojowników musi być usunięte jej źródło, jakim jest własność prywatna. Platońska wizja życia społecznego jest totalitarna i uniformistyczna, a także ascetyczna, gdyż dobra doczesne były ignorowane w dążeniu do idealnego celu.
Najsłynniejszym dziełem Platona jest Państwo – dialog, w którym Sokrates i inni rozmówcy dyskutują o istocie sprawiedliwości, o jej znaczeniu w idealnym państwie oraz o cechach, jakimi powinni się charakteryzować władcy i obywatele takiego państwa.
Znajduje się tam jeden z najsłynniejszych symbolicznych obrazów w historii filozofii- JASKINIA.
W jej ciemnym wnętrzu siedzą skrępowani łańcuchami ludzie, nie mogą ruszać głowami ani tułowiem, tkwią odwróceni tyłem do jedynego niewielkiego wyjścia z Jaskini. Widzą oni jedynie tańczące cienie powstające na skutek małego strumienia światła docierającego z zewnętrznego świata oraz płonącego ognia wewnątrz groty. Cienie te są dla ludzi uwięzionych w Jaskini jedynymi, prawdziwymi składnikami rzeczywistości, którą poznają tylko za pomocą zmysłów. Żyjąc w takim zamknięciu od urodzenia, nie zdają sobie sprawy z istnienia świata poza ich więzieniem- poznaniem zmysłowym. Oni nie są świadomi tego, że są w więzieniu. Człowiek żyjący w pewnym hermetycznym, odizolowanym środowisku, przyjmuje za jedyne, oczywiste i słuszne to, co go otacza, ponieważ nie zna niczego innego. Symbol Jaskini jest bardzo poruszający.
„Ta utopia Platońska była oparta na pięknej zasadzie: na podporządkowaniu jednostek państwu, a państwa celom czysto moralnym, idealnym, powszechnym i stałym. Ale realizacja jej była doktrynerska, szczegóły dziwaczne, okrutne nieliczące się z wolnością i szczęściem człowieka.”
Platon w swoim dziele wykorzystał koncepcję duszy, od stopnia doskonałości posiadanej duszy zależy, bowiem także takie lub inne miejsce ludzi w hierarchii społecznej. W ten sposób Platon idealizował kastowy ustrój Egiptu, na którym się wzorował. Mimo przykrych doświadczeń z Dionem Młodszym, wierzył w możliwość praktycznej realizacji idealnego państwa, rządzonego przez arystokrację intelektualną. Idea ta wynikała także z jego przekonań antydemokratycznych, uważał, bowiem, opierając się w tym przypadku na własnych obserwacjach nieskuteczności tego systemu rządów w Atenach, że demokracja musi prowadzić do społecznej anarchii i rozkładu.
Platon uważał demokrację za najgorszy ustrój polityczny. Twierdził, że lud nie powinien mieć władzy, bo nie wiedziałby, co ma z nią zrobić. Jako najlepszy ustrój wymienił monarchię.
Pogląd Platona na sztukę był złożony. Dla niego pięknem pozostało to, co od dawna funkcjonowało jako takie w kulturze greckiej; pięknem jest to, co jest w stanie budzić podziw. Piękno w definiowaniu Platona nie ogranicza się do rzeczy zmysłowych, jest własnością obiektywną, własnością rzeczy pięknych, a nie subiektywną na nie rekcją ludzi. Możemy w jego filozofii odnaleźć wiele myśli odnoszących się do filozofii pitagorejskiej. Tak samo jak pitagorejczycy doszukuje się piękna w ładzie, zestrojeniu i harmonii. W związku z platońską wizją świata idei, powstaje kolejna definicja piękna. Jest to definicja, która wywodzi piękno od idei, to, co piękne jest bliskie ideom. Sztuka u Platona, nie koniecznie wiąże się z pięknem. Jest to tradycyjne dla antycznej greckiej kultury rozumienie sztuki, gdzie funkcjonuje ona jako dziedzina związana z umiejętnościami, celowa w swoim działaniu. Włączał w jej poczet technikę, czego nie zrobił z poezją. Poezja wiązała się wtedy z natchnieniem, a technika z działaniem zamierzonym, opartym na umiejętnościach. Można zauważyć na tym przykładzie klasyczne przeciwstawienie natchnienia i rzemiosła. Podział w obrębie sztuki, jakiego dokonuje Platon to: sztuki użytkujące, wytwarzające i naśladujące.. W swojej krytyce odwołuje się do jej fałszywości oraz tego, że deprawuje ludzi. Fałszywość wynika z tego, że nigdy nie jest w stanie oddać stanu rzeczy w sposób idealny. Naśladownictwo natury zawsze wiąże się z deformacją. Natomiast deprawacja ludzi wynika z tego, że rozbudza ona emocje, które w filozofii platońskiej winny być uśpione.
