Ewolucja kryminalizacji zabójstwa w kodeksie karnym z 1997 roku

Question

Ewolucja kryminalizacji zabójstwa w kodeksie karnym z 1997 roku

SPIS TREŚCI

WSTĘP……………….…………………………………….……………. 3

ROZDZIAŁ I
Charakterystyka zabójstwa……………….……………………............. 5
§1. Pojęcie śmierci, zabójstwa ……….................…….………………….. 5
§2. Metody zabójstw…………….………………………………………... 9
§3. Historia kryminalizacji zabójstwa…………….………………............ 15

ROZDZIAŁ II
Ustawowe znamiona zabójstwa typu podstawowego……………...…... 19
§1. Przedmiot ochrony……….……………................................................ 19
§2. Strona przedmiotowa………….……………………………………… 25
§3. Podmiot…………….…………………………………………………. 28
§4. Strona podmiotowa…………….……………………………………... 30

ROZDZIAŁ III
Typy kwalifikowane zabójstwa z art. 148. §2………….......................... 37
§1. Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem……….…………….......... 37
§2. Zabójstwo w związku z wzięciem zakładnika, zgwałcenia albo rozbojem………………………………………………………………….. 42
§3. Zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie…………………………………………………………………. 47
§4. Zabójstwo z użyciem materiałów wybuchowych…..…........................ 50

ROZDZIAŁ IV
Typy kwalifikowane zabójstwa z art. 148. §3……….............................. 53
§1. Zabójstwo jednym czynem więcej niż jednej osoby lub przez osobę, która wcześniej była skazana za zabójstwo………………….…………… 53
§2. Zabójstwo funkcjonariusza publicznego..……………….…………… 55

ROZDZIAŁ V
Zagadnienia wymiaru kary sprawców zabójstw……............................. 57
§1. Kary…………………….………….……………….............................. 57
§2. Środki karne.………………………………………...………………... 60

ZAKOŃCZENIE…………….……………………………………….…. 63
BIBLIOGRAFIA…………….…………………………………….……. 64

WSTĘP

Życie ludzkie stanowi najcenniejsze dobro, z którym spotykamy się na tym świecie. Dla chrześcijan to właśnie życie jest najdoskonalszym stworzeniem Boga, a dla marksistów z kolei jest najwyżej zorganizowaną postacią materii. Z wartości jakim jest życia płynie postulat maksymalnie skutecznej jego ochrony. Na straży życia stoją elementarne normy moralne, które są wspierane poprzez normy prawne. Znaczenie norm prawnych jest zawsze duże, jednakże rośnie ono wówczas, kiedy w społeczeństwach postępuje demoralizacja, której z natury rzeczy towarzyszy deprecjacja norm moralnych .
Zabójstwo jest najpoważniejszym przestępstwem przeciwko życiu ludzkiemu. Występuje ono we wszystkich systemach prawnych i karane jest najsurowszymi karami, które zna dany system prawny .
W kodeksie karnym zabójstwo jest jedną z najcięższych zbrodni. Występuje ono w typie podstawowym (art. 148 § l KK) i dziewięciu typach kwalifikowanych (art. 148 § 2 i 3 KK) jak również w trzech typach uprzywilejowanych (art. 148 § 4, art. 149 i art. 150 KK). Znamionami kwalifikującymi tych czynów są: sposób działania, motywacja oraz skutek, a uprzywilejowującymi – motywacja .
Typy kwalifikowane zabójstwa zgodnie z Ustawą z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny stanowią takie zabójstwa jak: ze szczególnym okrucieństwem (art. 148 § 2 pkt l KK), w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem (art. 148 § 2 pkt 2 KK), w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie (art. 148 § 2 pkt 3 KK), z użyciem materiałów wybuchowych (art. 148 § 2 pkt 4 KK), jednym czynem więcej niż jednej osoby lub przez osobę, która wcześniej była prawomocnie skazana za zabójstwo oraz sprawca zabójstwa funkcjonariusza publicznego popełnionego podczas lub w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych związanych z ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego (art. 148 § 3 KK) .
W pracy zajęto się omówieniem ewolucji kryminalizacji zabójstwa w Kodeksie karnym z 1997 roku.
Praca składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym analizie poddano pojęcie śmierci i zabójstwa, metody zabójstw, historię kryminalizacji zabójstwa.
W rozdziale drugim omówiono ustawowe znamiona zabójstwa typu podstawowego, a w tym przedmiot ochrony, stronę przedmiotową, podmiot oraz stronę podmiotową.
Trzeci rozdział prezentuje typy kwalifikowane zabójstwa z art. 148. §2, czyli zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem, zabójstwo w związku z wzięciem zakładnika, zgwałcenia albo rozbojem, zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, zabójstwo z użyciem materiałów wybuchowych.
W czwartym rozdziale omówiono typy kwalifikowane zabójstwa z art. 148. §3, czyli zabójstwo jednym czynem więcej niż jednej osoby lub przez osobę, która wcześniej była skazana za zabójstwo oraz zabójstwo funkcjonariusza publicznego.
Ostatni rozdział prezentuje zagadnienia wymiaru kary sprawców zabójstw, a mianowicie kary oraz środki karne.

