„ Budowa i funkcja przydatków skóry: włosów i paznokci”
„ Budowa i funkcja przydatków skóry: włosów i paznokci”
Paznokcie:
Jednostka paznokciowa. Podobnie jak włos, paznokieć stanowi przydatek naskórka. W skład jednostki paznokciowej wchodzą: macierz, blaszka i łoże paznokcia oraz zrośnięta z nim tkanka około paznokciowa. Blaszka paznokcia jest twarda i odporna na czynniki mechaniczne, co warunkuje występowanie w niej twardej keratyny.
Paznokieć (unguis) jest zrogowaciałą, giętką blaszką, która pokrywa powierzchnię grzbietową większej części dalszych paliczków palców ręki i stopy. Podobnie jak włosy, paznokcie są wytworem zrogowacenia naskórka. Spośród ssaków tylko człowiek i małpy maja palce uzbrojone w paznokcie. Paznokieć ma nie tylko znaczenie obronne, jako naturalna broń i narzędzie, ale wspólnie z paliczkiem palca jest też oparciem dla jego opuszki. Paznokieć człowieka jest odpowiednikiem kopyta czy pazurów zwierząt.
Rozwój. Do połowy 3 miesiąca życia zarodka skóra na grzbietowej wierzchni palców nie różni się od pozostałej skóry. Dopiero w tym czasie na grzbiecie paliczków dalszych grubieje i te obręby zgrubiałego nabłonka nazywamy polami paznokciowymi.
Ponieważ pola paznokciowe wzrastają wolniej od otoczenia, więc z tyłu obrasta je otaczająca skóra w ten sposób powstaje wał paznokcia (vallum unguis). Nabłonek pola paznokciowego w dalszym ciągu grubieje i teraz przyjmuje nazwę paznokcia pierwotnego, który nie jest jeszcze jednolicie zrogowaciały lecz tylko w części środkowej ma blaszkę zrogowaciałą (paznokieć rzekomy).
Wytwarzanie się właściwego paznokcia rozpoczyna się przez bujanie i wpuklanie się nabłonka pola paznokciowego skośnie w głąb i ku tyłowi pod tylny wał paznokcia. W związku z tym pod wałem paznokcia i nad nasadą (korzeniem) pola paznokciowego powstaje kieszonka — zatoka paznokcia (sinus unguis), która przedłuża obie strony jako zatoki boczne. W początku 5 miesiąca nabłonek pola paznokciowego zaczyna rogowacieć. Powstała blaszka zrogowaciała grubieje przez przyrost wierzchni dolnej. Przyrost ten wytwarza warstwa nabłonkowa nie zrogowaciała wyściełająca łącznotkankowe podłoże (matrix unguis) blaszki paznokciowej- obrąbek naskórkowy podpaznokciowy (hyponychium).
W pierwszych okresach płytka paznokciowa pokryta jest przedłużeniem obrąbkiem naskórkowym paznokcia (eponychium). Stanowi go zrogowaciała warstwa, która w 7 miesiącu prawie w całości zanika, a zachowuje się przeważnie tylko jako wąskie pasmo na wolnym brzegu wału paznokcia. Począwszy od 7 miesiąca płytka paznokciowa zaczyna wystawać nad podłoże (macierzy).
Kształt i wielkość. Paznokcie mają kształt wypukłych, mniej więcej czworobocznych płytek zrogowaciałych. Wypukłość paznokcia jest silniejsza w kierunku poprzecznym niż podłużnym. U osób pracujących fizycznie są one bardziej spłaszczone niż w innych zawodach. Powierzchnia paznokcia wykazuje podłużnie biegnące delikatne prążki.
Rowki poprzeczne są z reguły objawem chorobowym, świadczą one o zaburzeniach rozwojowych lub troficznych paznokcia.
Wielkość paznokcia zależy od wielkości paliczka palca, który pokrywa. Grubość paznokcia u mężczyzn w miejscach największego rozwoju dochodzi do 384 n.m, u kobiet zaś do 364 (.im, jednak ku brzegom zmniejsza się. Z wiekiem paznokcie grubieją, tak jak u ludzi zajętych pracą fizyczną.
Barwa. Mimo pewnego zmętnienia blaszka paznokcia jest zasadniczo tworem przejrzystym. Na jej kolor wpływa zabarwienie podłoża. W niewielkiej, bliższej części paznokcia widoczny jest, zwłaszcza na kciuku, półksiężycowaty wypukły do przodu białawy odcinek, tzw. obłączek (lunula). Dalsza, największa część paznokcia ma odcień różowawy. Białe plamki występujące nieraz na paznokciu spowodowane są drobnymi pęcherzykami powietrza.