„ I oto z jednej strony Platon widział w sztuce, mianowicie w sztuce poety, najwyższą z czynności człowieka, z drugiej zaś potępiał sztukę, mianowicie naśladowniczą i chciał ze swego idealnego państwa usunąć artystów. Toteż wpływ jego na potomność był dwojaki: nauczył w artyście widzieć wieszcza i nauczył widzieć w nim naśladowcę. Dał początek dwom zupełnie różnym kierunkom w filozofii sztuki: z jednej strony mistycznemu, a z drugiej naturalistycznemu jej traktowaniu. Mistyczne rozumienie sztuki jako wieszczbiarstwa i źródła najgłębszego poznania raz po raz odtąd powracało w dziejach, a rozumienie naturalistyczne, jako naśladownictwa, było w ciągu wielu stuleci najbardziej rozpowszechnioną z teorii estetycznych. ”
W systemie pedagogicznym Platona przeprowadzona została zasada pedagogicznej selekcji opartej na założeniach, iż istnieją naturalne nierówności wśród ludzi, a proces edukacyjny pomaga ujawnić naturalne cechy jednostki i w efekcie daje każdemu to, na co zasługuje. W rezultacie mniej zdolni otrzymują najmniejsze wykształcenie i tworzą stan żywicieli (kupców, rolników), ludzie z natury silniejsi stan strażników, zaś z najzdolniejsi tworzą klasę rządzącą,oraz na spostrzeżeniach, że jednostka w państwie nie ma znaczenia, jej życie powinno się łączyć z życiem ogółu.
„ Celem wychowania jest kształtowanie człowieka jako pewnej zintegrowanej całości, w której rozum, serce, dusza, i ciało stanowią integralną, zorganizowaną, harmonijną całość, działającą zgodnie z zasadami zawartymi w ideałach etycznych.(…) Wychowanie młodzieży obejmuje kształtowanie ciała przez gimnastykę, kształtowanie duszy przez sztuki plastyczne, kształtowanie umysłu przez wiedzę i wychowanie etyczne, czyli wychowanie ogólne człowieka jako całości.”
U Platona nie istnieje życie rodzinne i wolność osobista. Wychowanie natomiast spełnia polityczną rolę, dlatego szkoły powinny być podporządkowane państwu. Dlatego też Platon był nazywany twórcą pedagogiki państwowej.
Pedagogiczne poglądy Platona dotyczyły nie tylko młodzieży, lecz także ludzi dorosłych, poprzez przygotowanie ich do pełnienia ról obywatelskich, polegających na umiejętności sprawowania władzy.
„ Na uwagę zasługuje właśnie to, że w ujęciu Platona człowiek przygotowany do rządzenia społeczeństwem i państwem musi mieć dwie podstawowe, ukształtowane przez wychowanie cnoty: posłuszeństwo i umiejętność rozkazywania, rządzenia. Ukształtowanie tych dwóch umiejętności zalicza Platon do naczelnych zadań wychowania dorosłych. Podkreśla jednak, że kształtowanie tych cech u ludzi dokonuje się już wcześniej, w okresie dzieciństwa i młodości.”
Filozofia stworzona przez Platona nosi miano idealizmu obiektywnego.
