Walki o granice Polski po I wojnie światowej.

I wojna światowa zakończyła się klęską wszystkich trzech państw zaborczych, co umożliwiło wyzwolenie Polski. Wobec klęski państw centralnych, 7 X 1918 Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego proklamując niepodległość i zjednoczenie Polski. 23 X Rada Regencyjna powołała rząd J. Świerzyńskiego, który zwrócił się do paryskiego KNP (Komitet Narodowy Polski) o reprezentowanie go na forum międzynarodowym. 28 X w Krakowie powstał organ polskiej władzy dla Galicji i Śląska Cieszyńskiego, była to Polska Komisja Likwidacyjna pod przewodnictwem Wincentego Witosa. Członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej, legioniści i młodzież zaczęli rozbrajać załogi austriackiej w Galicji. Na początku listopada w zaborze pruskim została wyłoniona Naczelna Rada Ludowa (NRL), organ polskiej władzy w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku. Jednocześnie na ziemiach polskich narastała fala nastrojów rewolucyjnych. 5 XI 1918 roku w Lublinie powstała pierwsza Rada Delegatów (Rady Delegatów Robotniczych w Polsce), a następnie działacze chłopscy utworzyli Republikę Tarnobrzeską z Tomaszem Dąbalem i księdzem Eugeniuszem Okoniem na czele.

W nocy z 6 na 7 XI powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod kierownictwem Ignacego Daszyńskiego, w którego skład weszli przedstawiciele PPS, PPSD i PSL „Wyzwolenie” . Jego trzon stanowili zwolennicy Piłsudskiego, który 10 X wrócił do Warszawy z Magdeburga. 11 XI podpisano zawieszenie broni na froncie zachodnim, a Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem w Warszawie i na ulicach innych miast polskich rozbrajano żołnierzy niemieckich i austriackich oraz świętowano odzyskanie niepodległości. 14 XI Rada Regencyjna rozwiązała się przekazując Piłsudskiemu całą władzę cywilną, podporządkował mu się również rząd lubelski. 17 XI Piłsudski powołał nowy centralny rząd z socjalistą Jędrzejem Moraczewskim na czele. 22 XI Piłsudski ogłosił się Naczelnikiem Państwa i razem z Moraczewskim podpisał dekret o tymczasowych władzach Rep. Polskiej. Przeciw rządowi i niepodległości występowały siły lewicy rewol., zjednoczone od XII 1918 roku w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, jednak program rządu Moraczewskiego zaspokoił oczekiwania większości społeczeństwa i zachęcił je do walki i swe cele w ramach demokracji parlamentarnej niepodległego państwa polskiego.

W czasie Konferecji Paryskiej uznano powstanie odrodzonego państwa polskiego, a traktat wersalski zobowiązywał Niemcy do uznania niepodległości Polski. Natomiast przedmiotem ostrego sporu między mocarstwami była sprawa granic Polski, zwłaszcza zachodnich i północnych.
Postanowieniami traktatu wersalskiego przyznano Polsce Wielkopolskę, już wyzwoloną spod panowania niemieckiego dzięki powstańcom wielkopolskim, Pomorze Wschodnie, ale bez Gdańska, który otrzymał status Wolnego Miasta i pozostawał pod protektoratem Ligi Narodów. O przynależności Górnego Śląska, Warmii i Mazur miały zadecydować plebiscyty przeprowadzone wśród ludności tych ziem.

Granice Polski i obszar państwa ukształtowały się także pod wpływem takich wydarzeń jak:
Walki o granicę wschodnią - toczonych z Ukraińcami, a następnie z wojskami bolszewickimi (1919 - 1920). Zajęcie Litwy środkowej (Wilno), przez wojska polskie w 1920 r. Decyzją Sejmu Wileńskiego w 1922 r. postanowiono ten teren przyłączyć do II Rzeczypospolitej. Powstań śląskich - z których ostatnie (trzecie) wybuchło 3 V 1921 r. Jego efektem było przeprowadzenie nowego - bardziej korzystnego, niż wcześniej planowano po plebiscycie - podziału Górnego Śląska. . Sprawa Śląska Cieszyńskiego - który został przyłączony do Czechosłowacji 28 VII 1920 r.

Śląsk Cieszyński

Na początku 1919 roku skomplikowały się stosunki polsko – czeskie. 23 stycznia wojska czechosłowackie, łamiąc wcześniejsze porozumienie i wykorzystując zaangażowanie sił polskich w walkach z Niemcami i Ukrainą niespodziewanie zajęły ziemie Śląska Cieszyńskiego aż po Wisłę.