Rysunek: Przekrój poprzeczny przez paznokieć i paliczek dalszy palca.
Budowa ogólna.
Zrogowaciała blaszka, jaką tworzy paznokieć, swym brzegiem bliższym (tylnym) oraz obu brzegami bocznymi wnika w szczelinę skóry, brzeg przedni zaś swobodnie wystaje.
Część tylna, mniejsza, czyli korzeń paznokcia (radix unguis), jest cienka i w większości przykryta skórą tylko niewielka półksiężycowata cząstka przednia korzenia o zabarwieniu białawym, obłączek (lunula), jest często widoczna, zwłaszcza na kciuku.
Część największa, środkowa, czyli ciało albo trzon paznokcia (corpus unguis), razem z korzeniem spoczywa na podłożu, z którym paznokieć jest połączony. Podłoże to nosi nazwę macierzy paznokcia (matrix unguis).
Bruzdy paznokcia. Odgraniczają one paznokieć od miękkich tkanek przypaznokciowych. Rozróżnia się 4 bruzdy: bliższą, dalszą i dwie boczne. Po usunięciu blaszki paznokcia uwidacznia się bruzda bliższa tworząca zatokę paznokcia (sinus unguis). Bruzdę dalszą zakrywa blaszka paznokcia. Dwie bruzdy boczne wystają ponad paznokieć i tworzą jego wały (vallum unguis). Blaszka paznokcia wsuwa się w obie bruzdy boczne, co można porównać do szkiełka zegarkowego wsuniętego w swą oprawę.
Budowa szczegółowa. Płytkę paznokciową tworzą dachówkowato ułożone zrogowaciałe komórki, których większość ma jądra. W porównaniu ze zrogowaciałymi komórkami naskórka charakteryzują się one większą spoistością i odpornością. Komórki paznokcia wytwarzane są warstwowo przez obłączek (lunula). W stosunku do powierzchni paznokcia obłączek nie jest ustawiony ani równolegle, ani prostopadle do niej, lecz skośnie. W miarę jak powstają nowe warstwy komórek, paznokieć wysuwa się do przodu. W stosunku do poprzedniej każda nowo powstająca warstwa komórek układa się głębiej i nieco ku tyłowi. W końcowym wyniku paznokieć składa się z dachówkowato położonych komórek czy warstwy komórek.
Wytworzoną keratynę pokrywa na całej powierzchni paznokcia błonka zrogowaciała. Wytwarza ją warstwa ziarnista naskórka wyściełającego wał paznokcia od strony zatoki. Wskutek ścierania się ta zrogowaciała błonka pokrywająca cały paznokieć jest bardzo cienka, a nawet przeważnie w znacznej części zanika. Wyraźnie zachowuje się tylko wąskie pasemko wzdłuż wolnego brzegu wału paznokcia; nazywamy j e obrąbkiem naskórkowym paznokcia (eponychium). Obrąbek ten, który przy pielęgnacji paznokcia zwykle wycinamy lub usuwamy do zatoki paznokcia, może nieraz zachować się w znacznie większym stopniu i zajmować prawie połowę powierzchni paznokcia. Podobnie jak powierzchnia górna, również dolna powierzchnia części wolnej paznokcia jest pokryta zrogowaciałą błonką.
Paznokieć spoczywa na łącznotkankowym podłożu odpowiadającym skórze właściwej. Tutaj brodawki skóry właściwej wytwarzają delikatne, podłużnie biegnące listewki macierzy paznokcia (cristae matricis unguis), poprzedzielane drobnymi bruzdami macierzy (sulci matricis unguis). Łącznotkankowe podłoże paznokcia pokryte jest swoistym naskórkiem, który wyścieła powierzchnię dolną paznokcia. Naskórek ten- obrąbek naskórkowy podpaznokciow y (hyponychium) składa się z warstwy podstawnej oraz warstwy komórek kolczystych. Przy operacyjnym usuwaniu paznokcia powierzchnia macierzy jest gładka (listewki są niewidoczne), ponieważ błonką naskórkowa nie odrywa się, silniej złączona z podłożem. Skóra właściwa podłoża paznokcia połączona jest troczkami (retinacula) z okostną.
Opuszki palców. Stanowią one zewnętrzne uwypuklenie końcowych paliczków palców. Charakteryzuje je bogactwo wolnych zakończeń i ciałek nerwowych oraz obecność gruczołów potowych. Warstwa rogowa opuszek palców jest identyczna z warstwą rogową naskórka dłoni i podeszew. Tworzy szereg zespolonych ściśle ze sobą blaszek keratynowych. Układ i rysunek listewek skórnych w obrębie opuszek palców rąk (dermatoglifów) wykorzystuje się w medycynie sądowej (daktyloskopia).