ROZDZIAŁ I
Charakterystyka zabójstwa

§1. Pojęcie śmierci, zabójstwa
Życie stanowi wartość podstawową, która jest akceptowana przez wszystkie systemy etyczne, albowiem stanowi wyjściową wartość dla wszystkich innych wolności i praw. Jednak nie oznacza to, iż nie występują zasadnicze kontrowersje co do zakresu ochrony życia, jego wartości w poszczególnych stadiach, stosunku wartości życia w poszczególnych stadiach do innych wartości społecznych. Stwarza to szereg kontrowersji w zakresie rozstrzygania konfliktów między ochroną życia i ochroną innych społecznie akceptowanych wartości .
Mogłoby się wydawać, iż określenie początku i końca i życia człowieka nie powinno być trudne, jednak okazuje się, iż medycyna nie wypracowała jednolitego kryterium, które pozwoliłoby wskazać, gdzie kończy się płód, a gdzie zaczyna noworodek. Podawane są cztery graniczne momenty, a mianowicie jest to:
a) moment rozpoczęcia akcji porodowej,
b) moment oddzielenia od organizmu matki, który dokonał się siłami natury albo też poprzez cesarskie cięcie,
c) moment uzyskania przez dziecko zdolności do samodzielnego życia poza organizmem matki,
d) moment podjęcia czynności oddychania, owe kryterium jest najczęściej przyjmowane .
Specyficzną cechą człowieka jest świadomość swojej śmierci. Wśród wszystkich istot żywych, tylko ludzie wiedzą o swojej śmierci. Za tym stwierdzeniem przemawia m.in. fakt, że w skład każdego etnicznego języka wchodzą różne pojęcia śmierci oraz że język ten zawiera słowa, których konotacją są właśnie te pojęcia . Brak jednoznacznych ustaleń dotyczących śmierci sprawia, że posługiwanie się poszczególnymi typizacjami ustawowymi sprawić może trudności, albowiem Kodeks karny posługuje się takimi pojęciami jak: „zabija człowieka” (np. art. 148, 150), „śmierć człowieka” (np. art. 158 § 3), „zabija dziecko” (art. 149), „przerywa ciążę” (np. art. 152 § l), przerywa ciążę, „gdy dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej” (art. 152 § 3) .
Pojęcie śmierci nie jest jednoznaczne. Różne dziedziny naukowe odmiennie podchodzą do tego zagadnienia.
A. Weismann śmiercią nazywa takie zatrzymanie życia, którego nie można ani w całości, ani częściowo na dłuższy czas wznowić. W ujęciu biologicznym śmierć „jest zatrzymaniem życia lub bezpowrotną utratą życia jakiegoś organizmu. Jest ona podobnie jak życie produktem ewolucji, a ściślej się wyrażając, jest ewolucją w obrębie ewolucji. Pojawia się dopiero u wielokomórkowców. Śmierć jest cudownym wynalazkiem, który pojawił się dopiero wtedy, gdy organizmy osiągnęły pewien stopień złożoności swej budowy, przy którym ich nieśmiertelność już się nie opłacała, była bowiem nie do pogodzenia z kierunkiem ewolucji. Jednokomórkowce mogłyby natomiast być również nieśmiertelne. Śmiertelność organizmów pojawiła się równocześnie z inną ich własnością, mianowicie ze zdolnością rozmnażania się, tzn. wytwarzania żywych indywiduów, które gwarantują utrzymanie gatunku. Śmiertelność nie jest więc przeszkodą w dalszym rozwoju organizmów i ich rozprzestrzenianiu się. Przeciwnie, była ona (i jest) koniecznym oraz pożądanym „mechanizmem” ewolucji, który umożliwił dopiero pojawienie się różnorodności organizmów” .
B. Bombik analizując pojęcia śmierci, stwierdza, że „pomijając problematykę dotyczącą śmierci istot żywych w ogóle, a ograniczając się jedynie do śmierci ludzkiej, można więc powiedzieć, nawiązując do przytoczonej definicji Weismanna, że śmierć to bezpowrotna utrata życia ludzkiego organizmu, jeśli po jej nastąpieniu nie może dojść już do ponownego ożywienia na dłuższy czas ani całego organizmu, ani jego części. Definicja ta, jak wstępnie łatwo dostrzec, ma negatywny charakter i jest zbyt ogólna. Bliższa jej precyzacja prowadzi do stwierdzenia, że niemożliwość wznowienia życia całego organizm nazywamy „śmiercią całkowitą”, zaś niemożliwość ponownego przywrócenia życia poszczególnym organom ludzkiego ciała – „śmiercią częściową”. W języku potocznym uważa się za zmarłego człowieka wtedy, kiedy nastąpiła śmierć całkowita; przy śmierci częściowej nie uważa się jeszcze danego człowieka za zmarłego” .
W prawodawstwie amerykańskim „człowiek umarł, kiedy, albo wystąpiło u niego nieodwracalne zatrzymanie krążenia krwi, przy równoczesnym braku oddychania, albo doszło do nieodwracalnego zaniku wszystkich funkcji całego mózgu, włącznie z pniem mózgowym. Stwierdzenie śmierci musi być zgodne z aktualnie akceptowanymi standardami medycyny” .
Współcześnie operuje się przynajmniej dwoma kryteriami, zgodnie z którymi ustala się biologiczną śmierć człowieka, a mianowicie chodzi o śmierć serca i śmierć mózgu. Kryterium śmierci serca wskazuje na „bezpowrotną utratę życia” całego ludzkiego organizmu, czyli wskazuje na zatrzymanie obiegu krwi w układzie krwionośnym. Z kolei przy śmierci mózgu chodzi o utratę funkcji życiowych mózgu, czyli jedyni pewnej części ludzkiego organizmu. Jak wiadomo, we współczesnym świecie i przy obecnym postępie medycyny, można ciało ludzkie z obumarłym mózgiem podtrzymywać sztucznie przy życiu (w celu pobrania organów do przeszczepu). Tak więc śmierć mózgu jest ostatecznym zatrzymaniem wszelkich czynności i funkcji życiowych kresomózgowia, móżdżku i pnia mózgowego .
Śmierć człowieka określona została w art. 9 ust. l Ustawy z dnia l lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów . Zgodnie z przywołana ustawą pobranie komórek, tkanek i narządów do przeszczepiania jest dopuszczalne po stwierdzeniu trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu, czyli śmierci mózgu. Kryteria tej śmierci są opracowywane przez zespół wysokiej klasy specjalistów z dziedziny anestezjologii i intensywnej terapii, neurologii, neurochirurgii i medycyny sądowej. Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 17 lipca 2007 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzania trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu zawiera ostatnią i aktualnie obowiązująca ich wersję . Jest to bardzo obszerny dokument, którego przestrzeganie - polegające na przeprowadzeniu konkretnych i wieloaspektowych procedur ogranicza do minimum ryzyko błędu w stopniu tak wysokim, że niemal graniczącym z pewnością .
Natomiast z filozoficznego punktu widzenia śmierć to rozłączenie duszy i ciała. Według Platona śmierć jest więc rozłączeniem niestworzonej, niewidzialnej, duchowej i nieśmiertelnej substancji od ciała, które nie posiada samodzielnego istnienia .
Według J. Malec „zabójstwo jest krańcową formą agresji. Patrząc z punktu widzenia czynników, które ją wywołują, agresja może być bądź instrumentalna, bądź gniewna. W pierwszym wypadku chodzi o działanie przemyślane, w drugim o impulsywne. Impulsom może ulegać każdy, ale są ludzie szczególnie skłonni do wybuchów emocjonalnych. Określa się ich jako nadreaktywnych, bo z przyczyn biologicznych reagują bardzo gwałtownie na bodźce, które innych poruszają o wiele mniej” . Generalny mechanizm czynów impulsywnych zdaniem T. Bilikiewicza jest następujący, a więc „uwaga jest wtedy skierowana na jeden cel, brzeżne percepcje nie docierają do strumienia świadomości. Działania impulsywne mogą mieć charakter tzw. krótkiego spięcia, wskutek czego milkną wszelkie hamulce i następuje w sposób niepohamowany czyn zabójstwa, dzieciobójstwa, samobójstwa” .
Warto w tym miejscu przytoczyć definicje zabójstwa seryjnego. S. Egger podaje, że „z morderstwem seryjnym mamy do czynienia wtedy, kiedy jedna lub więcej osób popełnia drugie lub kolejne morderstwo; jest ono pozbawione związku; popełnione zostaje w innym czasie i nie ma widocznego powiązania z pierwszym morderstwem; na ogół zostaje ono dokonane w innym miejscu. Ponadto motywem zabójstwa nie jest korzyść materialna; uważa się, że celem mordercy jest sprawowanie władzy nad ofiarami” .
Uznaje się, że zabójstwo jest jednym z najbardziej osobliwych zachowań człowieka, które tworzy barwną mozaikę szeregu uczuć i zjawisk. Zachowanie zabójcy może wyrażać brak respektu dla ludzkiego życia, może też być konsekwencją jakiegoś zachowania, może stanowić zanik współczucia ale również głęboką miłość, raz może być efektem impulsu aby w innym przypadku prezentować postępowanie przemyślane i metodyczne. Niezmiennie zaś zabójstwo skupia uwagę naukowców i nieustannie stanowi interesujący przedmiot analiz kryminologicznych .

