Liryka

Poeci pokolenia Kolumbów
Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944)
Inspirowała go przede wszystkim polska poezja romantyczna, etyka Norwida i wizjonerski typ wyobraźni Słowackiego oraz twórczość polskich katastrofistów (Miłosza, Czechowicza).
Głównymi tematami jego twórczości była:

* historia ukazywana jako siła niszcząca, która wciąga człowieka w swój mechanizm i determinuje los. Powtarzalna prawidłowość zdarzeń historycznych niesie ze sobą zło, tragedię i rozpacz (“Historia”, “Mazowsze”),
* człowiek jako krucha istota obezwładniona przez historię, odzierającą go z młodości, redukującą mu biografię, rozdzierającą wewnętrznie (“Elegia o chłopcu polskim”, “Z głową na karabinie”, “Pokolenie”, “Modlitwa III”),
* miłość jako jedyne uczucie, które niesie nadzieję (motyw kochanki-Madonny), choć jest tragicznie zagrożone; pozwalające zapomnieć o rzeczywistości w fizycznym uniesieniu (“Kołysanka”, “Madonno, czym mnie wybawisz od nocy”, “Biała magia”).

Bóg - cel etycznych poszukiwań człowieka, symbol więczności i ostatecznego kresu ludzkiej wędrówki (“Przypowieść”, “Których nam nikt nie wynagrodzi”)
Poetykę Baczyńskiego cechuje osadzenie w tradycji (bliskość emocjonalna utworom romantyków i poezji melicznej), regularna stroficzna na ogół budowa, oryginalna symbolika i doskonałość języka poetyckiego.
Poeci starszego pokolenia wobec wojny i okupacji
Antoni Słonimski (1895-1976): “Alarm”, główną ideą utworu, którego kompozycja kolejno:

* ukazuje sytuację w mieście, w którym ogłoszono alarm przeciwlotniczy,
* jest apelem do obrony Warszawy,
* jest protestem przeciwko wojnie, ostrzeżeniem przed jej tragicznymi skutkami.