Rysunek: Łożysko paznokcia w przekroju podłużnym- a)Warstwa zrogowaciała paznokcia; b) Obrąbek naskórkowy okołopaznokciowy. Sterczący brzeg obrąbka naskórkowego paznokcia pokrywającego odcinek bliższy oblążka; c) Obrąbek naskórkowy paznokcia. Nabłonek pokrywający od góry korzeń paznokcia i wysuwający się nieco ku przodowi wzdłuż brzegu wolnego części tylnej wału paznokcia; d)Warstwa rozrodcza paznokcia Warstwa nabłonka pokrywającego łożysko paznokcia, w której utrzymuje się jeszcze mnożenie komórek; e) Obrąbek naskórkowy podpaznokciowy. Obrąbek wyściełający łożysko paznokcia. W odcinku tylnym, w obrębie korzenia paznokcia i obłączka, wytwarza macierz paznokcia; f) Troczki paznokcia Pasma łącznotkankowe łączące łożysko paznokcia z okostną paliczka.
Wzrost paznokcia. Postępuje on głównie z obłączka częściowo również z łoża paznokcia (lectus unguis), które w swej części naskórkowej jest identyczne z obrąbkiem naskórkowym podpaznokciowym. Zarówno w obrębie macierzy, jak i obrąbka podpaznokciowego naskórek wykazuje histologicznie duże podobieństwo do naskórka innych okolic ciała i składa się z warstwy komórek podstawnych i kolczystych. Osobliwością zachodzącej tu keratynizacji jest to, że nie dochodzi do rozwoju warstwy ziarnistej, a zrogowaciałe komórki paznokciowe zawierają częściowo jądra. Białe zabarwienie obłączka paznokcia spowodowane jest odmiennym odbijaniem się światła w związku z luźniejszym przyleganiem tej części blaszki do skóry właściwej. Świeżo wytworzony paznokieć ukryty jest z początku pod skórą w swej zatoce. Wzrastanie paznokcia jest ciągłe i trwa od 5 miesiąca życia płodowego nieprzerwanie aż do śmierci osobnika. Świeżo powstający paznokieć przesuwa się od tyłu, od miejsca powstawania do przodu w kierunku swego wolnego brzegu.
Ciężkie ogólnoustrojowe choroby, a zwłaszcza choroby zakaźne, mogą być przyczyną okresowego zahamowania wzrostu blaszki paznokciowej. W następstwie takiego zaburzenia dochodzi do powstania w niej poprzecznej bruzdy. Bruzd takich może być na płytce kilka, odpowiednio do okresowego działania czynników uszkadzających paznokieć. Ponieważ paznokieć przesuwa się tygodniowo przeciętnie o l mm, na podstawie odległości bruzdy poprzecznej od obłączka można obliczyć czas, kiedy doszło do zahamowania tworzenia się paznokcia. Niekiedy uszkodzenie obłączka paznokcia może być tak znaczne, że w ogóle nie wytwarza się nowa płytka, w wyniku czego paznokieć przestaje wzrastać. W następstwie dużych uszkodzeń (uraz, krwiak) paznokieć może oddzielić się od podłoża i odpaść, a miejsce jego zajmuje rosnący od nowa paznokieć, który osiąga swą pełną długość w czasie około 6 miesięcy. Po utracie paliczka dalszego palca może się wytworzyć paznokieć na grzbiecie środkowego powstaje on więc w miejscu nie przewidzianym w warunkach normalnych paliczek środkowy przyjmuje właściwości paliczka dalszego.
Czynnikiem, który przesuwa płytkę ku przodowi, jest ustawiczne dzielenie się komórek w obrębie obłączka. Zakończeniem procesu dzielenia się i dojrzewania komórek obłączka jest ich przekształcanie się w zrogowaciałe komórki substancji paznokciowej. Granica między obłączkiem a blaszką jest ostra, odpowiada ona temu miejscu, w którym komórki obłączka zachowując swoje jądro przestają się barwić, a granice między poszczególnymi komórkami stają się nieostre.
Paznokcie rosną najszybciej między 5 a 30 rokiem życia, przy czym tempo wzrastania ulega pewnym osobniczym wahaniom. Paznokcie palców nóg rosną znacznie wolniej niż palców rąk, a do pełnego wykształcenia się blaszki dochodzi w okresie do 6 miesięcy. W starości paznokcie rosną wolniej, a blaszki ich ulegają zgrubieniu. W obrębie swego brzegu wolnego blaszki paznokcia stają się kruche i postrzępione, w osi długiej paznokcia zaznaczają się bruzdy, co wskazuje na wadliwą keratynizację.
