Kultura średniowiecza na ziemiach polskich.

Rozwój kultury tej epoki był bardzo nierównomierny w różnych warstwach społecznych.
Kultura wiejska
Ludność wieśniacza, zarówno w sferze swego materialnego bytu, jak też obyczajów i wyobrażeń, początkowo pozostała ona w zasadzie pogańska, chociaż formalnie przyjęła nową wiarę. Jeszcze długo świeżych formach religii chrześcijańskiej mieściły się stare treści. Nie wszyscy zresztą zostali objęci organizacją kościelną, bo kościoły związane były na razie z dworami, grodami, siedzibami biskupstw, klasztorów itp., a właściwa sieć parafialna wytworzyła się dopiero w XIII. Na kulturę ludową składały się różnego rodzaju podania, legendy, sagi, pieśni obrzędowe i religijne. Były w nich motywy pogańskie a także antyfeudalne. Jednak najwięcej zabytków jest w rzeźbie figuralnej, tkactwie, malarstwie i rzemiośle artystycznym oraz bardzo ważne motywy muzyczne.
Kultura mieszczańska
Inne było tempo rozwoju kultury w ośrodkach tworzącego się życia miejskiego, a więc na podgrodziach czy w osadach targowych. Siłą rzeczy zaznaczał się tu postęp w poziomie produkcji typu rzemieślniczego, która musiała odpowiadać rosnącym wymogom odbiorców, najczęściej możnych świeckich, rycerstwa i duchownych. Wpływało to korzystnie na standard życiowy producentów.
Była to kultura uczona. Rzemieślnicy, kupcy i urzędnicy potrafili dobrze czytać, pisać i rachować, te umiejętności były im niezbędne w codziennym życiu. Rozrywką w miastach był teatr, odgrywano w nim scenki z życia mieszczan, które zazwyczaj były o zabarwieniu antyfeudalnym. Wraz z kulturą wyższego mieszczaństwa, rozwijała się kultura plebsu. Twórcy tej kultury to wagantowie. Chwalili w swoich utworach próżniactwo i opilstwo. Były w nich motywy antyfeudalne, antykościelne i antypatrycjuszowskie. W pozostałości po miastach średniowiecznych pozostały różne akta, księgi rachunkowe oraz statuty cechowe, a także poezja i proza.
Kultura rycerska
Zajęciem rycerza było wojowanie. Najważniejszą ceremonią aby zostać rycerzem było pasowanie na rycerza. Praktykę rycerską zaczynano około 7 roku życia. Wyróżniamy 3 szczeble kariery rycerza: paź, giermek i rycerz. Wszystkich rycerzy obowiązywał kodeks honorowy, zbiór praw to co rycerz musi i powinien (bronić słabszych, prześladować wrogów Kościoła). Dla poprawy kondycji, gdy rycerze nie wojowali odbywały się turnieje rycerskie. Rozrywką rycerzy była gra w kości, szachy, polowania. Trubadurzy – wędrowni grajkowie – wyśpiewywali pieśni o dokonaniach rycerzy, przedstawiając w ten sposób ideał średniowiecznego rycerza: odważnego, oddanego Kościołowi, szarmanckiemu wobec kobiet. Najsłynniejszym rycerzem był Zawisza Czarny z Grabowa, rodu Sulima.
Kościół i duchowieństwo
Głównymi ośrodkami życia umysłowego i kulturalnego były klasztory, które rozwinęły działalność kulturalną, dydaktyczną i naukową. klasztorach. Za czasów Bolesława Chrobrego były to eremy ( zgromadzenia pustelnicze reguły benedyktyńskiej ) o małym jeszcze zasięgu oddziaływania. Dopiero na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci zaczęły powstawać klasztory , które miały większe oddziaływanie kulturowe i religijne. W kulturze polskiej XIII w. Zaszły bardzo istotne zmiany . Przede wszystkim bardzo pokaźnie rozszerzył się krąg rzeczywistych odbiorców nowych chrześcijańskich treści ideowych. Wciąż jeszcze głównymi ośrodkami wyższej kultury umysłowej były siedziby biskupów, a zwłaszcza działające w ich otoczeniu kapituły które skupiały zawsze większą liczbę ludzi wykształconych. W działalności kościoła szczególnie zasłużyły się zakony kontemplacyjne (mnisze), a wśród nich benedyktyni – znakomici kopiści ksiąg i iluminatorzy – i zakony medykanckie (żebracze) a wśród nich dominikanie – głosili piękne, porywające kazania, zajmowali się także edukacją i nauką. W klasztorach rozwinęło się piśmiennictwo religijne, filozoficzne, historiograficzne i hagiograficzne. W średniowieczu narodziła się asceza, która polegała na umartwianiu ciała. Duchowieństwo było najbardziej wykształconą grupą społeczną.
Piśmiennictwo
Wśród twórców dóbr kulturalnych tej epoki prym wiedli przybysz z zewnątrz. W piśmiennictwie panowali prawie niepodzielnie, wraz z językiem łacińskim.. Piśmiennictwo w wieku XIV w Polsce nie jest jeszcze pokaźne, ale zachodziły w nim bardzo istotne zmiany. Obok łaciny bowiem w użycie wchodził powoli język polski.
1. Wśród piśmiennictwa kościelnego należą przede wszystkim żywoty świętych: Wojciecha (jeden powstał w Rzymie około 999 r., drugi wyszedł spod pióra Brunona z Kwerfurtu, trzeci niewiadomego autorstwa znany jest pod nazwą Męczeństwo św. Wojciecha, a był jeszcze czwarty, który zaginął), Stanisława, Jadwigi, Kingi oraz typowe księgi kościelne (m.in. „Sakramentarium tynieckie”, „Złoty kodeks pułtuski”), należy tu dalej piękny żywot pięciu zamordowanych braci z eremu międzyrzeckiego pióra tegoż Brunona
2. Do piśmiennictwa dworskiego możemy zaliczyć:
· KRONIKI „Kronika Polską” Galla Anonima (XIIw.), „Kronika Polska” Wincentego Kadłubka (XIIIw.), „Kronika Janka z Czarnkowa” (XIVw.), „Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego” Jana Długosza (XVw.)