Władysław Broniewski (1897-1962): “Bagnet na broń” napisany tuż przed wybuchem wojny wiersz-manifest, apel nawołujący, aby stanąć w obronie Polski i ofiarnie walczyć o jej wolność. Zupełnie inny charakter ma liryk “Żołnierz polski”. Jego nastrój cechuje smutek i przygnębienie. Bohaterem utworu jest pokonany żołnierz, pozbawiony rodzinnego domu i ojczyzny. Upersonifikowana przyroda (motyw płaczącej brzozy) współuczestniczy w jego tragedii.
Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-1953): “Pieśń o żołnierzach z Westerplatte” - utwór postał w 1939 roku i przypomina jeden z ważniejszych epizodów polskiego września, jest hołdem złożonym obrońcom. W konstrukcji artystycznej poeta posłużył się kontrastem, zestawiając ze sobą obrazy cierpień i walki oraz błogiego i szczęśliwego nastroju żołnierzy w raju.
Czesław Miłosz (1911) - całą okupację spędził w kraju, w Wilnie i Warszawie, dzieląc los wielu rodaków. Jego liryka z tego okresu prezentuje wojnę jako doświadczenie przeczące wszelkim kategoriom wartości humanistycznych, sprzeczne z ludzką naturą i jej potrzebami. Tym większa zatem rola artysty, który winien pozostać moralistą, piewcą wartości humanistycznych, głosić konieczność powrotu do harmonii i ładu etycznego jako skutecznego antidotum na powszechne zdziczenie.
“Walc” - oryginalny liryk skonstruowany w oparciu o zasadę kontrastu dwu wizji (wyeksponowanych przez zapis graficzny tekstu): tragedii, wojny i śmierci - funkcjonujących tu jak irracjonalne, nieprawdopodobne zjawiska, i czasu zapomnienia, pełnym pogody i radości.
“Campo di Fiori” - refleksja o indywidualnym wymiarze ludzkiej tragedii, przekonanie o samotności człowieka w obliczu śmierci wysnute z historii, opowiadanej przez ujawnionego w szóstej strofie narratora, śmierć Giordana Bruna zestawiona z tragiczną śmiercią Żydów w getcie warszawskim.
Władysław Broniewski (1897-1962)
Wojenne liryki poety mają często charakter autobiograficzny
“Rozmowa z historią” - ironiczna refleksja o paradoksach współczesnej historii widzianej z perspektywy więźnia politycznego.
“Ballady i romanse”, aluzja literacka do ballady Mickiewicza “Romantyczność”, obłąkanej Karusi odpowiada tu “naga, ruda Ryfka, trzynastoletnie dziecko”. Narracyjny tok liryki jest relacją o ludzkich reakcjach na cierpienie dziecka, a końcowe zestawienie śmierci dziecka z męczeńską śmiercią Jezusa można interpretować zarówno jako nadanie holokaustowi wymiaru sakralnego, jak i jako zbrukanie wszelkich wartości, refleksje o świecie bez sacrum.
“Pięćdziesięciu” - liryk narracyjny, monolog przybierający dzięki elementom patosu formę apelu. Historia pięćdziesięciu więźniów Pawiaka staje się pretekstem do snucia rozważań o naturze ogólnej. Bohaterowie stają się symbolem bohaterskiej ofiary i wzorem zachowań dla pokoleń następnych.
Tadeusz Różewicz (1921). Wiersze Różewicza ukazują zagładę wartości humanistycznych i duchowych, które okazały się kruche i nietrwałe, człowiek pozbawiony został wszelkich wartości, a świat powojenny jest tak głęboko przesycony złem, że praktycznie uniemożliwia człowiekowi odnalezienie podstawowych norm etycznych i ponowne ustalenie kodeksu wartości.
“Ocalony” - wyznanie niewiary człowieka, którego wojna ogołociła z dotychczasowego systemu wartości. Ascetyczny język wypowiedzi eksponuje tragizm ludzkiego losu, a oryginalna ramowa konstrukcja zmusza do refleksji nad dramatycznym ocaleniem, które wbrew powszechnym mniemaniom okazuje się być udręką.
“Lament”’ - liryka inwokacyjna; podmiotem jest młody człowiek, którego wojna pozbawiła czystości duchowej, dobroci i wiary w ponadczasowe zasady etyczne. Najbardziej tragiczna jest pointa, gdzie zakwestionowane są wartości sakralne.
„Jak dobrze” liryka bezpośrednia; wyznanie człowieka, który na nowo odkrywa piękno świata natury. Utwór, w którym odnaleźć można cień nadziei na powrót do normalnego świata, do podstawowych wartości.
Wszystkie te utwory cechuje odejście od metafizycznego konceptu. Brak w nich typowych środków poetyckiego obrazowania, a funkcje tropów pełnią eksponowane jednowersowe lub nawet jednowyrazowe strofy, eliptyczna składnia i duże litery w składni bez interpunkcji.
Ważniejsze zjawiska w polskiej liryce po roku 1956
Turpizm
Prąd w poezji, którego rozwój przypada na przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Oznacza upodobanie do brzydoty, fascynację tematami uznanymi za niepoetyckie, nieestetyczne. Turpiści na szeroką skalę wprowadzili do liryki krąg:

* powracających rekwizytów (np. części ciała, motywy somantyczne i fizjologiczne),
* zjawisk: przemijanie, starzenie się, destrukcja, rozkład,
* tematów: choroba, śmierć.

Jako środki artystyczne wykorzystywali:

* groteskę,
* parodię,
* ironię,
* deformację,
* przekorny i czarny humor.