Na wzrost paznokci swój wpływ wywierają różnego rodzaju czynniki mechaniczne, zakaźne, hormonalne, zaburzenia wywołane przyswajaniem witamin, czynniki nerwowe i dziedziczne. U osób obarczonych tzw. defektem ektodermalnym może dojść do mniejszego lub większego niedorozwoju wszystkich narządów pochodzenia ektodermalnego, jak paznokieć, naskórek, włosy, zęby czy gruczoły.
Unaczynienie paznokcia. Zapewniają je dwa łuki tętnicze powstające z zespoleń łączących obie boczne tętnice palcowe. Łuki te są usytuowane głęboko i maja styczność z okostną. Jeden łuk tętniczy przebiega równolegle do obłączka, drugi biegnie wzdłuż wolnego brzegu paznokcia. Wstępujące pionowo ku górze gałązki tętnicze przechodzą powierzchownie w siatkę naczyń włosowatych.
Tkanka łączna paznokcia. Sąsiadując z paznokciem od dołu i brzegów składa się z pęczków włókien klejorodnych, które tworzą krzyżującą się siatkę w obrębie łoża paznokcia. Włókna te łączą łoże paznokcia z okostną paliczków dalszych palców. Włókna sprężyste są tu nieliczne, łoże paznokcia jest wolne od gruczołów potowych.
Unerwienie paznokcia. Wolne włókienka lub ciałka czuciowe są szczególnie liczne w obrębie opuszek palców. Stwierdza się je w brodawkach skóry i w samym naskórku, występują obficiej na palcach rąk niż na palcach stóp. Włókna autonomiczne tworzą siatki oplatające szczególnie obficie naczynia, komórki naskórka, gruczoły i mięśnie gładkie. W blaszce paznokcia nie stwierdza się zakończeń nerwowych, paznokieć nie jest narządem zmysłów, co wiąże się z tym, że jego keratyna jest twarda i wytwarza się bezpośrednio z komórek warstwy kolczystej.
Znaczenie. W szeregu naczelnych zmiana kształtu paznokci jest wykładnikiem dostosowania się kończyn do ich czynności. Podczas gdy u niższych Naczelnych paznokcie są silnie uwypuklone, wąskie i na swym wolnym brzegu spiczasto zakończone, to u człowieka mają kształt szerokich i płaskich płytek. U niższych Naczelnych ostro zakończony paznokieć spełnia funkcję narządu chwytnego, a opuszka palców stanowi dla paznokcia elastyczną poduszeczkę.
Odwrotnie przedstawia się sprawa u człowieka, u którego opuszka palców rąk jest narządem dotykowym, a sam paznokieć stanowi oparcie dla opuszki. Kształt blaszek paznokciowych na poszczególnych palcach jest różny. Najbardziej płaską blaszkę paznokciową u Europejczyków stwierdza się na drugim palcu rąk, po nim następują palce I, III, V, IV. Szerokość i krzywizna płytek paznokciowych są zależne w dużym stopniu od rodzaju pracy. Paznokcie najbardziej podobne do ludzkich ma goryl.
U ludzi pierwotnych paznokcie ścierały się w czasie pracy i nie były obcinane. Paznokcie chronione przed ścieraniem mogą osiągać znaczną długość.
Włosy:
W skład tzw. narządu włosowego wchodzą: mieszek włosowy, gruczoł łojowy, gruczoł apokrynowy (niestale) oraz mięsień przywłosowy. W rozwoju tego narządu współdziałają z sobą mezoderma i ektoderma.
Włosy (pili) są to giętkie włókna zrogowaciałe, które powstają z komórek naskórka. Są one typowe dla ssaków, u których niewielkie tylko obręby skóry nie mają owłosienia. U większości ssaków owłosienie tworzy gęstą osłonę, która ma duże znaczenie dla regulowania ciepła. U człowieka owłosienie jest zredukowane i tylko w niektórych miejscach (włosy głowy) osiągnęło znaczny stopień rozwoju i częściowo stało się wtórną cechą płciową. Ten typ owłosienia jest filogenetycznie młodą zdobyczą, a regulacja ciepła u człowieka odbywa się w inny sposób niż u zwierząt owłosionych.