§2. Metody zabójstw
Na podstawie statystyk Interpolu pod koniec lat osiemdziesiątych w wielu regionach świata stwierdzono wzrost liczby zabójstw, w tym dokonanych przy użyciu broni palnej. Przede wszystkim nasiliły się zabójstwa z motywów rabunkowych i seksualnych. W Polsce również na przestrzeni lat 1989-1998 obserwowalny był wzrost liczby zabójstw. W 1989 r. stwierdzono 556 zabójstw, a w 1998 już 1072 zabójstw . Natomiast na przestrzeni 10 lat można zauważyć wyraźny spadek liczby zabójstw. W roku 1999 stwierdzono 1048 zabójstw, a w 2008 tylko 759. Podobnie było z liczbą podejrzanych o ten czyn. W roku 1999 było ich 957, a w 2008 r. – 742. Najgorsze pod tym względem były lata 2000 – 2003, kiedy to policjanci dostawali kilka zgłoszeń dziennie w sprawach o zabójstwo. Wtedy to wiele z tych zabójstw było powiązanych z porachunkami grup przestępczych, a wraz z ich likwidacją przez Policję spadła też liczba zabójstw o charakterze porachunkowym .
Zabójstwa nie są jednakowe pod względem stopnia nasilenia złej woli sprawcy, sposobu działania jak i metody z jaką zostały one dokonane . W literaturze przedmiotu wyróżnia się różne metody zabójstw, które zostaną zaprezentowane poniżej.
Użycie broni palnej jest specyficzne głównie dla przestępstwa zabójstwa motywowanego porachunkami, które stanowi „najbardziej „namacalny” przejaw przestępczości zorganizowanej. Jak wynika z badań, występowanie inspiratora, czyli zleceniodawcy, stwierdzono tylko w 24,6% przestępstw porachunkowych, tymczasem ich udział jest najprawdopodobniej znacznie wyższy . Rozpowszechnianie się broni palnej jako narzędzia zabójstw jest najgroźniejszym aspektem zachodzących zmian. Do połowy lat dziewięćdziesiątych zabójstwa z broni palnej występowały tak rzadko, że nie było potrzeby wyodrębniać ich w statystyce. Jednak już w 1995 r. odnotowano 268 takich zabójstw, a w 1998 – 300. Motywem działania sprawców w zabójstwach na tle porachunkowym nie jest uzyskanie finansowej rekompensaty, lecz wyeliminowanie członków gangu, co pozwala na rozszerzenie tzw. strefy wpływów przestępczych, tj. przejęcie konkretnych obiektów, terytoriów” .
Intensywny rozwój współczesnej techniki nie pozostaje bez wpływu na kształtowanie się coraz to nowych metod przestępstwa zabójstwa. Dla przykładu już od wielu lat substancje radioaktywne są używane w celach zbrodniczych. W jednym z przestępstw zabójstwa pracownik laboratorium, w którym znajdowały się izotopy, dodawał minimalne ich ilości do pożywienia żonie, chcąc się jej w ten sposób zabić. Po jakimś czasie żona zmarła. Natomiast inny sprawca, który miał dostęp do kobaltu 60, wprowadził sporą dawkę tego izotopu do szuflady biurka swego szefa, którego chciał pozbawić życia .
W celu popełniania zabójstw, zbrodniarze używają również środków toksycznych, takich jak cyjanek potasu, arszenik oraz ich pochodne. Do dość rzadkich przypadków należą zabójstwa przez utopienie, podpalenie, czy też zrzucenie ze znacznych wysokości (mostu, bloku, domu okna) .
Ze statystyk policyjnych wynika, że najwięcej zabójstw popełnianych jest przy użyciu niebezpiecznych i ostrych narzędzi (noża). Wynika to z faktu, iż często są to przedmioty codziennego użytku, do których dostęp jest niezwykle łatwy. Takim przestępstwom najtrudniej jest zapobiec . Obszerne badania przeprowadzone na wsi i w mieście wykazały, że jako narzędzia, którymi sprawcy na wsi dokonują najczęściej zabójstw, wykorzystywane są: nóż, siekiera, broń myśliwska, orczyk i kosa. Natomiast na tereny miejskie przypada przeważająca liczba przypadków otruć .
Do wyjątkowych przypadków nie należą już zabójstwa dokonane za pomocą specjalnie skonstruowanego narzędzia powodującego wybuch . Takie narzędzia (bomby) mogą być przesyłane paczką, dostarczone przez posłańca albo umieszczone w miejscach, w których najczęściej przebywa ofiara. Detonacja bomby występuje w trakcie otwierania przesyłki, otwierania drzwi do pomieszczenia albo odpalania samochodu czy też inicjowana jest drogą radiową .
Odmienne metody przestępnego działania występują w różnych typach zabójstw. Bez wątpienia motyw ma również wpływ na sposób popełnienia zabójstwa. Jako przykład można podać zabójstwa na tle seksualnym, zamachy na życie kierowców taksówek i przestępstwa przeciwko życiu w stosunkach małżeńskich. Otóż:
a) zabójstwa na tle seksualnym – stanowią one przejaw zboczenia a ich głównym elementem jest agresja przejawiająca się w sadystycznym zachowaniu seksualnym . „Cierpienia zadawane ofierze stanowią nierzadko ekwiwalent aktu płciowego. Sprawcy działają często w sposób specyficznie brutalny, czego wyrazem są liczne rany cięte i kłute, a nawet przecięcie powłok brzusznych. Do najczęstszych jednak sposobów pozbawienia życia należy uduszenie przez zadławienie, zadzierzgnięcie, przygniecenie klatki piersiowej, a także przez zatkanie otworów i dróg oddechowych. Sprawcy zabójstw na tle seksualnym działają bez pomocy innych osób. Są oni szczególnie groźni, ponieważ ze względu na trwałe zboczenie dokonują licznych zabójstw z tego samego motywu. Ofiarami są najczęściej kobiety przypadkowo spotkane w sytuacji, gdy brak świadków sprzyja powzięciu i natychmiastowej realizacji zamiaru zabójstwa . Stosunek seksualny z totalnie zniewoloną kobietą stanowi dla mordercy cel podstawowy. Cechą zaś podstawową mordercy na tle seksualnym jest to, że odbywa on często stosunki seksualne po zamordowaniu ofiary. Niektórzy przedstawiciele tego typu zabójstwa potrafią w pełni podniecić się dopiero po stwierdzeniu, że ofiara została pozbawiona życia” .
b) zabójstw kierowców taksówek – w tej kwestii na pierwsze miejsce wysuwają się narzędzia tępe (45%) jako najbardziej dostępne. Zwraca też uwagę stosunkowo duża liczba przypadków użycia broni palnej (28%). Przestępstwa te zostały dokonane przy użyciu narzędzia „zaplanowanego”. Tylko w jednym przypadku (na 46) po zadaniu kilku uderzeń łomem w głowę sprawcy wrzucili ofiarę do rowu wypełnionego wodą, powodując śmierć przez utopienie. W przypadkach usiłowania zabójstwa stopień uszkodzenia ciała był bardzo poważny, ponieważ z reguły uderzenia lub strzały były skierowane w głowę. Jeżeli w przestępstwie brały udział 2 lub 3 osoby, atakowano kierowcę po zatrzymaniu samochodu, które nastąpiło pod pretekstem osiągnięcia celu jazdy bądź też załatwienia potrzeb fizjologicznych. Takie zachowanie się sprawców jest zrozumiałe. Samotny sprawca, obawiając się konfrontacji sił w warunkach dogodniejszych dla pokrzywdzonego, atakuje go wówczas, gdy jest on zajęty prowadzeniem samochodu. Natomiast w przypadkach, kiedy napastników jest więcej, mają oni przekonanie o swojej przewadze fizycznej nawet po zatrzymaniu samochodu. Przekonanie to pozwala im uniknąć ryzyka wypadku drogowego, które zawsze grozi przy podjęciu akcji w czasie jazdy.
c) zabójstwa w stosunkach małżeńskich – stanowią znaczny procent ogółu przestępstw przeciwko życiu (ok. 15%). Wśród narzędzi pierwsze miejsce zajmują narzędzia tępe (51%). W 75% przypadków wykorzystano narzędzia, które znalazły się pod ręką (np. nóż, młotek, siekiera itp.). U nielicznych sprawców stwierdzono istnienie premedytacyjnego zamiaru dokonania zabójstwa, co znalazło wyraz w specjalnych przygotowaniach, np. zaopatrzeniu w broń palną lub inne narzędzia oraz w wyborze właściwego miejsca i czasu do realizacji planów przestępnych. W zdecydowanej większości przypadków (75%) bezpośrednim powodem zabójstwa był incydent o różnym stopniu agresywności, co nie pozostało bez wpływu na przebieg akcji przestępnej. Na uwagę zasługują także przypadki, gdy myśl zabójstwa powstaje w ostatniej chwili, pod wpływem bezpośredniej konfrontacji z ofiarą, podczas gdy poprzednim zamiarem sprawcy było samobójstwo .
Zabójstwa seryjne są niezwykle rzadkim zjawiskiem. Pierwszą osobą w stosunku do której oficjalnie użyto pojęcia „zabójca seryjny” był T. R. Bundy. Przykład T. R. Bundy’ego wyraźnie potwierdza, że jego zbrodnie mogą być zakwalifikowane jako morderstwa seryjne, a on sam jako zabójca seryjny, bowiem jego zachowanie wypełnia przyjęte dla tych zjawisk znamiona definicyjne. W szczególności sprawca jest białym mężczyzną zabijającym kobiety, dokonywane przez niego zbrodnie mają charakter przypadkowy i nie występuje żadna więź pomiędzy sprawcą a ofiarą, jak i pomiędzy samymi ofiarami. Ponadto Bundy zmienia często obszar geograficzny w jakim dokonuje morderstw oraz czerpie przyjemności z obserwowania cierpienia ofiary, a następnie napawania się jej śmiercią .
Do zabójstwa seryjnego dochodzi wówczas, kiedy jeden człowiek (czasem kilku ludzi) zabije kilka osób (najmniej dwie) w ciągu dłuższego okresu (miesięcy, lat). Zabójstwa seryjne są rezultatem psychicznych konfliktów sprawców, którzy najczęściej w dzieciństwie doznali urazów, byli brutalnie bici bądź wykorzystywani seksualnie . Niemal zawsze zabójcą jest mężczyzna, a ofiarą kobieta, zazwyczaj ofiara jest tej samej rasy co sprawca, wiek sprawcy lokuje się w przedziale 25-35 lat. Ofiary i ich zabójcy są sobie obcy . Zabójstwo seryjne to zjawisko ogólnoświatowe. W USA zabójstwa seryjne stanowią 1-2 % wszystkich zabójstw w roku, w innych państwach są jeszcze rzadsze .
