W jakich formach ożywienie gospodarcze Polski okresu oświecenia wyraziło się w stosunkach wiejskich

Wielkopolska to najbardziej zawansowany gospodarczo obszar na wschód od Łaby. Wyraziło się to w ruchu osadniczym. Było to osadnictwo olęderskie (osadnik to olęder). Olęder – spolszczenie od Holendra. Osadnictwo Holendrów zaczęło się pod koniec XVI. Holendrzy to emigranci, luteranie, w owym czasie prześladowani w Niderlandach z powodu przekonań religijnych. W rezultacie rzemieślnicy emigrowali do Anglii, chłopstwo na wschód do Prus książęcych, do Gdańska. Pomorze gdańskie, ziemia chełmińska – Holendrzy tu przybywali. Prusy królewskie –działalność kolonizatorską zapoczątkowało miasto Gdańsk. Gdańsk posiadał Żuławy wiślane, próbował je zasiedlać ludnością miejscową, ale to nie dawało rezultatów. Zaczął więc sprowadzać Holendrów statkami na Żuławy. Osiedlano ich na nizinach, na terenach podmokłych, ponieważ potrafili oni je zamieniać w kwitnące grunty. Specjalizowali się w hodowli bydła, owiec. To osadnictwo na przełomie XVI/XVII posuwało się na południe i dotarło do Warszawy. Tam założyli Holendrzy wieś tzw. Saską Kępę. Od okolic Bydgoszczy ruch ten zaczął kierować się w kierunku Noteci. Przekroczył Puszczę Notecką, dotarł do Warty. Holendrzy założyli w 1597 wieś Olędry ujskie, dziś Ługi Ujskie. Dalej na wschód w majętności wieleńskiej w 1621 założyli Olędry Nowe Dwory. Nastąpiła przerwa w tym osadnictwie. Natomiast ruch osadniczy odżył pod koniec XVII przy czym osadnikami nie byli Holendrzy a osadnictwo nazywało się osadnictwem olęderskim, ponieważ odbywało się ono na takich samych zasadach, jak osadzono Holendrów w okresie ich emigracji. Tymi osadnikami byli chłopi niemieccy z Prus i Brandenburgii, z Pomorza Zachodniego. Chłopi niemieccy uciekali do Polski z powodu ucisku feudalnego większego niż na terenach Polski.
Co oni zyskali?:
• U siebie byli ludźmi poddanymi, tu byli ludźmi wolnymi
• U siebie mieli jedynie użytkowe prawo do ziemi, a w Polsce utrzymywali ziemie w posiadanie dziedziczne (budynki i inwentarz) mogli swoje gospodarstwo sprzedać, przekazać swoim dzieciom
• Pańszczyzna – w Polsce czynsz pieniężny, robocizna miała wymiar symboliczny
• W Polsce otrzymali swobodę wyznaniową, swobodę uczenia się we własnym języku (bakałarze – nauczyciele)
• W Polsce uzyskiwali swobodę handlowania, podróżowania
• Uzyskiwali serwituty (prawa użytkowe na gruntach pańskich) – serwituty leśne (prawo wyrębu drzewa) pastwiskowe

Zasady osadnictwa olęderskiego:
• Osiadali na podstawie kontraktu – zawierał on postanowienia obu stron – pana feudalnego i olędrów
• Regułą było, że każdy olęder otrzymywał jedną łukę gruntu
• Za zobowiązania wobec dworu wieś odpowiadała solidarnie
• Na olędrach ciążył przymus propinacyjny (musiał chlać/kupować/rzygać pod stół w barze u swojego pana)
• Olędrzy mieli samorząd wiejski – stanowili do wybierani słotys i ławnicy
• Budowa systemu melioracyjnego wymagała kolektywnej pracy bo budowano go dla całej wsi

To wszystko sprzyjało temu, że ci olędrzy zachowali świadomość przynależności etnicznej przez dziesiątki lat. Ich osady żyły własnym życiem. Wsie zakładane w XVIII w. aż do rozbioru zachowały tę świadomość odrębności do 1945r. Na terenie tylko dawnego województwa poznańskiego założono tych wsi ok. 15 tys. od 50-60 lat. Te wsie istnieją do dziś. W latach 1922-23 wsie te otrzymały nowe nazwy. Największy obszar tego osadnictwa to obszar Nadnotecki i Nadwarciański oraz duży obszar w okolicach Kościana nad Odrą i Orlą. Ta akcja osadnictwa olęderskiego odbywała się z inicjatywy światłej szlachty wielkopolskiej. Szlachta parła do zwiększenia swoich dochodów świadomie, nie schematycznie. Płacąc czynsz w pieniądzu musieli tę gotówkę uzyskiwać. Ruszyła wiec wymiana między miastem a wsią. W rezultacie ożywiły się miasta. Osadnictwo olęderskie przyczyniło się do ogromnego ożywienia miast. W II poł. XVII rozpoczęła się akcja kolonizacyjna w całym kraju, jednak nie na tak wielką skalę jak w Wielkopolsce. Nie było to osadnictwo olęderskie. Było to osadnictwo czynszowe (osadnicy płacą czynsz a świadczenia w naturze, pieniądzu mają znaczenie symboliczne). W wyniku tej akcji kolonizacyjnej, areał gruntów uprawnych w skali kraju wzrósł o ok. 20% mimo to był i tak najniższy o ok. 12% aniżeli w końcu XVI. Niezależnie od osadnictwa pod wpływem idei oświecenia zaczęto przenosić na czynsz wsie pańszczyźniane (rezygnowano z pańszczyzny na rzecz renty pieniężnej). Przenoszono albo całe wsie albo pojedyncze gospodarstwa we wsi albo część świadczeń zamieniono na czynsz. Były to ogromne zmiany w sytuacji gdy przenoszono na czynsz wsie, folwark musiał obyć się bez pańszczyzny chłopskiej. Właściciel ziemski musiał zatrudnić pracowników najemnych. Bardzo często był to najem przymusowy, ale trzeba było im płacić w naturze, ubraniu, drobne kwoty pieniężne.
W II poł. XVIII w skali kraju zostało przeniesionych na czynsz ok. 20% wsi pańszczyźnianych, najwięcej w Wielkopolsce ok. 30%, im dalej na wschód tym mniej