Rozwój owłosienia: włosy zaczynają się zawiązywać w 3 miesiącu życia zarodka. Najpierw pojawiają się zawiązki na łukach brwiowych oraz na górnej i dolnej wardze. Jeszcze w końcu 3 i w 4 miesiącu włosy pojawiają się coraz liczniej na głowie i zaczynają pokrywać dalsze okolice skóry. Już w końcu 7 miesiąca prawie cała skóra pokrywa się gęstym, delikatnym, krótkim i jasnym owłosieniem, tzw. meszkiem (lanugo).
Materiałem do wytwarzania się włosa jest warstwa rozrodcza naskórka. W miejscu zawiązywania się włosa komórki tej warstwy żywo się rozrastają i tworzą wnikający w mezenchymę czop komórkowy przedłużający się w długie, cylindryczne pasmo nabłonkowe. Pasmo, to rośnie skośnie do powierzchni skóry i na swym końcu uwypukla się kolbowato tworząc zawiązek przyszłej cebulki włosa (bulbus pili), nazywanej także opuszką. W koniec tego zawiązka od dołu wrasta tkanka łączna i tworzy brodawkę włosa (papilla pili) silnie unaczynioną. Na cylindrycznie wydłużającym się zawiązku włosa, po tej stronie, po której tworzy on ze skórą kąt rozwarty, przyczepia się mięsień przywłosowy, wyżej zaś uchodzi gruczoł łojowy.
Komórki cebulki żywo się rozmnażają i stanowią właściwe źródło materiału, z którego powstaje włos. Noszą one też nazwę macierzy włosa (matrix pili). Nowe komórki powstające z macierzy układają się w stożek. Wierzchołek stożka rogowacieje i przedłuża się w nitkowaty korzeń włosa (radix pili), który rosnąc dalej ku powierzchni skóry, toruje sobie drogę wzdłuż osi pierwotnego pasma nabłonkowego, rozsuwa jego komórki i tworzy w nim kanał. Ze ścian tego kanału powstaje pochewka włosa, zwana wewnętrznym nabłonkowym mieszkiem włosa, podczas gdy otaczająca go warstwa tkanki łącznej tworzy zewnętrzny mieszek łącznotkankowy.
Wzrastający na długość korzeń włosa w 6 miesiącu życia płodowego przenika do naskórka i wydobywa się na zewnątrz tworząc łodygę włosa (scapus pili).
Główną rolę w rozwoju włosa w ciągu całego życia odgrywa mezoderma, gdyż zniszczenie brodawki włosa powoduje jego trwałe wypadnięcie, a nawet rozwój blizenki. Odwrotnie, mechaniczne wyrwanie włosa wraz z jego naskórkowa torebką nie powoduje tego skutku, a usunięty włos zastępuje nowy, który odrasta z opuszki włosa.
Układ włosów na skórze. Zawiązki włosów rozwijają się w pewnych równomiernych (ok. 250 - 350 m) odległościach od siebie. Powiększenie się płaszczyzny skóry w okresie wzrostu powoduje, że w miejscach rozsuwających się zawiązków powstają nowe, przy czym na ogół zawiązki wykazują skłonność do układu linijnego i równoległego.
Rozmieszczenie i wielkość włosa. Człowiek rodzi się z pełnym owłosieniem pokrywającym całe ciało z wyjątkiem dłoni i podeszew, grzbietowych powierzchni dalszych paliczków palców, żołędzi, prącia i łechtaczki oraz powierzchni wewnętrznej napletka. Owłosienie to, zwane meszkiem (lanugd), tworzą delikatne, krótkie i jasne włoski, z wyjątkiem włosów głowy i brwi, gdzie są one grubsze, dłuższe i nieco ciemniejsze. Meszek ten wypada tuż przed porodem lub wkrótce po nim i zostaje zastąpiony przez meszek stały (vellus), który grubieje i wydłuża się w okresie dojrzewania. W tej postaci utrzymuje się on w ciągu całego życia i jest trwalszy u kobiet. Meszek ten gęstszy od płodowego i stanowi tzw. owłosienie końcowe, którego przykładem jest owłosienie płciowe. To ostatnie jest oznaką dojrzałości płciowej i w okresie dojrzewania rozwija się stopniowo. Powstają włosy łonowe (pubes), włosy pachy (hirci), brody (barba), w nozdrzach przednich (vibrissae), w otworze słuchowym (tragi) i w okolicach odbytu. W pozostałych okolicach skóry owłosienie końcowe zaczyna się pojawiać około 20 roku życia i w ciągu następnych 20 lat osiągają pełnię rozwoju.
Pod względem kształtu, długości, zabarwienia, a zwłaszcza typowego miejsca występowania, odróżniamy włosy rzęs, brwi i głowy.