Wyróżnia się 4 typy zabójstw seryjnych: zabójstwa popełnione przez umysłowo chorych, zabójstwa przez sprawców wypełniających misję, np. na prostytutkach, homoseksualistach jako, ich zdaniem, niegodnych żyć, zabójstwa dla przyjemności lub podniecającego przeżycia przez tzw. hedonistycznych zabójców seryjnych (podgrupę tworzą tu zabójcy seksualni), wreszcie zabójstwa dokonywane przez sprawców żądnych władzy, kontroli nad życiem i śmiercią ofiar .
Systematyzując sposoby zachowań, sprawców zabójstw można wskazać, że dokonują ich najczęściej poprzez następujące metody:
a) spowodowanie urazów:
- narzędziami tępymi (tępokrawędzistysm),
- narzędziami ostrymi (ostrokonczystymi),
- poprzez użycie broni palnej,
b) uduszenie:
- zagardlenie (zadławienie, zadzierzgnięcie; powieszenie),
- zamknięcie otworów nosowych i jamy ustnej albo zatkanie dróg oddechowych przez ciało obce,
c) inne, np.:
- otrucie,
- zrzucenie z wysokości,
- utopienie,
- zakażenie radioaktywne,
- użycie materiałów wybuchowych,
- podpalenie .
Przestępczość, jaka ma miejsce we współczesnej nam rzeczywistości, wskazuje, że „przestępca dzisiejszy to już nie wyspecjalizowany zawodowiec posługujący się stale jedną i tą samą wypróbowaną metodą, której techniczne rozpracowanie w śledztwie pozwalało zarazem na ujawnienie sprawcy i udowodnienie mu winy, ale to przestępca uniwersalny, bardzo często dziś tylko chuligan, jutro sprawca rozboju, a pojutrze zabójca. Nadto przestępca dzisiejszy to często przestępca banalny (pozbawiony oryginalności, pospolity, oklepany, szablonowy), to człowiek popełniający swoje czyny w zwykłych, przeciętnych miejscach, który nie szuka dla sprawnej realizacji zamierzonego czynu scenerii odludzia, oderwania od biegu codziennego życia” .
§3. Historia kryminalizacji zabójstwa
Zabójstwo zabójstwu jest nierówne. Poszczególne przypadki zbrodni przeciwko życiu różnią się między sobą okolicznościami i motywacją, różni są też pod względem osobowości i perspektyw resocjalizacji ich sprawcy. Dlatego też polskie prawo co najmniej od czasów kodeksu karnego z 1932 r. nie przewiduje jakiejś jednej, możliwej kary za umyślne pozbawienie kogoś życia, lecz daje sądom orzekającym w sprawach o zabójstwa możliwość ustalenia jej wysokości w dość szerokich granicach .
Granice te najszerzej zakreślone były przez kodeks karny z 1932 r. – według artykułu 225 §1 tego kodeksu umyślne zabójstwo zagrożone było karą więzienia na czas nie krótszy od lat 5 (tj. do 15 lat), karą dożywotniego więzienia lub karą śmierci. Trzeba zauważyć, że takie zakreślenie granic możliwego wymiaru kary za umyślne zabójstwo umożliwiało sądowi – w przypadku zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary – wymierzenie za umyślne zabójstwo (nie będące przy tym np. zabójstwem w afekcie – za które zgodnie z art. 225 §2 groziła kara od pół roku do 10 lat więzienia) kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania .
Istotną kwestią prawną w zakresie zabójstwa jest istnienie wariantów tego przestępstwa surowiej karanych (przypadków kwalifikowanych) i karanych łagodniej (przypadki uprzywilejowane). W niektórych ustawodawstwach jako przypadek kwalifikowany przyjmuje się tzw. morderstwo, którym jest zabójstwo popełnione z premedytacją. W kodeksie karnym z 1969 r. takiego przypadku kwalifikowanego nie było .
W Kodeksie karnym z 19 kwietnia 1969 r. jeden syntetycznie ujęty przepis w art. 148. § 1. , przejęty z Kodeksu karnego z 11 lipca 1932 r. z art. 255. § 1. , obejmował swoim zakresem zarówno bardzo ciężkie zabójstwa, jak i takie, które na ocenę bardzo ciężkich nie zasługiwały. W cytowanym Kodeksie karnym z 1969 r. groziła za te zbrodnie kara pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8 do 15, kara 25 lat pozbawienia wolności albo kara śmierci .
Kodeks karny z 1969 r. podniósł dolną granicę kary za zabójstwo do 8 lat pozbawienia wolności. Tym samym absolutnie niemożliwe stało się wymierzenie za umyślne zabójstwo kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania – najwyższa kara za przestępstwo umyślne w przypadku której sąd mógł zawiesić jej wykonanie wynosiła (tak samo, jak obecnie) dwa lata więzienia, zaś najniższa kara, jaką sąd mógł wymierzyć z zabójstwo w przypadku jej nadzwyczajnego złagodzenia wynosiła 2 lata i 8 miesięcy. Ponadto zakres czynów uznawanych za przestępstwa z art. 148 §1 („Kto zabija człowieka”) uległ – w porównaniu ze stanem prawnym obowiązującym pod rządami kodeksu z 1932 r. - pewnemu rozszerzeniu. Stało się to na skutek zmiany przepisu o tzw. zabójstwie w afekcie. O ile bowiem według kodeksu karnego z 1932 r. sam fakt, że zabójstwo dokonane zostało pod wpływem „silnego wzruszenia” wystarczył, by zabójstwo takie kwalifikowane było jako przestępstwo określone we wspomnianym już art. 225 §2 – a więc zagrożone karą maksymalnie 10 lat więzienia - to kodeks karny z 1969 r. postawił dodatkowo wymóg, by „silne wzburzenie” w wyniku którego doszło do zabójstwa, było „usprawiedliwione okolicznościami”. Tak więc zabójstwa w oczywistym nawet afekcie – który zdaniem sądu nie był jednak usprawiedliwiony okolicznościami stały się z prawnego punktu widzenia zabójstwami zwykłymi, zagrożonymi karą od 8 do 15 lat więzienia, karą 25 lat pozbawienia wolności – a nawet (teoretycznie rzecz biorąc) karą śmierci .
Najbardziej charakterystyczne przestępstwo przeciwko życiu - zabójstwo, ujęte zostało w kodeksie karnym z 1997 r. nieco inaczej, niż miało to miejsce w kodeksie karnym z 1969 r., a nawet w kodeksie karnym z 1932 r. Dla tamtych kodeksów było charakterystyczne bardzo syntetyczne ujęcie typu podstawowego oraz stosunkowo szerokie rozbudowanie typów uprzywilejowanych zabójstwa. Kodeksy te pomijały typ (lub typy) zabójstwa kwalifikowanego. Nowy kodeks karny przejął od swoich poprzedników syntetyczne ujęcie typu podstawowego („kto zabija człowieka”), pozostawił rozbudowane typy uprzywilejowane i wprowadził typy kwalifikowane zabójstwa. Można mieć wątpliwości co do trafności tego rozstrzygnięcia, ze względu na bardzo wątpliwe kryteria wyodrębnienia typów kwalifikowanych. Nie da się uzasadnić racjonalnie przyjmowania typu kwalifikowanego, jeżeli sprawca posłużył się bronią palną, a typu zasadniczego, jeżeli użył do zabójstwa noża lub siekiery. Ponadto w pracach sejmowych zatarto różnicę w wysokości ustawowego zagrożenia pomiędzy typem zasadniczym i typami kwalifikowanymi .
Zdaniem A. Księżopolskiej-Kukulskiej kodeks karny z 1997 r. zawiera wiele błędów, wewnętrznych sprzeczności i niekonsekwencji. Jest bardzo kazuistyczny . Postulaty formułowane przez opinię publiczną i niektóre partie polityczne, dotyczące zaostrzenia odpowiedzialności karnej za wybrane czyny zabronione, znalazły swoją częściową realizację w Ustawie z dnia 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego i ustawy – Kodeks karny wykonawczy . Ustawa ta wprowadziła zmiany w zakresie sankcji karnych za niektóre przestępstwa, w szczególności zmiany dotyczą sankcji przewidzianych w art. 148 k.k. Art. 148 k.k., regulujący kwestię odpowiedzialności karnej za zabójstwo (§1), jego typy kwalifikowane (§ 2 i 3) oraz zabójstwo z afektu (§ 4), niejednokrotnie poddawany był w literaturze krytyce2. Zarzuty stawiane tym unormowaniom dotyczą przede wszystkim opisanego w § 2 czynu, który wprowadza typ kwalifikowany zabójstwa przez dodanie do opisu czynu zabronionego szczególnych okoliczności wpływających na społeczną szkodliwość czynu, a także na zmianę wysokości sankcji karnej. Przestępstwo określone w § 2 tego artykułu do dnia uchwalenia ustawy nowelizującej były zagrożone karą od lat 12 lat pozbawienia wolności, karą 25 lat pozbawienia wolności albo karą dożywotniego pozbawienia wolności. Zgodnie z art. 1 pkt 15 usta-wy nowelizującej z 2005 r., art. 148 § 2 kodeksu karnego otrzymał następujące brzmienie: „§ 2 Kto zabija człowieka: ze szczególnym okrucieństwem, w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem, w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych, podlega karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności” . Wprowadzone zmiany wprowadzono aby sprostać oczekiwaniom społeczeństwa, które rządne jest surowszego karania sprawców przestępstw .
Ustawa nowelizująca z 2005 r. nie wprowadziła żadnej zmiany w zakresie samego opisu czynu, a dotyczy jedynie sankcji karnej, która została podwyższona – przez ustalenie kary 25 lat pozbawienia wolności jako dolnej granicy odpowiedzialności. Powyższa zmiana była motywowana przede wszystkim koniecznością zwalczania przestępstw dotykających najbardziej istotnych dóbr prawnie chronionych, koniecznością reakcji na zbrodnie zabójstwa dokonywane ze szczególnym okrucieństwem, a także potrzebą „zaspokojenia poczucia społecznej sprawiedliwości” za popełniane przestępstwa. Zagrożenie przestępstwa tylko karą 25 lat pozbawienia wolności albo karą dożywotniego pozbawienia wolności stanowi w kodeksie wyjątek. Takie zagrożenie sankcją karną wywołuje poważne wątpliwości .

