Konstytucja 3-go Maja.
Konstytucja 3 Maja, ustawa zasadnicza z 1791 uchwalona na Sejmie Czteroletnim przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu ze stronnictwem królewskim, będąca wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze (Rozbiory Polski), ustalająca podstawy ustroju nowożytnego w Polsce.
Postanowienia konstytucji
Jej wstępnym etapem było Prawo o sejmikach z 24 III 1791 oraz Prawo o miastach (królewskich) z 18 IV 1791. Pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami: znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcję, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów, stanowiącą najgorliwszą klientelę magnatów. W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji.
Sprawa włościańska
Utrzymując poddaństwo Konstytucja pozbawiała szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę.
Reformy państwowe
Postanowienia Konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty-posesjonatów (204 posłów) i 24 plenipotentów miast.
Zmniejszono znacznie rolę Senatu, instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji. Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i 5 ministrów: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem.
Zniesiono wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim.
Próba przeprowadzenia reform została przekreślona już w połowie 1792. Przyczyniła się do tego Targowica i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej. Konstytucja 3 Maja była drugą na świecie (po Stanach Zjednoczonych) ustawą regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Była wielkim osiągnięciem narodu chcącego zachować niezależność państwową, zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju.
Do tradycji trzeciomajowych nawiązywały później różne kierunki polityczne, dosyć dowolnie interpretując idee ustawy zasadniczej z 1791.
Konstytucja 3 Maja, ustawa zasadnicza z 1791 uchwalona na Sejmie Czteroletnim przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu ze stronnictwem królewskim, będąca wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze (Rozbiory Polski), ustalająca podstawy ustroju nowożytnego w Polsce. Była to pierwsza w Europie konstytucja oparta na monteskiuszowskiej koncepcji podziału władz na władzę: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Polska stała sie moonarchią konstytucyjną opartą o zasady: zwierzchnictwa narodu, podziału władzy i głosowania większością głosów.
Jej wstępnym etapem było Prawo o sejmikach z 24 III 1791 oraz Prawo o miastach (królewskich) z 18 IV 1791. Pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami: znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcję, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów, stanowiącą najgorliwszą klientelę magnatów. W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji.
Jeśli chodzi o reformy państwowe to postanowienia konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność pomiędzy Korona, a Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko.
Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty-posesjonatów (204 posłów) i 24 plenipotentów miast. Zmniejszono natomiast znacznie rolę Senatu, instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji. W sprawie władzy wykonawczej to przyznano ją królowi i Radzie zwanej Strażą Praw, która składała się z prymasa, marszałka sejmu, przewodniczącego Komisji Edukacji Narodowejoraz 5 ministrów oraz oczywiscie króla, który stał na jej czele.
Konstytucja 3 maja miała ogromne znaczenie ponieważ zniesiono wolną elekcję, a po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię. Poza tym była wielkim osiągnięciem narodu polskiego, który chciał zachować niezależność państwową i zabezpieczyć możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju.
Wśród największych dzieł prawno-politycznych dawnej Rzeczpospolitej, Ustawa Rządowa 3 maja 1791r. Zajmuje miejsce szczególne. Jest ona bezspornie największą spuścizną ideowo- polityczną po niepodległej Rzeczpospolitej.
Zasady przyszłego ustroju Polski zawarte zostały w Konstytucji, oficjalnie nazwanej Ustawą Rządową. Projekt konstytucji opracowywany był w tajemnicy przed przeciwnikami reform, a wśród jego autorów wiodącą rolę odegrał Hugo Kołłątaj i Ignacy Potocki. W pracach nad projektem Ustawy Rządowej uczestniczył też król.
Pogarszająca się sytuacja polityczna Polski - m.in. w wyniku zarysowującego się ponownego zbliżenia prusko- rosyjskiego grożącego zahamowaniem dzieła reform- sprawiła, że przywódcy stronnictwa patriotycznego i król postanowili nie zwlekać z uchwaleniem Konstytucji. Widzieli w tym ratunek dla zagrożonej ojczyzny. Zdecydowano, że projekt Konstytucji zostanie przedstawiony sejmowi w dniu 3 maja 1791r, będącym pierwszym dniem wznowienia obrad sejmowych po przerwie Wielkanocnej. Liczono, że wielu posłów jak zwykle przedłuży ferie świąteczne, zwolennicy reform natomiast zobowiązali się stawić w tym dniu w komplecie.
W obawie przed czynnym wystąpieniem przeciwników reform wokół Zamku Królewskiego (miejsce obrad sejmowych) staneło wojsko, Zebrały się też tłumy mieszkańców Warszawy umiejętnie zaagitowanych przez działaczy Kuźnicy.
Odczytany projekt Konstytucji przyjęty został z entuzjazmem przez posłów i przysłuchująca się obradom publiczności. Protesty nielicznych opozycjonistów nie miały w tych warunkach znaczenia. Ustawa Rządowa została uchwalona i uroczyście zaprzysiężona przez króla, senatorów i posłów.
Konstytucja 3 maja 1791r. dokonywała zasadniczej przemiany przestarzałego ustroju politycznego Rzeczpospolitej. Zgodnie z duchem Oświecenia wprowadziła podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.