Odrażającym przedmiotom i motywom odpowiadało specyficzne słownictwo z nieraz drastycznymi i brutalnymi wyrażeniami.
Stanisław Grochowiak (1934-1976)
Debiutował w latach pięćdziesiątych, współpracował z Instytutem Wydawniczym PAX, zespołem redakcyjnym “Za i przeciw”; “Współczesności”, “Nowej Kultury”, “Kultury”, “Poezji” i “Miesięcznika Literackiego”.
W wierszach ze zbiorów “Menuet z pogrzebaczem”, “Rozbieranie do snu” i „Agresty” dał wyraz fascynacji zjawiskami uznawanymi za niepoetyckie, tym, co brzydkie, zniszczone, kalekie, zarówno w codzienności człowieka, jak i w procesach nieuchronnie go czekających (procesu starzenia się, śmierci niosącej ze sobą proces biologicznego rozkładu).
“Rozmowa o poezji”; utwór napisany w formie dialogu, w którym poeta szydzi ze stereotypowych wyobrażeń o poezji, które pozwalają jej na tworzenie fałszywych mitów. Uważa, że poezja - obraz dramatycznych losów współczesnego świata “wynika z brodawek ogórka” i bywa “jak ostro całowany tasak”, dlatego też musi operować obrazem o brutalnym charakterze.
“Czyści”; liryk, w którym znaleźć można poetyckie uzasadnienie upodobań poety do zjawisk powszechnie uznanych za nieestetyczne; “Wolę brzydotę / Jest bliżej krwioobiegu / Słów gzy prześwietlać / Je i udręczać / Ona ukleja najbogatsze formy”.
“Płonąca żyrafa”; szokujący obraz ludzkiego bytu, w którym człowiek jest po prostu bezwolną bryłą mięsa poddaną różnym procesom, zależnie od potrzeb życia i historii. Chociaż często człowiekowi zadaje się ból lub niszczy go biologicznie, sztandarowym hasłem jest jego dobro i obrona jego interesów.
“Do pani”; utwór o tematyce miłosnej, gdzie jednak zamiast słów pełnych uniesień i ciepła, poeta roztacza scenerię pełną brudu i brzydoty, która odbiera wszelki urok nie tylko zainteresowanym sobą ludziom, ale budzi wątpliwość w możliwość istnienia głębszego uczucia.
“Lekcja anatomii (Rembrandta)” - “wysoki” przedmiot refleksji - opis sławnego obrazu “Anatomia dr Tulpa”, służy poecie do wypowiedzenia treści o charakterze socjologicznym, daje okazję do wygłoszenia egzystencjalnych prawd o samotności człowieka.
Poezja lingwistyczna
Kierunek w poezji, który pojawił się po roku 1956 i rozwijał w latach sześćdziesiątych. Podstawą powstającej tradycji stały się dokonania i teoria Awangardy Krakowskiej, która akcentowała zasadnicze znaczenie języka w liryce i traktowała ją jako specyficzną twórczość językową, a poetę określała mianem “rzemieślnika słowa”.
Istotą poezji lingwistycznej jest uznanie języka za właściwy temat poezji, co w praktyce oznaczało przyznanie mu znaczenia przedmiotu i celu poetyckiej refleksji. Lingwistów cechuje nieufność wobec języka, zwątpienie w jego możliwości poznawcze (język deformuje rzeczywistość) i komunikacyjne (język zafałszowuje porozumienie międzyludzkie oraz komunikację społeczną), poczucie jego kryzysu, przekonanie o nieadekwatności słów i rzeczy. Poeci-lingwiści przeprowadzali różnego typu operacje językowe:

* szukali brzmieniowego podobieństwa słów,
* maksymalnie wykorzystywali ich naturalną wieloznaczność,
* wydobywali znaczenia etymologiczne,
* reinterpretowali ich potoczny sens,
* analizowali słowo przekształcone i rozbite na fragmenty,
* dokonywali zabiegów słowotwórczych (neologizmy)

Miron Białoszewski (1922-1983)
Na świat poetycki Białoszewskiego składają się:

* przedmioty codzienne, często kalekie i nieestetyczne, tandetne i mieszczące się w estetyce kiczu (łyżka durszlakowa, piecyk, podłoga, krzesło, ściana),
* pejzaż jarmarczny, folklor obrzeży miasta, ale i świat dawnej kultury (np. legendy hagiograficzne w “O mojej pustelni z nawoływaniem”, Nowy Testament w “Tryptyku pionowym” “Autobiografii”),
* subkultura obyczajowa blokowisk wielkich miast.

