Konstytucja 3-go Maja - opis.

Przebieg wydarzeń

W 1772 roku dochodzi do I rozbioru Polski, w wyniku, czego sytuacja wewnętrzna kraju pogarsza się. Państwo zacofane i wyniszczone wojnami jest zdominowane przez szlachtę. Następuje upadek miast i rozkład organizacji państwowej. Stan gospodarki jest bardzo zły, prestiż Rzeczypospolitej na forum międzynarodowym upada.
Sejm rozbiorowy (po I rozbiorze), na jakiś czas sytuację tą stabilizuje. Rzeczpospolita jest prawie całkowicie uzależniona od zaborców: Austrii, Prus, a szczególnie Rosji.

W poróżnionym państwie można wyodrębnić 3 obozy sił politycznych:
1) Hetmański (republikański) – Magnaci: Szczęsny Potocki, Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, dążą w nim do detronizacji króla, luźnej federacji ziem Rzeczypospolitej, jak również deklarują przywiązanie do wartości tradycyjnych [konserwatyści – opozycja szlachecka]
2) Patriotyczny – Ignacy i Stanisław Potoccy, Karol Radziwił, Michał Ogiński chcą ustroju wzorowanego na angielskim i amerykańskim. Obozowi temu bliski jest także Hugo Kołłątaj.
3) Królewski – Rodzina Poniatowskich mówi: „Reformy tak, ale za zgodą Rosji i w zakresie przez nią uznanym”.

Rzeczypospolita stając w obliczu zbliżającej się wojny z Turcją dąży do zawarcia sojuszu z Rosją. W 1787 r. w Kaniowie odbywa się spotkanie carycy Katarzyny II z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim, na którym zostaje zawarte przymierze antytureckie. Cesarzowa godzi się na zwołanie sejmu pod węzłem konfederacji i przeprowadzenia reform w armii.

W między czasie trwa wojna rosyjsko-turecka, w wyniku, której powstaje „system federalny”, który daje Polsce możliwość prowadzenia gry dyplomatycznej pomiędzy skłóconymi sąsiadami (Anglia, Prusy, Holandia, Szwecja i Turcja stoją w opozycji do Rosji i Austrii). Wybucha też Wielka Rewolucja we Francji. Dokonania rewolucjonistów francuskich zachęcają Polaków do przeprowadzenia zmian we własnym państwie.

W roku 1788 rozpoczyna obrady sejm, zwany później czteroletnim (1788-1792). Większość w nim mają sprzymierzeńcy króla, którzy są po stronie rosyjskiego zaborcy. Opozycja jest jednak bardzo silna (hetmani i patrioci). Część stronników Stanisława Augusta przechodzi na stronę przeciwną. Sejm, coraz częściej podejmuje ustawy godzące w Rosję, wbrew ostrzeżeniom wicekanclerza rosyjskiego w Petersburgu: „że jeśli z nami zerwiecie, pokaże się drugi tom podziału Polski”. W tym samym czasie wschodnie cesarstwo wycofuje się z kresów, co umacnia stronnictwo patriotyczne w przekonaniu o słuszności obranej polityki. Widząc to, król popiera patriotów, a sejm przedłuża swoją kadencję na czas nieokreślony.
Wybory uzupełniające odbywają się pod koniec 1790 r. i w latach 1790-1792 izba obraduje w podwojonym składzie.

Symbolicznym wydarzeniem jest „czarna procesja” przedstawicieli miast królewskich, zainspirowana wypadkami paryskimi w listopadzie 1789 roku, w czasie, której udają się oni [ubrani na czarno] do króla i sejmu z postulatami przywrócenia praw miejskich oraz zrównania, w zasadniczych uprawnieniach, mieszczaństwo ze szlachtą.

Stanisław August porzucając dzielące różnice współdziała z coraz potężniejszym stronnictwem patriotycznym, przedstawicielami, którego są: Stanisław Małachowski (marszałek), Hugo Kołłątaj, Ignacy i Stanisław Potoccy, a także Kazimierz Czartoryski. Grupa ta, z inspiracji króla oraz w myśl jego koncepcji, opracowuje projekt konstytucji. Do końca wszelkie przedsięwzięcia są czynione za plecami konserwatystów i zaborców. Wykorzystany zostaje fakt, że większość z nich wyjeżdża z Warszawy na święta wielkanocne i nie wraca na obrady.
Ustawa zostaje wprowadzona niemal na drodze zamachu stanu, bo przy obecności zaledwie 182 posłów, z których większość jest pozyskana pośrednio – nie bez nacisku ze strony warszawskiego mieszczaństwa zmobilizowanego przez Kuźnię Kołłątajowską.
3 maja odbywa się słynna sesja. Wbrew regulaminowi, aby zaskoczyć opozycję, izba poselska nie zostaje zapoznana z projektem uchwały, przez co wiele posłów gwałtownie protestuje.