W spór polsko – czeski włączyły się państwa Ententy, wysyłając na Śląsk Cieszyński (tzw. Zaolzie) specjalną komisję oraz decydując o plebiscycie. Ostatecznie w lipcu 1920r. większość tej uprzemysłowionej ziemi przypadła Czechosłowacji. Po stronie czeskiej pozostało ok. 120 tys. Polaków. Czesi zajęli także Spisz i Orawę.
Powrót Wielkopolski i Pomorza do granic Polski

26 grudnia 1918 roku przybył Ignacy Paderewski do Poznania, dało to powód do wielkich manifestacji narodowych, które lepiej uświadomiły Polakom ich liczbę i siłę. Gdy w odpowiedzi na manifestacje grupy żołnierzy niemieckich zaczęły znieważać flagi narodowe polskie i alianckie dopuszczając się gwałtów na Polakach, 27 grudnia doszło do pierwszych starć zbrojnych, które zapoczątkowały powstanie.

Zbrojne oddziały polski od pewnego już czasu organizowane wysiłkiem swych przywódców (jak: M. Paluch, B. Hulewicz, K. Rzepecki, S. Taczak, Z. Wiza i inni) wystąpiły do walki. Pierwszy ich atak był skierowany na prezydium policji, gdzie padli też pierwsi polegli powstania wielkopolskiego. Z kolei powstańcy opanowali zamek, dworzec, koszary, cytadelę, lotnisko i inne obiekty Poznania. W ciągu dwóch dni miasto było w rękach powstańczych od rzeki Noteć do granicy z Górnym Śląskiem.

Powstaniu sprzyjał splot korzystnych okoliczności: zaskoczenie władz nie niemieckich, zamieszki w Berlinie oraz ogólne wyczerpanie wojsk niemieckich. Dzięki temu siły powstańcze mogły się umocnić i lepiej organizować. Dowództwo nad nimi ostatecznie objął (od 16 stycznia 1919 roku) skierowany z Warszawy gen. Józef Dowbór - Muśnicki.

W regionach, gdzie przeważała ludność polska, bez problemu usunięto władze niemieckie, w pozostałych wojska powstańcze musiały zdobywać teren w ciężkich walkach. Na wyzwolonym obszarze władzę objęła 8 stycznia 1919 roku NRL. Było to jedyne zakończone zwycięstwem polskie powstanie narodowe, którego walki zostały przerwane 16 lutego 1919 roku.

Spolszczenie życia publicznego w Wielkopolsce mogło zostać dokonane tylko poznańskimi siłami, pozwalało to na przeprowadzenie jedynie najbardziej palących i poniekąd oczywistych zmian w tym zakresie. Należało do nich przede wszystkim wprowadzenie języka polskiego do administracji i życia publicznego, co zresztą w praktyce okazywało się niemożliwe wobec pozostawienia w wielu wypadkach urzędników niemieckich nie umiejących mówić po polsku. Dalszym ważnym krokiem było zastąpienie urzędników niemieckich na stanowiskach kierowniczych przez Polaków lub też zwłaszcza w okresie pierwszych tygodni rządów NRL. Do ważniejszych osiągnięć zaliczyć należy również otwarcie dzięki ofiarności społeczeństwa już w maju 1919 roku Uniwersytetu Poznańskiego.

NRL skrupulatnie przestrzegała tezy, że przynależność państwowa Wielkopolski powinna być zadecydowana legalnie na konfederacji pokojowej w Paryżu i że zanim nie zapadnie ta decyzja nie należy podejmować kroków, które by przekreślały dotychczasowy status prawno- państwowy Wielkopolski. Poruszano struny religijne i nacjonalistyczne, aby pogłębić szczelinę dzielnicowości i separatyzmu, wpoić w Poznaniaków przekonanie o jakiejś swoistej misji narodowej i cywilizacyjnej w stosunku do całego narodu polskiego. W swych skrajnych konsekwencjach nastroje te przybierały postać pytania: „kto do kogo musi się przyłączyć – my do Warszawy czy Warszawa do nas”.

Całokształt polityki Komisariatu budził niezadowolenie, zaznaczające się nawet w łonie samej NRL. Podczas jej posiedzenia w kwietniu 1919 roku Komisariat stał się przedmiotem ostrej krytyki za samowolne rządy, dyktaturę, separatyzm, utrzymywanie kordonu granicznego między Wielkopolską i Królestwem, narzucanie wojsku niesłychanej przysięgi.