“O obrotach rzeczy”, tekst nawiązuje do dzieła Kopernika. Opis doskonale funkcjonującego wszechświata, gdzie każda planeta, gwiazda ma swoje miejsce i funkcję, posłużył Białoszewskiemu do zadania szeregu pytań o charakterze egzystencjalnym: dlaczego w świecie ludzi nie panuje podobny porządek? Kto stoi w centrum naszego wszechświata? Ostateczne pytanie: kto “wymyślił gwiazdy głupsze?”, pozostało bez odpowiedzi.
“Podłogo, błogosław!” tematem wiersza i przedmiotem poetyckich rozważań uczynił poeta podłogę, w której dostrzegł piękno. Już sam tytuł uwzniośla przedmiot opisu (“błogosław”). Poeta bawi się słowami, a nawet ich fragmentami, które na pozór nie współgrają ze sobą. Obok słów potocznych: burak, kartofle, pojawiają się słowa wyszukane: fisharmonia, maniery, foriery, flet zaczarowany, itp. nagromadzone bez większej dbałości o sens, raczej dla kontrastu z językiem potocznym.
“Szare eminencje” wiersz-pean na cześć codziennych, banalnych czynności: odcedzanie makaronu, odgrzewanie. Ich uwzniośleniu służy np. zestawienie łyżki durszlakowej z pięknem nieba, ukazanie pieca jako monumentalnego, lśniącego, emanującego ciepłem przedmiotu. Poeta bawi się, żongluje skojarzeniami, wydobywa ze zwykłych rzeczy ich niezauważalne dotąd zalety.
Neoklasycyzm
Czesław Miłosz (1911)
1 lutego 1951 roku Miłosz oświadczył publicznie, że wybiera los emigranta z powodów politycznych. Od tego czasu, aż po rok 1980 - uhonorowania go Literacką Nagrodą Nobla - w kraju nie drukuje się jego twórczości.
W jego powojennej twórczości można zauważyć dwa nurty:

* historiozoficzny, gdzie prezentuje się jako nauczyciel narodu, moralista, filozof historii i kultury (“Który skrzywdziłeś”)
* metafizyczny w rozmyślaniach nad tajemnicami bytu, problemami życia i śmierci (“Traktat moralny”)

Obierając klasycyzm pragnie:

* ocalić tradycję zdewastowaną przez romantyzm, który zakłócił tak konieczny człowiekowi ład i harmonię i nadmiernie apoteozował cierpienie
* wykorzystać najdoskonalsze formy artystyczne: odę, traktat, list, satyrę, epigramat, sielankę i hymn
* zintelektualizować wypowiedź liryczną, dążąc do precyzji języka i opisu