ROZDZIAŁ II
Ustawowe znamiona zabójstwa typu podstawowego

§1. Przedmiot ochrony
Zgodnie z przyjętą aksjologią, leżącą u podstaw kodeksu karnego, najważniejszymi i najcenniejszymi dobrami jednostki i społeczeństwa zorganizowanego w państwo jest życie i zdrowie człowieka .
Życie człowieka jest przedmiotem ochrony jako znamienia typów czynów zabronionych określonych w art. 148 § 1-4.
Jako wartość zasadniczą, ochronę prawną życia, gwarantuje art. 38 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. . „Jest to norma fundamentalna, przesądzająca, że każde zachowanie skierowane przeciwko życiu drugiego człowieka narusza normę sankcjonowaną i jeżeli wyjątkowo nie jest usprawiedliwione powstałą sytuacją kolizyjną z innym dobrem chronionym konstytucyjnie, to pozostaje zachowaniem bezprawnym. Słusznie Konstytucja zapewnia jedynie prawną ochronę życia, a nie deklaruje prawa do życia. Prawo to bowiem ma charakter przyrodzony i jest niezależne od decyzji prawodawcy” .
Z kolei w preambule do Ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży zostało napisane, iż życie stanowi fundamentalne dobro człowieka, a troska o życie i zdrowie należy do fundamentalnych obowiązków każdego obywatela, społeczeństwa i państwa .
Ważnym jest, że również umowy międzynarodowe uznają prawo do życia, jako wartość przyrodzoną każdej istocie ludzkiej. Ewidentnie stwierdza to Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. w art. 6 , a także Europejska Konwencja Praw Człowieka w art. 2 .
Powszechną aprobatę zarówno w literaturze jak i orzecznictwie, „znajduje pogląd o najwyższej randze ludzkiego życia w hierarchii dóbr chronionych prawem, przy czym podkreśla się indywidualną oraz społeczną wartość tego dobra. Życie ludzkie jest wartością obiektywną, co oznacza, że każde życie ma taką samą wartość” . „Życie, jako wartość obiektywna, nie pozwala na różnicę w jego wartościowaniu, w tym sensie, że każde życie ludzkie jest tak samo warte. Wprowadzenie jakiegokolwiek różnicowania wartości życia poszczególnych jednostek może prowadzić do konsekwencji groźnych dla państwa prawnego. W tym sensie życie znanego i cenionego artysty lub uczonego i życie zdegenerowanego narkomana ma tę samą wartość jako przedmiot prawnej ochrony. Dotyczy to także porównania życia dziecka i osoby zaawansowanej wiekiem” .
Dla interpretacji przepisu o zabójstwie konieczne jest posługiwanie się pewnym pojęciem człowieka. Jak wiadomo Kodeks karny nie zawiera definicji pojęcia człowiek, co przecież jest zamierzone, jako że jest ona zbędna, pomijając już to, że sformułowanie takiej definicji, o ile nie okazałoby się na gruncie ustawy karnej niemożliwe, to już na pewno bardzo trudne. Jest to przecież przede wszystkim domena filozofii i, w ostateczności, po części medycyny. Tam też tego rodzaju definicje muszą powstawać i rzeczywiście są formułowane. W ustawie karnej wystarczające jest określenie podmiotu, którego dobro - życie i zdrowie - jest przedmiotem ochrony oraz czasokres tej ochrony. Skoro z biologicznego punktu widzenia niewątpliwe jest, że życie człowieka obejmuje okres od poczęcia aż do ustania wszystkich czynności życiowych organizmu ludzkiego, to zasadnym jest oczekiwanie, iż ustawodawca, wychodząc od Konstytucji, określi jaki okres życia człowieka - istoty ludzkiej - chroni i w jakim zakresie. Tak właśnie uczynił polski ustawodawca w przepisach rozdziału XIX Kodeksu karnego, określając istotę ludzką jako: człowieka, osobę, dziecko poczęte i dziecko w okresie porodu, przewidując różny zakres odpowiedzialności karnej w razie zamachu na ich życie lub zdrowie .
Definiując pojecie człowieka nie chodzi o filozoficzne rozważania na temat istoty człowieczeństwa ani o rozważanie, czy człowiekiem jest istota urodzona w wyniku skrzyżowania gatunku ludzkiego z innym gatunkiem (co jak wiadomo jest niemożliwe”). W prawie karnym chodzi więc jedynie o dwa problemy praktyczne:
a) od jakiego momentu płód ludzki staje się człowiekiem?
b) czy można kwestionować człowieczeństwo dzieci urodzonych ze znacznymi zniekształceniami fizycznymi lub wadami psychicznymi? .
Co do pytania pierwszego to z przepisów art. 152-154 KK explicite wynika, że art. 148 KK chroni życie jednostki ludzkiej urodzonej, a nie płodu. Istotnym zagadnieniem jest określenie granicy, od której płód staje się dzieckiem. Kwestia ta od lat budzi uzasadnione wątpliwości i w doktrynie nie wypracowano jednolitych kryteriów pozwalających na dokonanie takiego rozgraniczenia .
W literaturze prawa karnego i medycznej przyjmuje się, że jest nim:
a) kryterium położnicze – w myśl którego płód staje się dzieckiem z chwilą rozpoczęcia akcji porodowej, a więc od pojawienia się pierwszych bólów porodowych lub od drugiej fazy porodu, tzw. okresu wydalania, który rozpoczyna się wraz z całkowitym rozwarciem ujścia szyjki macicy. Kryterium temu stawia się zarzut, że jest zmienne, gdyż status płodu lub noworodka może zmieniać się ze względu na praktykę powstrzymywania rozpoczętej akcji porodowej w celu niedopuszczenia do porodów wczesnych. Z drugiej strony zauważa się, że znajduje ono wsparcie w art. 149 KK, z którego wynika, że w okresie porodu nie może być mowy o spędzeniu płodu, gdyż mamy do czynienia z dzieckiem w rozumieniu prawa karnego,
b) kryterium fizyczne – zwane też przestrzennym, przyjmujące za decydującą chwilę wydalenie płodu z łona matki, z tym że nie ma zgodności co do tego, z jaką chwilą to następuje. Jedni wskazują, że istotne jest oddzielenie dziecka od ciała kobiety, tj. chwila przecięcia pępowiny, dopóki nie nastąpi poród, istota ludzka nie żyje samodzielnie, niezależnie od ustroju matki. Oddzielenie fizyczne płodu od ciała kobiety może mieć miejsce na każdym etapie rozwoju ciąży, także wówczas, gdy nie jest jeszcze ukształtowany i zdolny do życia pozałonowego. Drudzy uznają, że istotne Jest życie człowieka istniejącego poza łonem matki, choćby było połączone pępowiną,
c) kryterium fizjologiczne – oparte na założeniu, że płód staje się samodzielną jednostką ludzką z chwilą rozpoczęcia samodzielnego oddychania. Według jednych ma to miejsce wtedy, gdy ustaje oddychanie za pośrednictwem organizmu matki, a rozpoczyna samodzielne oddychanie własnymi płucami; z tą chwilą noworodek uzyskuje biologiczną niezależność od organizmu matki. Drudzy stoją na stanowisku, że istotne jest fizyczne oddzielenie płodu od ciała matki i stwierdzenie pierwszego samodzielnego oddechu płucami dziecka. Na podstawie tego kryterium należałoby wyeliminować z zakresu pojęcia dziecka noworodki z tzw. zmartwicą, tj. silnym niedotlenieniem organizmu, a nadto sprawca może dobrać odpowiednią technikę przestępną, polegają na zapobieżeniu pierwszemu oddechowi, co prowadziłoby do bezkarności. Przyjęcie tego kryterium upoważniałoby lekarza do zaniechania zabiegów reanimacyjnych w stosunku do takiego noworodka. Ponadto z treści art. 149 KK wynika, że jest w nim chronione dziecko od momentu rozpoczęcia porodu,
d) kryterium rozwojowe – akcentujące wykazanie jednej z możliwych oznak życia, osiągnięcie etapu rozwojowego, który warunkuje obiektywną zdolność do samodzielnego życia oraz opuszczenie ustroju matki przez co osiąga samodzielny byt. Ze względu na treść art. 152 § 3 i art. 153 § 2 KK trudne jest ono do zaakceptowania, gdyż to właśnie te przepisy chronią dziecko poczęte, które osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety .
Przyjęcie jednego z wymienionych kryteriów jest kwestią umowną, zależną w dużym stopniu od reprezentowanego światopoglądu lub wyznawanej religii. Nie ma tu bowiem obiektywnych, naukowych kryteriów, które nakazywałyby opowiedzenie się na jedną z tych koncepcji. Dotychczas dominował pogląd, opierający się na kryterium fizycznym czyli pierwszego oddechu .
Wskazuje się, że gdy przedmiotem zamachu jest życie istoty ludzkiej znajdującej się jeszcze w łonie kobiety ciężarnej czyn stanowi przerwanie ciąży, a gdy nastąpi on w chwili opuszczania przez dziecko ustroju kobiety w grę wchodzi zabójstwo. Każde z tych kryteriów oparte na określonych cechach morfologicznych i fizjologicznych jest umowne i za każdym z nich przemawiają określone argumenty. Wynika to z faktu, iż pojęcie człowiek jest terminem otwartym i nie istnieje żaden określony i zamknięty zbiór wystarczających i koniecznych warunków jego użycia i z tego powodu nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć kwestii, od jakiego momentu płód staje się człowiekiem .
Według R. A. Stefańskiego „opowiedzieć się należy za kryterium położniczym, gdyż wyznacza ono najszerszy zakres ochrony, a jednocześnie nie może być uznane za rozszerzające podstawy odpowiedzialności., ponieważ jest rezultatem ścisłego odczytania zakresu stosowania art. 149 KK. Dziecko od początku porodu korzysta z prawnokarnej ochrony przysługującej człowiekowi i to w zakresie wszystkich tych przepisów rozdziału XIX Kodeksu karnego, które korzystający z ochrony podmiot określają pojęciem człowiek. Poglądy upatrujące początku ochrony życia człowieka w późniejszych fazach porodu prowadzą nie tyle do znacznego osłabienia takiej ochrony, ile do pozbawienia jej w okresie od początku porodu do chwil uznanych przez wyrażających te poglądy za prawnie istotne” .
Natomiast co do kwestii drugiej, czyli czy można kwestionować człowieczeństwo dzieci urodzonych ze znacznymi zniekształceniami fizycznymi lub wadami psychicznymi – to nie ma wątpliwości co do tego, że żaden stopień upośledzenia fizycznego i umysłowego istoty urodzonej przez kobietę nie powoduje wykluczenia go z zakresu pojęcia człowiek . Przedmiotem wykonawczym jest istota ludzka niezależnie od jej właściwości, a więc także głęboko uszkodzona pod względem fizycznym i psychicznym. O ile więc pewne defekty płodu, a mianowicie ciężkie i nieodwracalne upośledzenie lub choroba zazwyczaj zagrażająca życiu, mogą uzasadniać zgodną z prawem aborcję (do chwili uzyskania przez płód zdolności do samodzielnego życia poza organizmem matki), o tyle po urodzeniu osoba taka podlega takiej samej ochronie jak pozostali ludzie. Każde istnienie ludzkie ma jednakową wartość. Taki stosunek do jednostek niepełnowartościowych stanowi jeden z wyznaczników państwowości cywilizowanych .
Artykuł 148 KK chroni życie każdego człowieka, niezależnie od jego pozycji społecznej, wykształcenia, pochodzenia, rasy i wyznania. Każde życie ludzkie ma jednakową wartość, aczkolwiek straty spowodowane pozbawieniem życia określonej osoby są różne w zależności od tego, kogo go pozbawiono .
Ochrona życia, jako przedmiotu ochrony w znaczeniu art. 148 § 1-4, nie jest zależna od żadnych okoliczności. Nie ma życia człowieka, które wyjęte by było spod ochrony prawnej. Ochronie podlega każde życie i w każdym czasie, także życie, którego w krótkiej perspektywie czasu nie da się uratować (np. z uwagi na zbyt wczesny poród, ze względu na doznane urazy lub stan chorobowy). Zniszczenie życia drugiego człowieka może być usprawiedliwione tym, że nastąpiło w ochronie innego lub innych, równie ważnych, chronionych prawnie dóbr. Wartość życia zmusza do bardzo ostrożnego wyważenia kolizji dóbr, z których jedno jest życiem człowieka .
Trafnie Sąd Najwyższy wskazał, że: Życie każdego człowieka niezależnie od wieku, stanu zdrowia, reprezentowanego poziomu wiedzy, kultury, stanu rodzinnego i realnej społecznej przydatności jest wartością naczelna, i podlega jednakowej ochronie prawnej. Jest niedopuszczalne ze względu na wymienione lub inne przesłanki dotyczące ofiary zabójstwa wartościowanie jej życia i w związku z tym przenoszenie tych wartości na grunt przesłanek dotyczących wymiaru kary, o których mowa w art. 50 § 1-3 (art. 53 § 1-3) KK .
Życie człowieka jest procesem trwającym od momentu poczęcia do śmierci. W całym tym okresie życie jest wartością podlegającą ochronie prawnej. Brak jest bowiem dostatecznie precyzyjnych i uzasadnionych kryteriów pozwalających na dokonanie zróżnicowania w zależności od fazy rozwojowej ludzkiego życia. Zmieniać się może jedynie intensyfikacja prawna tej ochrony, ale nie ze względu na zmienną wartość życia, tylko ze względu na konieczność uwzględnienia w intensywności ochrony różnych czynników dodatkowych, takich jak na przykład kolizja tej wartości z innymi wartościami lub brak zainteresowania w ochronie dobra po stronie jego dzierżyciela (odpada aspekt podmiotowy ochrony życia) .