Z chwilą podpisania traktatu pokojowego odpadły ostatnie przeszkody na drodze zjednoczenia Wielkopolski z pozostałymi ziemiami polskimi. Rozpoczęły się pertraktacje między NRL a rządem warszawskim w sprawie przejęcia przezeń władzy nad Wielkopolską. Przedstawiciele NRL proponowali stworzenie stanowiska Generalnego Delegata dla Ziem byłego Zaboru Pruskiego, przy czym istniało porozumienie z rządem, że będzie nim człowiek ze środowiska politycznego NRL i Endecji. Żądano dla tego delegata kompetencji, które faktycznie przekraczały pełnię władzy całej Rady Ministrów. Po długich dyskusjach uzgodniono wreszcie stworzenie Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej. Mimo wszystko otrzymało ono i tak bardzo szerokie kompetencje we wszystkich dziedzinach administracji, a nawet częściowo ustawodawstwa z wyjątkiem spraw wojskowych, zagranicznych i celnych. Odpowiednią ustawę „o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej” uchwalił sejm 1 sierpnia 1919 roku. Z tą chwilą zakończyła swą działalność Naczelna Rada Ludowa (NRL).

Nieco wcześniej, 11 lipca nastąpiło zniesienie granicy celnej między Poznańskiem a Królestwem. 30 lipca zaczęto wprowadzać w Poznańskiem markę polską na miejsce marki niemieckiej. 1 września nastąpiło formalne unieważnienie niemieckiego ustawodawstwa antypolskiego na ziemiach byłego zaboru pruskiego, obejmowanych przez Polskę.

Włączenie Wielkopolski w skład państwa polskiego miało doniosłe znaczenie zarówno dla wewnętrznych stosunków w Polsce, jak i na arenie międzynarodowej. Wielkopolska stanowiła pierwszy i główny człon zaboru pruskiego przyłączony do Polski. Oznaczało to przede wszystkim poważne wzmocnienie potencjału ekonomicznego, ludnościowego i politycznego scalającego się państwa polskiego. Ponadto zjednoczenie Wielkopolski z państwem polskim wykazywało, że patriotyczne dążenia dośrodkowe mas ludowych zdolne są przezwyciężyć opory, stawiane im od wewnątrz i z zewnątrz.

Przełamanie sztucznych kordonów granicznych uwalniało Wielkopolskę od następstw pewnej izolacji społecznej, politycznej i kulturalnej, w której pozostawała ona do tej pory. Umożliwiło to szerszy dostęp nowych prądów i nowych idei i ułatwiało w pewnej mierze podważenie wyłączności wpływów skrajnej prawicy na tym ważnym terenie. Z drugiej strony znane walory ludu poznańskiego, jego gospodarności, zamiłowania do pracy i ładu, głębokie poczucie praworządności mogły obecnie łatwiej promieniować na inne części kraju, co miało istotne znaczenia w okresie intensywnego budowania państwowości polskiej.

W kilka miesięcy później w skład państwowości polskiej wszedł również drugi ważny człon byłego zaboru pruskiego – Pomorze Gdańskie. Mogło to nastąpić dopiero po wejściu w życie traktatu wersalskiego, tj. począwszy od 10 stycznia 1920r. Już jednak w 1919r. Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej podjęło wstępne kroki organizacyjne w związku ze zbliżającym się przejęciem Pomorza. Między innymi w październiku 1919r. wyznaczyło na stanowisko wojewody pomorskiego jednego z czołowych działaczy byłej NRL Stefana Łaszewskiego. Zaczęto też organizować pomorski urząd wojewódzki. Równocześnie władze wojskowe przygotowywały się do wojskowego przejęcia Pomorza, tworząc front pomorski pod dowództwem gen. Józefa Hallera. Podjęte też zostały pertraktacje z rządem niemieckim w sprawie sposobu i organizacji obejmowania Pomorza we władanie polskie. Odpowiednie umowy, podpisane w Berlinie w listopadzie 1919r. dotyczyły trybu i porządku wycofania się wojsk niemieckich z Pomorza oraz czasowego pozostawienia na tym obszarze urzędników niemieckich. W zamian za to rząd polski zrzekł się prawa likwidacji ich majątków przewidywanego traktatem wersalskim.

Wszystkie te kroki przygotowawcze przyczyniły się poważnie zarówno do tego, ze objęcie Pomorza nastąpiło bez żadnych większych starć czy wstrząsów, jak również do tego, że od samego początku swej przynależności do państwa polskiego znalazło się ono w rękach sił politycznych, związanych z Endecją.

Już 10 stycznia zaczęły tu pracować komisje odbiorcze w twierdzach pomorskich – Toruniu, Grudziądzu i Chełmnie. Wojska polskie frontu pomorskiego wkroczyły na Pomorze 17 stycznia, 18 zajęły Toruń, 23 wmaszerowały do Grudziądza, a 10 lutego dotarły do wybrzeża morskiego, gdzie gen. Haller dokonał uroczystych „zaślubin Polski z morzem”. Było to zarazem zakończenie obejmowania całości Pomorza Gdańskiego przez Polskę. Równocześnie przybył do Gdańska pierwszy komisarz Rzeczpospolitej Polskiej w tym mieście, Maciej Biesiadecki.