Rzęsy (cilia) są krótkimi i grubymi włosami; długość ich nie przekracza na ogół 10 mm. W powiece górnej znajduje się około 150 rzęs, w dolnej 75 — 100. Są to włosy najcieńsze ze wszystkich, w ciągu roku zmieniają się co najmniej dwukrotnie. Rzadko siwieją tylko w bardzo późnym wieku; nie mają mięśni przywłosowych, lżejsze ich dotknięcie wywołuje odruchowe zamykanie powiek.
Brwi (supercilia) są podobne do rzęs. Są ciemniejsze od włosów głowy i brody, przeważnie również nie mają mięśni. Wspólnie z rzęsami stanowią ochronę oczu przed promieniami światła, a także zabezpieczają je przed spływającym z czoła potem.
Włosy głowy (capilli) odznaczają się szczególnie długim okresem wzrastania, który wynosi od 5 do 6 lat. Przeciętnie osiągają około 60 — 70 cm długości, choć nieraz mogą być znacznie dłuższe. W ciągu jednego miesiąca wzrastają one mniej więcej o l cm. Długość włosów głowy, ich gęstość, kształt i przekrój poprzeczny ulega znacznym wahaniom w zależności od rasy. Oprócz długi silnie rozwiniętych włosów stwierdza się w obrębie głowy również owłosienie typu meszkowego. Czynnikiem sterującym wykształcanie, się różnych typów owłosienia jest różna wrażliwość mieszków włosowych na hormony.
Włosy nie ustawiają się do powierzchni skóry prostopadle, skośnie i dlatego też mogą się układać w „pasma" czy „strumienie włosów" (flumina pilorum) lub wytwarzać „wiry".
Grubość włosów jest różna w zależności od okolicy, w której występują. Najcieńsze są włosy meszku (5m), najgrubsze włosy brody (105 — 125m) oraz włosy łonowe (125m). U mężczyzn w obrębie brody rozróżnia się trzy rodzaje owłosienia: grube włosy brody oraz meszek związany ze słabo i silnie rozwiniętymi gruczołami łojowy
Budowa. Włos jest cienkim, zrogowaciałym włóknem. Składa się z części tkwiącej w skórze i sięgającej w głąb do tkanki podskórnej korzenia włosa (radix pili) oraz z części wystającej ponad powierzchnię skóry, nie zawierającej żywych komórek- łodygi włosa (scapus pili). Korzeń objęty jest pochewką, zwaną mieszkiem włosa (folliculus pili) i kończy się w głębi wyraźnym zgrubieniem — cebulką włosa (bulbus pili), w którą od dołu wpukla się łącznotkankowa unaczyniona brodawka włosa (papilla pili), odpowiada ona brodawce skóry właściwej. Cebulka włosa, zwana też opuszką, jest właściwym miejscem powstawania włosa. W cebulce łączą się wszystkie warstwy nabłonkowych pochewek włosa i wytwarzają jedno wspólne, silnie zabarwione, skupienie komórek. Z tej macierzy (matrix) powstaje włos i jego nabłonkowe pochewki.
Po stronie rozwartego kąta, jaki mieszek włosa tworzy z linią powierzchni skóry, przyczepia się do mieszka mięsień przywłosowy, nieco powyżej zaś uchodzi do niego gruczoł łojowy. Część mieszka, która leży powyżej ujścia gruczołu łojowego, ma nazwę lejka (infundibulum). Dzięki niemu włos układa się luźno w skórze i nie przylega ściśle do ścian mieszka, lejek stanowi górną część kanału włosa (canalis pili).
Włos składa się z: 1) rdzenia (medulla pili), 2) kory (cortex pili) oraz z obejmującej ją cienkiej 3) powłoczki (cuticula).
1.Rdzeń leży w osi włosa, nie jest on stałym jego składnikiem, występuje tylko we włosach grubszych i to nie zawsze; w wierzchołku włosa, jak również w mieszku stale go brak. Rdzeń składa się z 1- 2 szeregów poprzecznie spłaszczonych komórek zawierających niewiele ziarenek barwnikowych i nie tak silnie zrogowaciałych, jak komórki warstwy korowej. Często zawiera małe pęcherzyki gazu, wówczas włos wydaje się siwy czy biały.
2.Kora jest głównym składnikiem włosa i zbudowana jest z wydłużonych, zrogowaciałych komórek, które w obrębie korzenia zawierają jeszcze jądro. Między komórkami i w samych komórkach znajdują się ziarenka barwnika oraz czasami pęcherzyki gazu. W kierunku podłużnym przez komórki kory przewijają się włókna nabłonkowe głównie dzięki nim włos podwójnie załamuje światło i im też zawdzięcza sprężystość i odporność na pociąganie.