§2. Strona przedmiotowa
W art. 148 § l k.k. ustawodawca dokonał opisu czynu zabronionego w sposób wyjątkowo syntetyczny „zabija człowieka” . Ustawodawca nie określa bliżej sposobu działania sprawcy, stwierdzając tylko, że sprawca ma zabijać człowieka. Znamiona strony przedmiotowej tego typu zabójstwa zrealizowane zostaną przez każde zachowanie stanowiące podstawę do obiektywnego przypisania skutku w postaci śmierci człowieka. Nie wchodzą w grę tylko te typy zachowań, które realizują znamiona typów zmodyfikowanych .
A. Zoll podaje, że „zachowanie realizujące znamiona typu określonego w art. 148 § 1 polega na sprowadzeniu śmierci człowieka i to obojętnie, czy przez oddziaływanie fizyczne na jego organizm (zadawanie ciosów w ważne dla życia organy, oddziaływanie przez truciznę, uduszenie itp.) czy oddziaływanie psychiczne (np. sugerowanie nieuleczalnej choroby i doprowadzenie w ten sposób do samobójstwa albo skłonienie do unicestwienia własnego ciała, celem przeniesienia się na inną planetę - znany z orzecznictwa niemieckiego tzw. Sariusfall). Znamiona strony przedmiotowej zabójstwa realizowało także tzw. zabójstwo sądowe, gdy osoba uczestnicząca w procesie karnym wykorzystała instytucję sądową po to, aby spowodować śmierć drugiej osoby” .
Natomiast A. Marek pisze, że „zgodnie z brzmieniem art. 148 § l zachowanie sprawcy musi polegać na zabijaniu, tj. zachowaniu atakującym funkcje życiowe człowieka. Dlatego też nieporozumieniem są twierdzenia, iż mieści się w tych ramach podjęte w zamiarze zabójstwa zachowanie społecznie naganne, polegające na złożeniu przez świadka fałszywych zeznań prowadzących do skazania na śmierć albo że zabójstwem może być tzw. morderstwo sądowe (w sfingowanym procesie). Prawo polskie bowiem nie przewiduje wśród form sprawstwa tzw. sprawstwa pośredniego, toteż w podanych przykładach w grę wchodzą jedynie przestępstwa fałszywych zeznań, fałszywego oskarżenia i nadużycia władzy (art. 233, 234 i 231)” .
R. A Stefański stwierdza, że „czynność sprawcza jest określona czasownikiem zabija, które jest pojęciem niezwykle pojemnym. Oznacza ono pozbawienie życia człowieka, czyli doprowadzenie do śmierci, do której może dojść w wyniku jakiejkolwiek czynności. Może ono być popełnione przez działanie jak i zaniechanie, z tym, że w tym ostatnim wypadku tylko wtedy, gdy na sprawcy ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia śmierci (art. 2 KK). Nie ma znaczenia dla bytu tego przestępstwa motyw i sposób działania sprawcy, które mogą kwalifikować ten czyn jako ciężkie zabójstwo” .
W wypadku przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu – jako przestępstw znamiennych skutkiem – o kwalifikacji prawnej czynu decyduje przede wszystkim powstały skutek; usiłowanie do surowiej zagrożonego przestępstwa można przyjąć tylko wtedy, gdy skutek zamierzony był dalej idący niż osiągnięty .
Zabójstwo to najcięższe z przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu polegające na pozbawieniu człowieka życia. Zabójstwo może być popełnione zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie - oczywiście w tym drugim przypadku sprawcą jest gwarant .
Zabójstwo jest przestępstwem materialnym, którego dokonanie następuje z momentem zaistnienia skutku w postaci śmierci człowieka. Jest obecnie niesporne, że kryterium śmierci spełnia śmierć biologiczna, polegająca na nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia mózgu. Natomiast nie wypełnia jeszcze kryterium śmierci człowieka ustanie oddychania i krążenia krwi (tzw. śmierć kliniczna), a to ze względu na możliwości współczesnych metod reanimacyjnych. Dopóki więc skutek śmiertelny nie nastąpi, a sprawca działał w zamiarze jego spowodowania, w grę wchodzi jedynie odpowiedzialność za usiłowanie zabójstwa (art. 13 § l w zw. art. 148, 149 lub 150 k.k.). Należy dodać, że w sytuacji gdy sprawca w zamiarze zabicia człowieka kieruje działania bezpośrednio prowadzące do realizacji tego zamiaru na ciało osoby nieżyjącej, w świetle obowiązujących konstrukcji prawnych wchodzi w grę nieudolne usiłowanie zabójstwa, od czego należy odróżnić zbezczeszczenie zwłok ludzkich .
Śmierć może nastąpić bezpośrednio po działaniu lub zaniechaniu albo w późniejszym terminie; istotne jest jednak, by między działaniem lub zaniechaniem a śmiercią zachodził związek przyczynowy, objęty zamiarem sprawcy . Tak stwierdzono w wyroku SA w Lublinie „Spowodowanie śmierci nie musi być wynikiem jedynie działania sprawcy. Skutek należy przypisać sprawcy, który uruchomił związek przyczynowy prowadzący niewątpliwie do śmierci, nawet wtedy, gdy później inna osoba działająca bez porozumienia z pierwszym sprawcą, wykorzystując powstałą sytuację, podjęła działania także skutkujące i przyspieszające śmierć” .
Również zastosowanie niewłaściwego leczenia ofiary zamachu na życie, w sytuacji, w której była szansa zapobiegnięcia śmierci, nie wyłącza możliwości przypisania sprawcy zamachu na życie skutku w postaci śmierci, chyba że miał miejsce rażący błąd sztuki. Nie można przypisać sprawcy postrzelenia ofiary, niezagrażającego bezpośrednio życiu, działającemu w zamiarze jej zabicia, skutku w postaci śmierci, jeśli ofiara zmarła na skutek podania jej w transfuzji wadliwej grupy krwi. Sprawca postrzelenia odpowiadać może wtedy jedynie za usiłowanie zabójstwa. Możliwość obiektywnego przypisania skutku wyłącza zachowanie osoby trzeciej, niedziałającej w porozumieniu ze sprawcą, istotnie zwiększające ryzyko nastąpienia skutku .
Z reguły o tym, że dokonano zabójstwa świadczą zwłoki ofiary. Niemniej jak zasadnie podnosi się w judykaturze - Odnalezienie ciała ofiary zbrodni zabójstwa nie jest warunkiem sine qua non dla przypisania dokonania tego czynu oskarżonemu. Fakt śmierci pokrzywdzonego i jej okoliczności mogą zostać w sposób bezsporny ustalone także w oparciu o inne dowody, które w swej logice nieuchronnie prowadzą do ustalenia tego faktu i powiązania go na płaszczyźnie przyczynowo - skutkowej z umyślnymi działaniami oskarżonego zmierzającymi do pozbawienia człowieka życia. Założenie, że odnalezienie i zidentyfikowanie ciała jest niezbędne dla skazania za czyn z art. 148 KK oznaczałoby sprzeczny z zasadą swobodnej oceny dowodów przejaw formalizmu dowodowego .