Plebiscyty na Warmii, Mazurach i Powiślu miały odbyć się 11 lipca 1920 roku . Organizację zarządu obszarów plebiscytowych i aktu głosowania ustalało porozumienie podpisane 9 stycznia 1920 roku w Paryżu. Na jego mocy powołane zostały komisje alianckie. W trakcie działalności tych komisji na obszarach plebiscytowych przeprowadzano liczne akcje propagandowe, także Polacy prowadzili kampanię propagandową. Lecz rokowania wyników plebiscytowych wobec proniemieckiej postawy komisji alianckich, niskiego poziomu świadomości narodowej polskich mieszkańców obszarów plebiscytowych, a także na skutek słabości oraz błędów organizacyjnych i propagandowych akcji polskiej, były niepomyślne dla Polski. O tak słabych wynikach dla Polski zadecydowało krytyczne położenie wojskowo-polityczne Polski w dniach plebiscytu, niedostateczne zaangażowanie się propagandowo-organizacyjne rządu i społeczeństwa polskiego w sprawę przygotowań przed plebiscytowych, ogromna przewaga materialna, organizacyjna i propagandowa strony niemieckiej.

Ostateczne ustalenie granicy północno-wschodniej wzdłuż Wisły (po jej wschodniej stronie) miało miejsce 12 sierpnia 1920 roku, gdzie przyznano Polsce jedynie kilka wsi na Mazurach i Warmii. Obsadzenie granicy wojskami polskimi nastąpiło 31 marca 1922 roku.

Powstania śląskie
Społeczeństwo polskie z uczuciem rozgoryczenia i żalu przyjęło wiadomość o podpisaniu traktatu w jego zmienionej, ostatecznej postaci. Znalazło to odbicie w urzędowo optymistycznym przemówieniu premiera Paderewskiego podczas debaty ratyfikacyjnej w sejmie w ostatnich dniach lipca 1919 roku. Zarówno z prasy, jak i debaty sejmowej można się łatwo zorientować, jaka była przyczyna owej troski, zawodu i niepokoju. Była to przede wszystkim kwestia Górnego Śląska.

W sejmie wysunięto wniosek, poparty przez 41 posłów, domagający się odroczenia ratyfikacji traktatu „aż do uzgodnienia jego postanowień z zasadą suwerenności i ze zobowiązaniami, które państwo polskie przyjęło w traktacie z Niemcami”.
Demonstracyjne głosowanie PPS i niektórych innych grup w sejmie przeciwko ratyfikacji traktatu nie mogło przesądzić wyniku głosowania. 31 lipca 1919r. Traktat pokoju z Niemcami został ratyfikowany, jednocześnie ratyfikowano traktat mniejszościowy.

Znacznie bardziej zdecydowaną postawę zajął najsilniej dotknięty traktatowymi przetargami robotniczy Śląsk. Rozwijająca się tu potajemnie od kilku miesięcy Polska Organizacja Wojskowa jeszcze przed podpisaniem traktatu parokrotnie nalegała na swe kierownictwo polityczne o rzucenie hasła powstania. Niewątpliwie tego rodzaju fakt dokonany przed podpisaniem traktatu miałby większe szanse wywarcia wpływu na jego ostateczną postać, niż powstanie wszczęte w drugiej połowie 1919r. lub później. Z uwagi na silne wrzenie społeczne w pierwszych miesiącach 1919r. mogło ono przy umiejętnym połączeniu haseł narodowych i społecznych przekształcić się w potężny ruch trudny do zlekceważenia.

W związku z alarmującymi wiadomościami ze Śląska Paderewski z Paryża depeszował „o użycie wszelkich wpływów i środków do powstrzymania ludu śląskiego od powstania. Jakikolwiek krok nierozważny może stać się przyczyną zguby.” W czerwcu, gdy żądania rozpoczęcia powstania stały się szczególnie natarczywe, musiał osobiście interweniować Korfanty, aby z największym wysiłkiem zahamować wybuch. Mimo tego gdzieniegdzie doszło do drobnych wystąpień zbrojnych, co pozwoliło Niemcom uzyskać wgląd w organizację i zamierzenia powstańcze. Żadne jednak wysiłki nie zdołały zahamować powstania. I powstanie śląskie rozpoczęło się
17 sierpnia 1919r. poprzedzone potężnym strajkiem powszechnym.