“Piosenka o porcelanie” piękna, delikatna i krucha porcelana symbolizuje tu świat wartości etycznych, norm, minionych lat beztroski. Wszystko to jest tak kruche, jak delikatna porcelana. Ulega zniszczeniu w czas tragicznych wojen. Podmiot liryczny z lekkim dystansem i ironią wypowiada refleksje na temat kruchych wartości ludzkich, przestrzega przed ich zniszczeniem.
Zbigniew Herbert (1924-1998)
Twórczość poety ma wyraźnie charakter intelektualny, poeta snuje rozważania filozoficzne, historyczne i moralne. Rozmiłowanie Herberta w wielkich tradycjach kultury europejskiej (Biblia ze swoją symboliką judeochrześcijańską), a zwłaszcza kultury starożytnej (mitologia grecka i rzymska), wymaga od czytelnika pewnego zasobu wiedzy oraz dyscypliny myśli i wyobraźni. Przeszłość nie jest jednak idealizowana, nie istnieje sama dla siebie, a zawsze jest obiektem odniesienia do współczesności.
“O Troi”- obraz badań ruin antycznej Troi, które zresztą na równi z próbą przedstawienia jej losów w literaturze, nie są w stanie oddać całego tragizmu walczących tam ludzi, służy rozważaniom nad losami powojennej Polski. Ruiny antycznego miasta zastępują zgliszcza Warszawy, aojda - kaleka grający na harmonijce “Rozszumiały się wierzby płaczące”. Analogia ta wskazuje na wartości uniwersalne i zawsze aktualne - poszukiwanie celu i sensu życia po wielkim kataklizmie.
“Nike, która czeka” - scenka ukazująca boginię zwycięstwa, która posągowym gestem wzywa żołnierzy do walki. Kiedy jednak widzi samotnie idącego chłopca, ujawnia się jej kobieca natura i pragnie go ucałować. Waha się jednak, bo pieszczota może osłabić w nim wolę walki. Ponieważ jednak wojna jest jej żywiołem, decyduje się “pozostać w pozycji / której nauczyli ją rzeźbiarze / wstydząc się tej chwili wzruszenia”.
“Przesłanie Pana Cogito” - imię tytułowego bohatera nawiązuje do słów Kartezjusza: “cogito ergo sum”. Pan Cogito jest zatem człowiekiem myślącym, wierzącym w potęgę rozumu. Samo stworzenie takiej postaci wiąże się z intelektualnym i filozoficznym charakterem twórczości Herberta. Na cykl o Panu Cogito składają się refleksje i przemyślenia natury filozoficznej, moralnej i etycznej.
Świat, w którym przypadło żyć współczesnemu człowiekowi pełen jest przemocy, gwałtu, zakłamania i zniewolenia. Herbert próbuje wspomóc go swoimi wskazówkami. A więc przede wszystkim należy zachować godność, być niezależnym. Śmiało wygłaszać swoje poglądy, służyć prawdzie i etyce, nawet jeżeli grozić za to ma śmierć. W ostatniej zwrotce poeta przywołuje imiona wielkich bohaterów: Gilgamesza, Hektora i Rolanda. Nagrodą dla każdego jest włączenie do tego grona.
Wisława Szymborska (1923)
Poetka nagrodzona w 1996 roku Literacką Nagrodą Nobla uprawia lirykę osobistą, refleksyjną i intelektualną, podejmującą kwestie ludzkiej egzystencji, sytuacji wobec przemijającego czasu. Człowiek w jej utworach to istota słaba, żyjąca w poczuciu zagrożenia, wyobcowana. Szymborska patrzy na niego ze smutkiem, dezaprobatą, ironią i sarkazmem. Cechą jej liryków jest intelektualny dystans, rezygnacja z bezpośredniego ujawniania uczuć, humor, a nawet delikatna ironia. Poetka bardzo chętnie operuje paradoksem, skrótami myślowymi, grą słów, anegdotą. Uprawia głównie drobne formy liryczne, lapidarne i kunsztowne w swoim stylu, oparte na precyzyjnie zbudowanych metaforach i zaskakujących pointach.
“Rehabilitacja” liryk, w którym przebrzmiewają echa tragicznych wydarzeń 1956 roku (powstanie na Węgrzech, interwencja wojsk Układu Warszawskiego, polski Czerwiec) - jest właściwie parafrazą monologu do Jorika, który wygłasza Hamlet. Uwidacznia się w nim złuda ufności, jaką człowiek obdarza historię. Oceny ulegają dewaluacji, zależą przecież od doraźnych celów polityki, interesów rządzących. Przeciętny człowiek-obywatel musi być ostrożny, kształtując własny pogląd rzeczywistości.
“Głos w sprawie pornografii” - pomimo tytułu i słów kojarzących się z erotyzmem (“lubieżne obmacywanie”, “tarło poglądów”) utwór jest wielką obroną prawa człowieka do samodzielnego myślenia, wolności słowa i poglądów. Świat przedstawiony w wierszu to Polska lat osiemdziesiątych, czas zniewolenia, stanu wojennego, terroru i zastraszenia.
“Nagrobek”- pomysł tkwi w napisaniu samej sobie nagrobnego epitafium. Poetka lapidarnie charakteryzuje swoją twórczość: “staroświecka jak przecinek”, nie poddająca się modnym tendencjom. Wartości ważne dla Szymborskiej symbolizuje tu łopian i sowa - są to natura i mądrość. Opozycją do nich jest “mózg elektronowy”, czytelna aluzja do stechnicyzowanej współczesności.
“Parada wojskowa” - wiersz oparty na trzech rzeczownikach: ziemia, woda, powietrze, występujących w powtarzających się układach i rozszerzających w następujących po sobie wersach. Służy to stopniowaniu napięcia. Tytułowa parada to pokaz najnowocześniejszego sprzętu wojskowego, przede wszystkim broni rakietowej typu ziemia-powietrze, powietrze-woda, woda-powietrze. Ilość broni zdolnej unicestwić świat napawa przerażeniem, grozi zagładą i katastrofą ekologiczną. Dlatego ostatni wers brzmi jak błaganie: “Ziemi Wody Powietrza“.
“W biały dzień” - Szymborska podejmuje tu dywagacje na temat kim byłby Baczyński, gdyby nie zginął w powstaniu. Mamy więc obraz starszego pana, wykonującego zwykłe, codzienne czynności, a tylko niekiedy powracającego do wspomnień z czasów wojny. Poetka zestawia sławę, pamięć, wielkość zmarłego poety z wizerunkiem żywego człowieka. Który jest bardziej atrakcyjny? Szymborska z właściwą sobie ironią wkłada w usta starszego pana gorzkie “... a szkoda, a szkoda...”.