O randze Konstytucji świadczy najwymowniej reakcja krajów ościennych, które natychmiast podejmują starania w celu jej obalenia – uchwała jest niebezpieczna dla zaborczych planów Rosji, Austrii i Prus.
Magnaci myślący wyłącznie o tym, by zagarnąć dla siebie jak najwięcej, nie pozwalają odrodzić się Rzeczypospolitej. Nikczemność i głupotę magnaterii wykorzystuje caryca Katarzyna II, zachęcając opozycję do zawiązania Konfederacji Targowickiej, która staje się symbolem zdrady i hańby.
Po prośbach Seweryna Rzewuskiego i Ksawerego Branickiego wysyła do Polski wojska rosyjskie w liczbie prawie 100 tysięcy.
Dochodzi do wybuchu wojny polsko-rosyjskiej. Polska wystawia około czterdziestotysięczną armię pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego na Ukrainie i pod dowództwem księcia Ludwika Wirtemberskiego. Plan polski przewiduje działanie opóźniające i osłaniające Warszawę. W czasie wojny, z powodu zdrady księcia Wirtemberskiego oraz nieudolności jego następców, została stracona praktycznie cała Litwa po klęsce nad Mirem. W toku walk odwrotowych, książe Józef Poniatowski odnosi zwycięstwo w bitwie pod Zieleńcami, które zostaje przez niego upamiętnione ustanowieniem orderu Virtuti Militari. W połowie lipca zostaje podjęta walka o utrzymanie linii Bugu. Do decydującego starcia dochodzi pod Dubienką, gdzie dowodzi generał Tadeusz Kościuszko, który mimo bohaterskiego oporu nie potrafi powstrzymać nieprzyjaciela, wojska polskie zmuszone są do odwrotu. Wojna nie jest jeszcze przegrana, jednak Stanisław August Poniatowski, chcąc ratować tron, ugina się przed Katarzyną II, przystępuje do Targowicy, wstrzymując działania wojskowe. Polska znajduje się w panowaniu Katarzyny II i Targowicy. Król wierzy, że wraz z targowiczanami uda mu się uratować choć część reform Sejmu Wielkiego, jednak przywódcy Targowicy nie liczą się z nim, ani jego stronnikami. Obejmują oni rządy dyktatorskie i zaciekle niszczą to wszystko, co odbiegało od dawnej formy państwa. Targowiczanie prześladują zwolenników Konstytucji 3 Maja, podważają działanie Komisji Edukacji Narodowej, likwidują myśl postępową, zwłaszcza wszystkie wpływy rewolucji francuskiej. Wprowadzona zostaje ostra cenzura, zawieszona jest działalność najbardziej wpływowego czasopisma, kontroli ulega również poczta. Zorganizowana zostaje Zjednoczona Generalność Korony i Litwy z siedzibą w Brześciu, która to organizuje województwa i ziemie. Odebrane zostają prawa mieszczanom, a przywrócone są szlachcie gołocie.

Konstytucja z 3 maja zostaje obalona, ale pozostaje w sercach Polaków jako jedna z prób stworzenia państwa niepodległego, demokratycznego opartego na sprawiedliwym prawie, a także jako symbol wolności.

Opis, reformy, a także prawa i wolności zawarte w Konstytucji z roku 1791

„Ustawa Rządowa”, Konstytucja 3-cio majowa była czymś niezwykłym, zupełnie wyjątkowym, niespotykanym dotąd na forum europejskim, drugim tego rodzaju dokumentem na świecie, poprzedzonym jedynie przez Konstytucję Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej z 1787 r. Miała ona naprawić stan ówczesnej gospodarki.

Jej wstępnym etapem było Prawo o sejmikach z 24 III 1791 oraz Prawo o miastach (królewskich) z 18 IV 1791.

Znosiła ona odrębności między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań.
Wprowadziła ona monteskiuszowski trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty-posesjonatów (204 posłów) i 24 plenipotentów miast.
• Władza ustawodawcza - parlament jako najwyższy organ władzy wybierany na dwa lata, sejm zwoływany przez króla lub marszałka.
Kompetencje sejmu: uchwalanie prawa, nakładanie podatków, kontrolowanie innych władz i instytucji. Co 25 lat mógł zbierać się sejm konstytucyjny-prawo zmiany konstytucji.
• Władza wykonawcza -król i Straż Praw (rząd), w skład której wchodzili: prymas, pięciu ministrów, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu. Straż Praw kierowała administracją, podlegały jej komisje (policji, spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu).
Król przewodniczący Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników, oficerów; w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem. Ministrowie, mieli obowiązek podpisywania każdego rozporządzenia własnoręcznie pod kontrolą Sejmu
• Władza sądownicza -sądownictwo zostało usprawnione. Ministrowie i wyżsi urzędnicy odpowiadali przed specjalnym sądem sejmowym. Sądownictwo szlacheckie zostało poddane sądom ziemiańskim.
Zmniejszyła znacznie rolę senatu, a decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów.
Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji.
Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i 5 ministrów: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem.
Zniesiono wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim.


Zniosła prawa kardynalne (wzmacniając władzę państwową, a ograniczając magnaterię), do których należały:
- prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi,
- monopol własności ziemi.

Przez nią zwiększono liczbę wojska do 100 tysięcy. Podniesiono opodatkowanie dóbr szlacheckich do 10% dochodów, a duchownych do 20%. Przyznano mieszkańcom miast królewskich nietykalność osobistą.

W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji.
Zgodnie z "Ustawą Rządową":

Szlachta- miała zagwarantowane wszelkie prawa, wolności i "pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym". Szlachta-posesjonaci posiadała nietykalność osobistą i majątkową, zapewnioną władzę nad chłopami.

Mieszczanie- otrzymali szerokie prawa, posiadający nieruchomości miejskie otrzymali niemalże takie same prawa, jak do tej pory szlachta.

Chłopi- zostali wzięci "pod opiekę prawa i rządu krajowego".