· PIEŚNI, HYMNY itp. „Bogurodzica” – najstarszy hymn Polski, pieśń religijna - , „Księga henrykowska”, „Pieśń o Piotrze” (z XIIw. Na wzór eposów rycerskich), „Pieśń o wójcie Albercie” (z XIVw.) list Brunona do króla niemieckiego Henryka II, sławiący monarchię Chrobrego w duchu ideałów chrześcijańskich. Architektura
Architektura w Polsce dzieliła się na :
· Przedromańską: kaplice rotundowe w Przemyślu, Cieszynie i Wiślicy.
· Romańską: Katedry na Wawelu, w Poznaniu i Gnieźnie, Kościoły św. Andrzeja w Krakowie i św. Idziego w Inowłodzu, zakony benedyktyńskie i cysterskie (np. w Jędrzejowie, Koprzywnicy, Wąchocku, Sulejowie ). Architekturę romańską w Polsce dzielimy na 2 nurty: o tradycyjnej sztuce zachodniej – Kolegiata w Tumie pod Łęczycą (funkcje religijne i obronne) i obejmujące budowle wzorowane na architekturze kluniackiej – Kościół św. Trójcy w Strzelinie (mniejszy, dekoracyjny).
· W sztuce dokonał się przełom, polegający na przejściu od form romańskich do gotyckich. Jeszcze połowy XIII w. Bardzo interesująco przedstawiają się obiekty o cechach wyraźnie przejściowych, od stylu romańskiego do gotyckiego. Np. dominikański kościół Św. Jakuba w Sandomierzu reprezentuje w zasadzie styl romański, ale jako budulca użyto cegły, charakterystycznej u nas dla gotyku.
· Gotyk: Katedry we Wrocławiu, Krakowie i Gnieźnie, kościoły św. Jana i Jakuba w Toruniu, kościół NMP na Piasku we Wrocławiu, kościół Mariacki w Krakowie, kaplica św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy (warto wspomnieć tympanony w tejże kaplicy oraz w kościele w Lwówku). Gotyk był także stylem świeckim: wznoszono ratusze, sukiennice (Kraków), budynki mieszkalne, miasta otaczano gotyckimi murami i wieżami obronnymi (Malbork, Lidzbark Warmiński.
Sztuka
Malowidło ścienne zachowało się jedynie szczątkowo ( duże fragmenty u kanoników regularnych w Czerwińsku ). Rozwinęła się także poważnie sztuka złotnicza ( np. kielich płocki z piękną pateną z daru Konrada mazowieckiego, a także z Trzemeszna, Tyńca, Płocka), która należała do rzemiosła artystycznego (drzwi gnieźnieńskie również należały do tego rzemiosła z lat 1172-1180, odlane w brązie, a przedstawiające 18 scen z życia i męczeństwa św. Wojciecha.), a wreszcie malarstwo miniaturowe (np. kalendarz płocki, psałterz trzebnicki, kodeksy z Gniezna i Krakowa, legendę obrazkową o św. Jadwidze Śląskiej i „Pastałerz floriański”). Szczególny rozwój przeżywała rzeźba nagrobkowa (sarkofagi Henryka Prawego, Wł. Łokietka, Kazimierza Wielkiego, Wł. Jagiełły, a najokazalszy Kazimierza Jagiellończyka zrobił Wit Stwosz). Wit Stwosz stworzył także piękny ołtarz w Kościele Mariackim, który przedstawia zaśnięcie i wniebowzięcie NMP.
Uniwersytety, szkolnictwo
Nieodłącznym elementem przemian był rozwój oświaty. Szkoły zachowywały swój tradycyjny profil instytucji kościelnych (szkoły parafialne i katedralne), ale osiągnęły znacznie wyższy poziom. Od programu trivium ( gramatyka, retoryka, dialektyka – logika ) przechodzono często do wyższego szczebla quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka) a – jak się wydaje – również do elementów filozofii czy prawa kanonicznego, zwłaszcza w szkołach katedralnych, przygotowujących do niższych święceń kapłańskich. Szkoła zaś parafialna krakowska osiągnęła na tyle wysoki poziom, że w kazimierzowskim uniwersytecie mogła spełniać rolę wydziału atrium, czyli występnego studium uniwersyteckiego.
Początki Uniwersytetu były trudne, są jednak konkretne ślady źródłowe jego działalności. Kazimierz wielki rozpoczął budowę w Kazimierzu pod Krakowem budynku dla uczelni. W raz ze śmiercią króla praca uniwersytetu ustała. Następnie odnowiła i rozszerzyła o teologię go Jadwiga.
W dalszym ciągu wyjeżdżano XIV w. Na studia zagraniczne. Rozwój nauki nie osiągał jednak w kraju wyższego pułapu. Mimo powstania w Krakowie uniwersytetu, na polu dociekań naukowych przodował Śląsk. Znanych tu było kilku lekarzy, a wśród nich Jan archidiakon głogowski, autor dziełka o zarazie ; w dziedzinie filozofii dał się poznać Jan z Grotkowa, jeden z pierwszych uczonych świeckich ; tu powstał również traktat o ortografii pióra Franciszka z Lwówka.
Wraz ze z rozwojem szkół rosła liczba bibliotek.