Podejmując walkę ze znienawidzoną niemiecką strażą graniczną i terrorem stanu wyjątkowego, powstańcy dążyli do zrzucenia jarzma niemieckiego i przyłączenia Górnego Śląska do Polski. Powstanie przesycone było akcentami nie tylko narodowymi, ale i społecznymi o czym świadczyły – wielki strajk, udział komunistów w walkach i liczne zamachy na junkrów i kapitalistów.

Społeczny charakter ruchu, zwłaszcza obawa przed narażeniem się Entencie sprawiały, że polski rząd i władze wojskowe odmawiały istotniejszej pomocy powstaniu, pragnąc je jak najszybciej zakończyć. Ludność mieszkająca na najbliższym przedpolu powstania – w Zagłębiu Dąbrowskim była przeciwna bierności stacjonującego tu wojska pod dowództwem Hallera, który odrzucał myśl o interwencji. Tymczasem żołnierz powstańczy, najczęściej niedostatecznie uzbrojony, pozbawiony poparcia politycznego i materialnego, toczył zaciętą walkę z dobrze wyszkolonym i uzbrojonym, a także liczebnie silniejszym przeciwnikiem. Walka miała przeważnie charakter partyzancki, choć niekiedy dochodziło do większych potyczek, lecz w tych warunkach nie mogła trwać długo. Po kilku dniach oddziały powstańcze musiały szukać schronienia po stronie polskiej. Na Górnym Śląsku rozszalał się terror i represje wobec ludności polskiej.

Powstanie mimo niepowodzenia miało poważne znaczenie, wykazało zdecydowaną wolę ludu śląskiego w walce o prawo powrotu do ojczyzny. W niemałym też stopniu przyczyniło się do zachowania pewności siebie miejscowych niemieckich elementów szowinistycznych, których części opuściła wówczas Śląsk i schroniła się w Niemczech. Na liczne wezwania rządu polskiego przybyła na Górny Śląsk Komisja Międzysojusznicza celem zbadania i unormowania sytuacji. Wpłynęło to na załagodzenie represji niemieckich, a wydana pod naciskiem Ententy przez władze niemieckie amnestia dla powstańców (z 1 października 1919r.) pozwoliła im wrócić na Śląsk i ponownie włączyć się do walki o powrót swej ziemi do Polski.

Chociaż okres między pierwszym a drugim powstaniem śląskim zaczął się dla Polski na ogół pomyślnie z punktu widzenia szans zwycięstwa w plebiscycie na Górnym Śląsku, to w miarę upływu czasu szanse te stopniowo się pogarszały. Główną przyczyną osłabienia była wojna polsko-radziecka prowadzona w 1920r. Od lutego 1920r. Polska dysponowała na Górnym Śląsku silnym aparatem plebiscytowym i popierali Polskę Francuzi w Miedzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej w Opolu. Jednak kiedy prestiż Polski na terenie międzynarodowym zachwiał się Niemcy zaczęły domagać się rewizji traktatu wersalskiego i przekazania im Górnego Śląska.
Wywołało to zaniepokojenie wśród ludności polskiej na Górnym Śląsku. Zaczęto opracowywać plan operacji na Górnym Śląsku ostatecznie 22 lipca 1920r. dowództwo POW ogłosiło swój plan na wypadek zbrojnej akcji Niemców. Plan ten przewidywał opanowanie przez POW południowo-wschodnią część Górnego Śląska, a następnie marsz ku Odrze. Zrodziła się również koncepcja przerzucenia wojsk francuskich ze Śląska Cieszyńskiego na Górny Śląsk. 17 sierpnia 1920r. doszło na całym Górnym Śląsku do nowych strajków protestacyjnych przeciw przybyciu wojsk francuskich.
Strajki te wyzyskał dla swoich celów Niemiecki Komisariat Plebiscytowy w Katowicach. Tego samego dnia w Katowicach doszło do zajść antypolskich, gdzie z rąk bojówek padł zamordowany polski lekarz.

W dniu 19 sierpnia 1920r. dowództwo POW wydało rozkaz rozpoczęcia II zbrojnego powstania w nocy z 19 na 20 sierpnia. Jednocześnie Polski Komisariat Plebiscytowy proklamował strajk generalny. Z odezwą wzywającą do walki zwrócił się do ludności polskiej Korfanty. Rozkaz rozpoczęcia powstania otrzymało 10 powiatów. Powstańcy nie atakowali większych miast, gdzie stacjonowały wojska alianckie, likwidowano posterunki niemieckiej policji bezpieczeństwa, przepędzano niemieckich urzędników. Zagorzałe walki trwały w Mysłowicach, Wodzisławiu, Chorzowie i w niemieckich kolonii Hołdunów w powiecie pszczyńskim. Poza tym policja i inne władze niemieckie nie stawiały poważniejszych oporów opuszczając w panice Górny Śląsk lub chroniąc się w miastach.