§3. Podmiot
Podmiotem przestępstwa zgodnie z polskim prawem karnym może być tylko osoba fizyczna, która osiągnęła określony etapu rozwoju umysłowego i moralnego (wiek odpowiedzialności). Jak również osoba, która znajduje się w takim stanie psychicznym, w którym rozumie znaczenia przedsiębranego czynu i kierowania swym postępowaniem (poczytalność).
Wśród przestępczości przeważają głównie przestępstwa powszechne i cechuje je ogólne, niewprowadzające ograniczeń określenie podmiotu poprzez użycie zaimka „kto” . Takim przestępstwem jest przestępstwo zabójstwa określone w art. 148 § 1 k.k. Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, albowiem jak wskazuje ten artykuł: „kto zabija człowieka” .
W art. 148 § 1 KK nie został bliżej określony podmiot czynu zabronionego (odnosi się to do pozostałych typów czynów zabronionych określonych w art. 148 - kwalifikowanych i uprzywilejowanego). Są to więc przestępstwa powszechne (delictum commune) .
Prawnokarnie za przestępstwo zabójstwa może odpowiadać osoba poczytalna. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że poczytalność nie ma definicji w ustawie. Jest to termin prawny, abstrak¬cyjny, trudny do zdefiniowania i obiektywizacji .
Zdaniem R. A. Stefańskiego osoba poczytalna to „taka, która w chwili czynu mogła rozpoznać jego znaczenie i pokierować swoim postępowaniem. Stan wyłączonej poczytalności sprawcy w chwili czynu – z uwagi na brak zawinienia – nie pozwala na przypisanie mu przestępstwa, a co za tym idzie poddania go ustawowej represji karnej, mimo że takie zachowanie tegoż sprawcy nie uchyla bezprawności czynu. Ponosi jednak odpowiedzialność osoba, której zdolność rozpoznania czynu lub pokierowania postępowaniem była ograniczona, nawet w stopniu znacznym” .
Filar M. przez poczytalność rozumie taki sposób postrzega¬nia, myślenia, przeżywania uczuć i podejmowania decyzji, który można określić jako normalny, a więc zgodny z normą psychiczną .
W praktyce przyjęto a priori, że poczytalność jest statystyczną regułą (poczytalność jest domniemywana) i dlatego w toku postępowania karnego ani się jej nie analizuje, ani nie dowodzi. Tak więc nie bada się poczytalności każdego człowieka, który dopuścił się czynu zabronionego, tylko dlatego, że taki czyn popełnił, ale czyni się to dopiero wtedy, gdy na tle owego czynu z całym jego kontekstem rodzi się uzasadniona wątpliwość co do poczytal¬ności sprawcy. Wynika z tego, że dopiero domniemanie niepoczytalności (lub ograniczenie poczytalności) podlega rozstrzygnięciu przy udziale bie¬głych, a stwierdzenie niepoczytalności w wyniku przeprowadzonych badań dochodzi do skutku poprzez zaprzeczenie poczytalności .
Sprawcą przestępstwa zabójstwa może być każdy , kto spełnia podmiotowe warunki odpowiedzialności, przy czym zabójstwo w typie podstawowym i typach kwalifikowanych objęte jest art. 10 § 2, przewidującym możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sprawcy, który ukończył 15 lat .
Granicę wieku odpowiedzialności karnej polskie prawo karne określa jako „ukończenie lat 17 przed popełnieniem czynu zabronionego (art. 10 § l k.k.). Granica ta ulega jednak obniżeniu w wypadku popełnienia wymienionych w art. 10 § 2 k.k. przestępstw o wysokim stopniu społecznej szkodliwości. Ustawa przewiduje odpowiedzialność karną nieletniego, który ukończył lat 15 przed popełnieniem takiego przestępstwa, jeżeli przemawiają za tym właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Wymaga to wszechstronnej oceny osobowości sprawcy (stopnia rozwoju umysłowego i moralnego) w celu stwierdzenia, czy może on ponosić odpowiedzialność karną. Ograniczono jednak surowość kar orzekanych wobec nieletnich do wysokości dwóch trzecich górnej granicy zagrożenia przewidzianego za przypisane nieletniemu przestępstwo, z możliwością zastosowania ponadto nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 10 § 3 k.k.). Istotna jest przy tym dyrektywa, w myśl której, orzekając karę nieletniemu, sąd powinien kierować się przede wszystkim celem wychowawczym (art. 54 § l k.k.)” .
Przestępstwo zabójstwa w formie zaniechania może popełnić jedynie sprawca, na którym ciąży prawny szczególny obowiązek zapobiegnięcie śmierci człowieka (arg. ex art. 2 KK). W tym zakresie jest to przestępstwo indywidualne (delictum proprium). Trafnie wskazuje się w orzecznictwie, że: W sytuacji gdy zamiar dokonania zabójstwa zostaje powzięty, a następnie zrealizowany przez działanie kilku współsprawców, do bytu zbrodni zabójstwa nie jest niezbędne ustalenie, który ze współsprawców bezpośrednio spowodował śmierć pokrzywdzone .