3.Powłoczka włosa (cuticula pili) leży na jego powierzchni i obejmuje warstwę korową. Zbudowana jest z pojedynczej warstwy płaskich, zrogowaciałych komórek nie zawierających jądra. Komórki te dachówkowato zachodzą na siebie, przy czym ich wolne brzegi skierowane są ku wierzchołkowi włosa. Dlatego na powierzchni włosa powstają zazębione linie poprzeczne, których kształt jest swoisty dla każdego rodzaju zwierząt.
Mieszek włosa (folliculus pili) otaczający włos składa się z zewnętrznej części łącznotkankowej i z części wewnętrznej nabłonkowej. Przedziela je cienka błona podstawna, czyli błonka szklista, przy wyrwaniu włosa pozostaje ona w mieszku.
Zewnętrzny mieszek łącznotkankowy jest zbudowany z warstwy zewnętrznej z podłużnie biegnącymi włóknami klejorodnymi i sprężystymi oraz warstwy wewnętrznej z okrężnie ułożonymi włóknami. Mieszek łącznotkankowy stanowi warstwę naczyniową włosa; odpowiada ona warstwie brodawkowej skóry właściwej, ale jak już wspomniano, włos ma tylko jedną brodawkę u swego dolnego końca.
Wewnętrzny mieszek nabłonkowy (folliculus pili epithelialis), który stanowi właściwą pochewkę korzenia włosa, składa się z dwóch warstw, zewnętrznej i wewnętrznej. Pochewka zewnętrzna odpowiada warstwie podstawnej i warstwie komórek kolczystych naskórka, jednak bez szczelin międzykomórkowych i mostków, a komórki ściśle przylegają tu do siebie. Pochewka wewnętrzna odpowiada warstwie ziarnistej i warstwie jasnej naskórka w tej postaci sięga ona tylko do ujścia gruczołu łojowego. W części górnej, odpowiadającej lejkowi mieszka włos jest wolny, to znaczy , że nie ma własnych pochewek. Leży on w lejku włosa nie łącząc się z jego ścianami. Pochewka wewnętrzna w lejku już nie występuje, zewnętrzna przyjmuje charakter naskórka o typowej budowie warstwy zrogowaciałej. Głębiej, poniżej ujścia gruczołu łojowego, pochewka wewnętrzna wyraźnie dzieli się na dwie warstwy zawierające jądra: wewnętrzną warstwę ziarnistą i zewnętrzną warstwę jasną.
Warstwa nabłonkowa ziarnista (stratum epithcliale granuliferum) składa się z jednego szeregu dużych komórek zawierających jądro. W ich cytoplazmie znajdują się liczne krople trichohialiny. Komórki te barwią się eozyną na kolor czerwony.
Warstwa nabłonkowa jasna (stratum epitheliale lucidum) utworzona jest z jednego szeregu wąskich, wydłużonych komórek w jej dolnej części komórki są wyposażone w jądra, wyżej są już zrogowaciałe i nie mają jąder.
Wewnętrzne ograniczenie pochewki korzenia włosa tworzy delikatna powłoczka pochewki włosa (cuticula vaginae pili), która bezpośrednio przylega do powłoczki włosa. Podobnie jak powłoczka włosa, składa się ona z jednego szeregu płaskich komórek dachówkowato zachodzących na siebie. Zachodzą one jednak w przeciwnym kierunku niż w powłoczce włosa.
W przekroju poprzecznym włos jest owalny, nerkowaty lub okrągły. Przy wyrwaniu włosa mieszek nabłonkowy nie odrywa się i nadal przylega do włosa w postaci podłużnego białego woreczka, który u swego dolnego końca jest ciemniejszy w wyniku skupiania się tu melaniny.
Barwa. Barwę włosa powoduje brązowy barwnik ziarnisty oraz rozpuszczony barwnik czerwony. Tylko u blondynów warstwa korowa zawiera barwnik. U rudych nie wytwarza się barwnik brązowy.
Siwienie włosów polega na zaniku barwnikotwórczej czynności melanoblastów macierzy; włosy białe są wynikiem występowania pęcherzyków gazu między komórkami. Przedwczesne siwienie nieraz zdarzające się w rodzinach nie jest u nich oznaką ogólnego starzenia się, lecz zjawiskiem dziedziczącym się jako cecha panująca.