Platon twierdził,że jedyny byt prawdziwy to niezmienna, duchowa rzeczywistość, świat materialny jest cieniem, marnym odbiciem lepszego, duchowego świata; idealizm, bo to rzeczywistość duchowa, obiektywny, bo istnieje poza człowiekiem i niezależnie od jego świadomości.
Pisma Platona zachowały się w całości. Jest to zbiór trzydzieści pięć dialogów i listy. Są to w większości dialogi, w formie potocznej mowy, w których głos zabierają współcześni mu przedstawiciele nauki, polityki, różnych zawodów. On sam nie zabiera głosu, stąd trudność w ustaleniu, co jest poglądem Platona a co innych. Pisma te znawcy grupują w dziewięć tetralogii.
I - Eutyfron - Obrona Sokratesa - Kriton - Fedon
II - Kratyl - Teajtet - Sofista - Polityk
III - Parmenides - Fileb - Uczta - Fajdros
IV - Alkibiades I - Alkibiades II - Hipparch - Rywale
V - Teages - Charmides - Lachesa - Lysis
VI - Eutydem - Protagoras - Gorgiasz - Menon
VII - Hippiasz Większy - Hippiasz Mniejszy - Ion - Meneksenos
VIII - Klejtofon - Państwo - Timajos - Kritiasz
IX - Minos - Prawa - Epinomis - Listy
Jego działalność wywarła bardzo duży wpływ na późniejszych filozofów. Zarówno tych, którzy kontynuowali jego teorie (Speusippos, Ksenokrates z Chalcedonu, Kantor), jak i jego zagorzałych przeciwników (Antystenes, Arystoteles). Filozofia Platona, zwłaszcza w postaci neoplatonizmu została później zaadaptowana przez myśl chrześcijańską. Nurt franciszkański tej myśli wciąż odwołuje się do tradycji platońskiej.
„ Zarzuty Arystotelesa, które zostały po wszystkie czasy typowe dla walki z platonizmem, sprowadzają się do dwóch. Po pierwsze idee są fikcjami; idee, którym Platon przypisywał istnienie obok rzeczy, są, wedle jego przeciwnika, jedynie hipostazą pojęć i zdwojeniem rzeczy. Platon nie umiał nawet podać, jakie istnieją idee: czy tylko idee substancji, czy także jakości, liczb i stosunków.
(…) Drugi zarzut Arystotelesa polega na tym, że idee nie tylko są fikcjami, ale fikcjami bezużytecznymi. Są bezużyteczne bo nie wyjaśniają faktów.”
Zapoznając się z życiem i działalnością Platona najwięcej kontrowersji budzi we mnie wizja Państwa. Jest to wizja bardzo utopijna, a w realnym świecie już tylko krok od niej do np. okrutnych doktryn totalitarnych.
Z całym szacunkiem dla wielkiego filozofa oraz podziwem nad jego metaforą Jaskini, nie uważam jego struktury Państwa za właściwą. Nie zawsze wykształcenie równoznaczne jest ze zdolnością władania Państwem. Poza tym natura ludzka potrafi czasem- szczególnie, gdy człowiek ma władzę- odłożyć poczucie sprawiedliwości i troski o bliźnich na bok.
Nie zgadzam się na odebranie prawa głosu i podejmowania jakichkolwiek decyzji dotyczących Państwa ludziom mniej wyedukowanym. Niech każdy ma prawo decydowania o tym, ile Mądrości chce zdobyć i niech każdy ma prawo do godnego życia w Państwie i szacunku. Niektórzy w Jaskiniach czują się bezpieczniej i nie powinno się nikogo zmuszać do opuszczania jej.









BIBLIOGRAFIA:
1. Encyklopedia Popularna PWN, Wydanie XX, Warszawa 1982 r.
2. Legowicz Jan , Zarys historii filozofii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976 r.
3. Platon, Dialogi t I, tłum. W. Witwicki, wyd. Antyk, Kęty 1999 r.
4. Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, tom I, PWN, Warszawa 1983 r.
5. Turos Lucjan, Andragogika ogólna, Wydawnictwo Akademickie „Żak” Warszawa 1999 r.