Celem powstania określone przez Polski Komitet Plebiscytowy i dowództwo POW przedstawiały się następująco: likwidacja niemieckiej policji i innych niemieckich organizacji zbrojnych; utworzenie na opanowanym przez powstańców terenie polskich „straży obywatelskich” na miejsce niemieckiej policji.
W piątym dniu powstania 24 sierpnia 1920r. Miedzysojusznicza Komisja Plebiscytowa wydała rozporządzenie o organizacji policji (Apo) Górnego Śląska, która miała się składać w połowie z polskich policjantów, a w połowie z niemieckich. Ustępstwo to na rzecz Polski ułatwiło Polskiemu Komitetowi Plebiscytowemu i organizacjom polskim działalność na obszarze plebiscytowym, zyskiwała na tym również ludność polska terroryzowana przez policję niemiecką.

II powstanie śląskie trwało 6 dni, zakończyło się 25 sierpnia 1920r. W wyniku rozmów komisarzy plebiscytowych polskich i niemieckich 28 sierpnia doszło w Bytomiu do zawarcia umowy, która zawierała wspólną odezwę polsko-niemiecką w celu zapewnienia ludowi spokoju, ładu i niezmąconą możliwość pracy, a także zakładała założenie wspólnej policji plebiscytowej.

W dniu 20 marca 1921r. odbył się na Górnym Śląsku plebiscyt, w którym ludność odpowiadała na pytanie, czy pragnie przynależeć do Polski, czy do Niemiec. Niekorzystne dla Polski wyniki plebiscytu miały jedno ze swych źródeł w niemieckiej propagandzie, przestawiającej Polskę jako państwo biedne i zagrożone w swym państwowym bycie ze wschodu.
Wśród mocarstw sojuszniczych wystąpiły rozbieżności co do decyzji w sprawie Górnego Śląska. Anglia oraz Włochy obstawały przy niepodległości Śląska ze względów gospodarczych, proponując Polsce tylko dwa powiaty: pszczyński i rybnicki. Francja natomiast wychodziła z założenia, że powiaty, w których większość mieszkańców opowiedziała się za Polską, powinny być przyznane Polsce.

Na dalszych losach Górnego Śląska zaważył wybuch III powstania śląskiego w nocy z 2 na 3 maja 1920r. oraz pozyskanie sprawy dla Francji i Włoch. Wybuch powstania poprzedził strajk generalny. Dzięki zaskoczeniu przeciwnika, w pierwszych dniach walki powstańcy zajęli prawie cały obszar plebiscytowy. Kierował nimi Korfanty, który ogłosił się dyktatorem powstania. Traktował on powstanie jako formę demonstracji zbrojnej, ale dalszy rozwój wydarzeń zmuszał Polaków do staczania regularnych bitew. W połowie maja Niemcy uruchomili bowiem tzw. Korpusy ochotnicze, znane z okrucieństwa wobec Polaków.

Wieści o wydarzeniach na Górnym Śląsku wywołały falę solidarności w różnych częściach Polski. Przybywali ochotnicy zasilając szeregi powstańcze. Na wiecach w Krakowie i Warszawie wzywano rząd do większej determinacji w obronie Ślązaków. Walka o ziemię Śląska i ludność ją zamieszkującą przybierała na sile.

Do najbardziej zaciętych walk polsko – niemieckich doszło w dniach od 21 maja do 5 czerwca. Ich kulminacyjnym punktem była Góra Świętej Anny. W lipcu walczące strony podpisały zawieszenie broni i uzbrojone oddziały opuściły Górny Śląsk, gdzie przywrócona została władza Komisji Międzysojuszniczej.

Zważywszy na ogromną determinację powstańców polskich, których zginęło w III powstaniu ok. półtora tys., niemożliwy był powrót mocarstw do wcześniejszych decyzji.

W październiku 1921r. Rada Ambasadorów wytyczyła nową linię podziału Górnego Śląska, w zasadzie była ona korzystna dla Polaków. Polska otrzymała status autonomiczny nadany przez Sejm Ustawodawczy w 1920r. Była to bardziej rozwinięta część, gdyż znajdowało się tam 80% kopalń węgla, 60% wielkich pieców i 66% kopalń cynku i ołowiu. Administracja polska zaczęła swą działalność w lipcu 1922r.