Mięsień przywłosowy (m. errector pili). Poniżej ujścia gruczołu łojowego do łącznotkankowej części mieszka włosa przyczepia się mięsień gładki unerwiony przez układ autonomiczny. Mięsień ten rozpoczyna się w warstwie podbrodawkowej skóry właściwej, jego ścięgno początkowe zawiera liczne włókna sprężyste. Zależnie od tego, czy włos ustawiony jest bardziej stromo, czy bardziej skośnie, również mięsień przywłosowy biegnie prawie prostopadle lub prawie równolegle do powierzchni skóry. Tak samo jak gruczoł łojowy leży on po tej stronie włosa, która z powierzchnią skóry tworzy kąt rozwarty. Skurcz mięśnia ustawia włos bardziej prostopadle do powierzchni, przy czym unoszą się pochewki włosa i może powstać obraz tzw. gęsiej skórki (cutis anserina). Skurcz mięśnia przy włosowego naciska również na gruczoł łojowy i ułatwia wydzielanie się łoju.
Cykl włosowy. Włosy są martwymi, zrogowaciałymi tworami i z chwilą całkowitego wykształcenia nie podlegają wpływom fizjologicznym. Czynniki te mają natomiast duży wpływ na właściwości włosa w okresie poprzedzającym jego tworzenie się. Przez cykl włosowy rozumiemy okres od początku wzrostu włosa do jego samoistnego wypadnięcia i zakończenia fazy spoczynkowej. W każdym mieszku włosowym następują po sobie w rytmicznej kolejności trzy fazy: wzrostu i pełnej czynności(anagen) , inwolucji(katagen) i spoczynkowa(telogen). W każdej z tych faz mieszek włosowy podlega na tyle wyraźnym zmianom, że w obrazie mikroskopowym daje się ustalić aktualną fazę rozwojową włosa.
Wzrost włosa. Wpływają na niego: wiek, temperatura środowiska, rodzaj odżywiania, prawdopodobnie niektóre witaminy. W ciągu doby włosy głowy wzrastają przeciętnie o 0,35 mm.
Dopóki brodawka odżywia dostatecznie włos, nie wypada on ze skóry. Wyrywanie takiego włosa powoduje ból, a czasami nawet wydobywa się ze skóry kropelka krwi. Charakteryzuje się on jednakową grubością i barwą na całej długości, opuszka jego jest miękka i wilgotna. W badaniu mikroskopowym takiego włosa stwierdza się zachowaną warstwę rdzenną i korową zawierające ziarenka melaniny.
Unaczynienie i unerwienie włosa. Wokół mieszka włosowego znajduje się gęsta sieć włośniczek, szczególnie silnie rozwinięta w jego dolnym odcinku. Włośniczki te są bardziej rozwinięte w fazie anagenu, zanikają one częściowo w fazie katagenu.
Naokoło mieszka włosowego, tuż poniżej przewodu gruczołu łojowego stwierdza się siatkę włókienek nerwowych o układzie okrężnym i podłużnym. Są to włókienka obwodowego układu autonomicznego, zaopatrujące przydatki skóry. Brodawki skóry są pozbawione zakończeń nerwowych.
Znaczenie owłosienia:
Owłosienie całości skóry jest momentem o dużym znaczeniu fizjologicznym, włosy bowiem spełniają funkcję czułych narządów dotykowych, zdolnych do przekazywania subtelnych wrażeń dotyku. Również brwi i rzęsy były pierwotnie narządami dotykowymi. Rzęsy odgrywają pewną rolę ochronną, gdyż miejscowe bodźce dotykowe powodują odruch zamykania powiek. Analogiczną rolę przypisuje się włosom w przewodzie słuchowym zewnętrznym i przedsionku nosa, które w ograniczonym stopniu chronią przed wnikaniem ciał obcych. U zwierząt obfite owłosienie ciała — poza istotnym znaczeniem w termoregulacji — chroni skórę przed skutkami styczności z ostrymi częściami gleby i flory oraz stanowi swego rodzaju puklerz w walce, a ponadto ułatwia spływanie wody z powierzchni ciała.
Jeśli chodzi o znaczenie owłosienia ciała jako czynnika chroniącego organizm przed utratą ciepła, to u człowieka współczesnego rola ta z uwagi na zredukowany stan owłosienia jest niewielka. Wyjątkiem jest owłosienie skóry głowy, które odgrywa pewną rolę w regulacji ciepła ustroju. Owłosienie to stanowi ochronę dla mózgowia przed przegrzaniem i promieniowaniem z zewnątrz; na uwagę zasługuje, że tylna jego granica pokrywa się z dolną krawędzią móżdżku.