§4. Strona podmiotowa
Typ zasadniczy (art. 148 § 1) obejmuje zachowanie sprowadzające śmierć człowieka o charakterze dopełniającym do zachowań określonych w typach kwalifikowanych lub uprzywilejowanych (także określonych w innych artykułach niż art. 148). Świadomość sprawcy nie może więc w zasadzie obejmować znamion modyfikujących typ zasadniczy. W wypadku typu kwalifikowanego reguła ta nie zna wyjątku. Jeżeli sprawca swoją świadomością obejmuje znamiona kwalifikujące i chce zabić człowieka albo na to się godzi, to nie realizuje znamion typu zasadniczego tylko odpowiedni typ kwalifikowany. Inaczej ten problem przedstawia się w wypadku uświadomienia sobie przez sprawcę znamienia uprzywilejowującego. Jeżeli znamię takie wystąpiło w rzeczywistości, sprawca będzie odpowiadał za przestępstwo typu uprzywilejowanego, jeżeli zaś sprawca uroił sobie znamię typu uprzywilejowanego i błąd jego jest nieusprawiedliwiony, to - zgodnie z art. 28 § 2 - ponosić będzie odpowiedzialność za przestępstwo typu zasadniczego, a więc z art. 148 § 1 .
Zabójstwo, w odróżnieniu od nieumyślnego spowodowania śmierci (art. 155 KK) jest umyślnym pozbawieniem życia drugiego człowieka (crimen dolosa). Stanowi ono przestępstwo, które może być popełnione z zamiarem bezpośrednim (cum dolo directo) lub zamiarem ewentualnym (cum dolo eventuali) . Przestępstwo zabójstwa może być z góry zaplanowane (cum dolo praemeditatio), a jak też zamiar zabójstwa może powstać nagle pod wpływem określonych okoliczności (cum dolo repentino), np. w wyniku prowokacji. Nie ma znaczenia cel działania sprawcy .
Przy analizie stanów faktycznych określenie właściwego zamiaru sprawcy może stwarzać poważne trudności, w szczególności przy określaniu granicy pomiędzy zabójstwem z zamiarem ewentualnym a nieumyślnym spowodowaniem śmieci człowieka (art. 155 KK). Praktyczne znaczenie dla prawidłowej kwalifikacji prawnej ma również rozgraniczenie zabójstwa od spowodowania śmierci człowieka w następstwie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 § 3 KK) oraz przypisanie usiłowania zabójstwa przy spowodowaniu ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 § l KK) . Samo ranienie nożem nie świadczy wystarczająco o zamiarze zabójstwa. Rodzaj użytego narzędzia, siła i umiejscowienie ciosów są co prawda elementami dowodowymi, które częstokroć mogą prawie jednoznacznie świadczyć o zamiarze zabójstwa, jednakże sumie tych elementów (czego oczekuje prokurator) nie można nadawać waloru dowodów automatycznie przesądzających, że sprawca działał w takim właśnie zamiarze, lecz zawsze należy sięgać również do innych okoliczności czynu, w szczególności o charakterze podmiotowym, z których niezbicie wynikałoby, że oskarżony chcąc spowodować uszkodzenie ciała, swą zgodą stanowiącą realny proces psychiczny, towarzyszący czynności, obejmował tak wyjątkowo ciężki możliwy skutek, jakim jest śmierć ofiary .
Przyjmując istnienie zamiaru ewentualnego, należy w każdym przypadku wyjaśnić, dlaczego wyłączone zostało zachowanie podjęte nieumyślnie w formie lekkomyślności, przy którym sprawca nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego, popełnił go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał .
Przestępstwo umyślne popełnione z zamiarem ewentualnym zachodzi wówczas, gdy sprawca przedstawia sobie pewien skutek przestępczy jako możliwy choć niekonieczny, skutku tego nie pragnie i do niego nie zmierza, ale na zaistnienie tego skutku – na wypadek gdyby zaszedł – z całą świadomością się godzi . Przy przestępstwie zabójstwa z art. 148 § 1 k.k., popełnionym z zamiarem ewentualnym, motywy zachowania sprawcy mają charakter uzupełniający i jedynie wyjaśniają dlaczego podjął on określone działanie przeciwko drugiej osobie, mimo przewidywania możliwości śmierci tej osoby, jako następstwa ubocznego w realizacji innego zamierzonego celu .
W orzecznictwie podkreśla się, że przyjęcie zamiaru ewentualnego zabójstwa, a więc ustalenia u sprawcy świadomości zabicia człowieka oraz godzenie się z tym najcięższym skutkiem, jakim jest zadanie śmierci, nie może opierać się wyłącznie na fragmentarycznych faktach związanych ze stroną wykonawczą lecz wymaga w tym aspekcie rozważenia całokształtu okoliczności, rzecz jasna również przedmiotowych, lecz szczególnie podmiotowych, gdyż wyłącznie strona podmiotowa różni przestępstwa z art. 148 § 1 k.k., z art. 157 § 1 i 2 k.k. oraz z art. 152 k.k. . Otóż powinno wynikać z analizy całokształtu:
a) przesłanek przedmiotowych takich jak:
- użycie niebezpiecznego przedmiotu,
- godzenie w ważne dla życia ludzkiego organy ciała,
b) przesłanek podmiotowych takich, jak:
- przyczyny,
- tło zajścia,
- osobowość sprawcy,
- zachowanie się sprawcy przed popełnieniem czynu i po jego popełnieniu,
- stosunek do pokrzywdzonego
oraz wiele innych okoliczności, które mogłyby prowadzić do niewątpliwego wniosku, iż sprawca skutek śmiertelny co najmniej przewidywał i nań się godził .
Wobec powyższego trafnie uznano w wyroku SA w Poznaniu, że „wniosek dotyczący zamiaru zabójstwa (choćby ewentualnego) nie może opierać się na samym tylko fakcie użycia niebezpiecznego narzędzia oraz sposobu działania polegającego zwłaszcza na godzeniu w ważne dla życia okolice ciała pokrzywdzonego, lecz powinien znaleźć potwierdzenie w całokształcie okoliczności czynu oraz cechach osobowości sprawcy” .
Należy zaznaczyć, że nie bez znaczenia dla ustalenia zamiaru mogą być doświadczenia sprawcy związane z popełnionym wcześniej innym przestępstwem. Zwraca na to uwagę SA we Wrocławiu. „Osobiste doświadczenie oskarżonego, wynikające z uprzedniego skazania za czyn z art. 157 § 3 k.k. z 1969 r., że silne bicie i kopanie w klatkę piersiową oraz w żołądek słabszego od siebie człowieka, kobiety, może doprowadzić do skutków najpoważniejszych, jest doświadczeniem najbardziej pouczającym i jeżeli oskarżony, mając takie doświadczenie i wiedzę o skutkach swojego brutalnego zachowania się, podejmuje ponownie taki sam czyn, to ustalenie, że godził się na powstający w jego następstwie skutek w postaci śmierci człowieka, nie może być kwestionowane” .
Na formę zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego wskazuje sposób działania, np. rodzaj użytego narzędzia, siła ciosu, zadanie go w miejsce ośrodków ważnych dla życia człowieka, jak też motywacja sprawcy, stosunki pomiędzy sprawcą a pokrzywdzonym . Słusznie w orzecznictwie wskazuje że:
a) „nie trzeba dużego doświadczenia życiowe, aby przewidzieć i godzić się z tym, że wielokrotne uderzenia w głowę, twarz, ugniatanie nogami klatki piersiowej k