Wojna z Rosją radziecką o granice wschodnie

Zagwarantowanie granicy polsko – niemieckiej traktatem międzynarodowym pozwoliło rządowi zawrócić większą uwagę na wschodnią granicę państwa. Na początku 1919r. granicę stanowiła linia frontu. Gdy ze wschodniego frontu rozpoczęła się ewakuacja oddziałów niemieckich, Polacy zetknęli się z operującą tam Armią Czerwoną. Wojnę polsko – radziecką rozpoczęła zwycięska dla Polaków walka pod Maniewiczami – 17 lutego 1919 roku, a zakończył się rozejmem w październiku 1920 roku i podpisany następnie w 1921 roku pokój ryski.

W połowie kwietnia 1919r. po koncentracji wojsk, Piłsudski podjął działania ofensywne na Wileńszczyźnie, zdobywając stolicę Litwy – Wilno. Operacja wileńska miała swoje polityczne uzasadnienie w federacyjnym programie Piłsudkiego i jego otoczenia. Kluczowym założeniem było utworzenie federacji Litwy i Ukrainy z Polską, jako przeciwwagi wpływów rosyjskich w tej części Europy. Program federacyjny spotkał się z krytyką Endecji, która lansowała wcielenie do Polski ziem wyznaczonych biegiem rzek: Dźwiny, Prypeci i Dniestru. Program inkorporacyjny Endecji łączył się z planami asymilacji mniejszości narodowych. Tak więc dwa główne obozy polityczne Polski – obóz Piłsudskiego i narodowej demokracji nie miały jednolitego programu terytorialnego w odniesieniu do tzw., Kresów Wschodnich. Polityczne plany Piłsudskiego nie znalazły zrozumienia strony litewskiej, która zgłaszała roszczenia do Wilna. Również Ukraińcy nie wykazywali większego zainteresowania federacją, może z wyjątkiem Dyrektoriatu – namiastki rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej.

Krytykowany przez Endecję za opieszałość w sprawie Galicji Wschodniej Piłsudski rozpoczął nową ofensywę 14 maja 1919r., w wyniku której ajął znaczne obszary Białorusi. Pod koniec września całe terytorium po polskiej stronie frontu Zachodnioukraińskiej Republiki Lufowej po rzekę Zbrucz było po polskiej stronie frontu. Późną jesienią 1919r. front wschodni ustalił się na linii Dyneburga przez Połock do Kamieńca Podolskiego.

W tej sytuacji mocarstwa zachodnie, które dostarczały Polsce broń i sprzęt wojenny, licząc na jej interwencję w Rosji po stronie „białych”, 8 grudnia 1919r. podjęły decyzję o dopuszczeniu polskiej administracji na ziemie położone na zachód od linii Bugu. Projekt tej granicy forsowali politycy brytyjscy. Przyjęło się ją określać linia Curzona, od nazwiska brytyjskiego ministra spraw zagranicznych.

Piłsudski mając na uwadze polską rację stanu, sądził że wykorzystując osłabienie Rosji, należy czynić przygotowania do rozpoczęcia nowej ofensywy na wschód. Dlatego w tym kierunku postępowały przygotowania militarne: zakup broni, szklenie rezerw i awanse w wojsku. Towarzyszyły temu posunięcia dyplomatyczne: porozumienie z Łotwą oraz układ i konwencja wojskowa z Ukrainą, podpisana z atamanem Petlurą w kwietniu 1920r. Nowy etap walki na froncie polsko – radzieckim nastąpił wiosną 1920r. Generalna ofensywa polska, nazywana wyprawą kijowską, rozpoczęła się 25 kwietnia. Prowadził ją, mianowany wówczas Pierwszym Marszałkiem Polski, Józef Piłsudski. Zasadniczym celem ofensywy było rozbicie Armii Czerwonej, nie został jednak zrealizowany, podobnie jak utworzenie buforowego państwa ukraińskiego.

Licząc, że przeciwnik skoncentruje swe siły na obronie Kijowa marszałek Piłsudki wraz z wojskami polskimi wyruszył w tym kierunku i 7 maja wkroczył do Kijowa. Natomiast dowództwo Armii Czerwonej ewakuowały swe oddziały na wschód i tam rozpoczęło ich koncentrację, przygotowując kontrofensywę z terenu Białorusi. 26 maja Rosjanie rozpoczęli działania ofensywne, co przyniosło im na początku czerwca przełamanie frontu na Ukrainie. Zmusiło to dowództwo polskie do wycofania się z Kijowa w dniu 10 czerwca. Ofensywę Armii Czerwonej na polskie pozycje rozpoczął 4 lipca na północnym odcinku frontu generał Michał Tuchaczewki, padły Mińsk, Wilno i Grodno, oddziały Armii Czerwonej zajęły Łomżę. Na odcinku południowym trwały walki pod Równem.

W obliczu krytycznego położenia 1 lipca 1920r. w Warszawie powstała Rada Obrony Państwa, najwyższa władza państwowa reprezentująca główne siły polityczne kraju pod przewodnictwem Naczelnika Piłsudkiego, która ogłosiła werbunek do ochotniczej armii pod dowództwem gen. Hallera. Liczyła ona 100tys. żołnierzy.
24 lipca Rada Obrony Państwa powołała koalicyjny rząd, z Wincentym Witosem na czele oraz Ignacym Daszyńskim jako wicepremierem. Rząd ten kontynuował akcję dyplomatyczną na Zachodzie. Ówczesny premier brytyjski Lloyd George, krytykując polską politykę zagraniczną, deklarował chęć pośredniczenia w rozmowach polsko – radzieckich w sprawie rozejmu. Rosjanie zwlekali jednak z ich podjęciem, licząc na rychłe zajęcie Warszawy. Na początku sierpnia sytuacja Polski wydawała się beznadziejna. Anglicy odmówili udzielenia pomocy, a do Warszawy przybyła tylko francusko – brytyjska misja wojskowa. Dostawcy sprzętu wojennego z zagranicy były opóźnione.

Plan polski przewidywał kontrofensywę oraz związanie głównych sił Armii Czerwonej pod Warszawą. 6 sierpnia 1920r. Piłsudski jako Naczelny Wódz wydał Rozkaz do przeprowadzenia kontrofensywy polskiej. Kluczowym założeniem organizacyjnym planu był podział frontu na trzy odcinki, przy czym armia uderzeniowa miała wykonać kontrofensywę znad rzeki Wieprz. Na odcinku północnym frontu, dowodzonym przez gen. Józefa Hallera, spoczywało zadanie utrzymania za wszelką cenę Warszawy. Front południowy miał bronić Galicji Wschodniej oraz Lwowa, a zadania te spoczywały na armii gen. Wacława Iwaszkiewicza.
Uderzenie miało być skierowane w lukę między północnym i południowym frontem bolszewickim, celem było wyjście na tyły armii Tuchaczewskiego.

13 sierpnia Rosjanie wykonali frontalny atak na Warszawę, który załamała się 15 sierpnia. Szczególnie zacięte walki toczyły się o Radzymin, gdzie padło wielu zabitych. Równie ciężkie walki prowadziły oddziały polskie nad rzeką Wkrą, gdzie 5 armia dowodzona przez gen. Władysława Sikorskiego, skutecznie przeciwdziałała manewrowi nieprzyjaciela zmierzającego do okrążenia Warszawy.

W sumie Polacy wykonali zadania wynikające z tej części planu wojennego. Działania te stworzyły dogodne warunki dla oczekującej grupy uderzeniowej. W jej skład wchodziły 3 i 4 armia, dowodzone przez Piłsudskiego i Rydza – Śmigłego Polacy rozpoczęli atak 16 sierpnia. Rozgromiwszy na kierunku centralnym grupę mozyrską, oddziały polskie zmusiły nieprzyjaciela do wycofania się spod Warszawy. Tuchaczewski rozpoczął odwrót na wschód, a jego armia stoczyła jeszcze jedną przegraną bitwę nad Niemnem. !2 października 1920r. strony podpisały rozejm w Rydze.

W pogoni za cofającą się Armią Czerwoną wojsko polskie ponownie wkroczyło na Litwę. Parę dni przed podpisaniem rozejmu z Rosją radziecką gen. Żeligowski zajął okręg wileński, tworząc tzw. Litwę Środkową. Ludność terytorium opowiedziała się za przynależnością do Polski.

Wojna zakończyła się podpisaniem pokoju w Rydze 18 marca 1921 roku. Zgodnie z treścią tego traktatu polska granica wschodnia ciągnęła się od Dżwiny do Karpat, czyli wzdłuż linii Dzisna – Dokszyce – Słucz – Korzec – Ostróg - Zbrucz.. Rosja zobowiązała się do zwrotu zabytków kultury, wywiezionych z ziem polskich po 1772r. oraz do zapłacenia odszkodowania (30 mln rubli w złocie) za wkład Polski w rozwój gospodarczy Rosji.

Wojna skonsolidowała naród wobec realnego zagrożenia, ale też obciążyła budżet państwa wydatkami na potrzeby wojenne.


Źródła:
Halina Tomalska – „Świat-Europa-Polska w latach 1795-1939. HISTORIA”
Polska Akademia Nauk – Historia Polski
Encyklopedia PWN
Grażyna Szelągowska- Historia 3 „Dzieje nowożytne i najnowsze 1870 - 1939