Pojęcia związane z renesansem.
ANTROPOCENTRYZM – pogląd rozpowszechniony w epoce renesansu, OKREŚLAJĄCY SZTUKĘ, FILOZOFIĘ, ŚWIATOPOGLĄD LUDZI TEJ EPOKI. W centrum zainteresowań stawia człowieka (antropos=człowiek), jako cel i środek (centrum) swiata. Jest przeciwieństwem teocentryzmu, czyli stawiania w centrum świata Boga.
FRASZKA [wł.], drobny utwór wierszowany, liryczny lub satyr., spokrewniony z epigramatem; nazwa wprowadzona do literatury pol. przez J. Kochanowskiego (M. Rej stosował określenie figlik); fraszka oparta gł. na anegdocie była popularna w 2. poł. XVI i w XVII w., pojawiała się też m.in. w okresie oświecenia i romantyzmu; współcześnie opiera się gł. na dowcipie słownym, często typu kalamburowego (J. Tuwim, S.J. Lec, J. Sztaudynger).
TREN lit. utwór liryczny opiewający osobę zmarłą; muz. pieśń żałobna. O charakterze elegijnym poświęcony zmarłej osobie, opłakujący ją i głoszący jej chwałę; forma znana w poezji hebr. (tzw. Treny Jeremiasza), gr. (Symonides, Pindar) i rzym. (Newiusz, Owidiusz), przejęta przez poetów humanistów; arcydzieło gatunku — Treny J. Kochanowskiego, pierwszy w literaturze pol. cykl trenów, do którego nawiązywali poeci XVII–XVIII w. (S.F. Klonowic, F.D. Kniaźnin), współcześnie m.in. W. Broniewski (Anka).
SONET [wł.], kompozycja stroficzna stanowiąca samodzielny utwór, złożona z 2 strof 4-wersowych o powtarzających się rymach (abab abab, później abba abba), zwykle opisowo-narracyjnych, i 2 tercyn o rymach odmiennych, początkowo podwójnych (cdc dcd), później potrójnych (cde cde), o charakterze liryczno-refleksyjnym.
Forma ukształtowana we Włoszech w XIII–XIV w. (Dante Alighieri, F. Petrarca), rozpowszechniona i modyfikowana w literaturach eur. XV i XVI w. (J. Boscn, Lope de Vega, L. de Camões, Th. Wyatt, P. Ronsard, E. Spenser, W. Szekspir), uprawiana w okresie romantyzmu (W. Wordsworth, J. Keats, A.S. Puszkin, H. Heine), bujnie rozwijała się w poezji parnasistowskiej (Th. Gautier, J.M. de Hrdia, Ch. Baudelaire); w Polsce wprowadzili sonet w wersji fr. (zamiast końcowych tercyn — kombinacja dystychu i czterowiersza: cc deed lub cddc ee) J. Kochanowski, M. Sęp Szarzyński, w wersji wł. — S. Grabowiecki, J.A. Morsztyn; sonet uprawiali m.in.: A. Mickiewicz, A. Asnyk, J. Kasprowicz, Z. Przesmycki, K. Przerwa Tetmajer, L. Staff; w poezji współczesnej sonet zachował kompozycję stroficzną przy nieregularności metrum i rymów (S. Grochowiak); cykl sonetowy, układ sonetu podporządkowany wspólnej zasadzie kompozycyjnej (Sonety krymskie Mickiewicza).
facecja - krótki, żartobliwy utwór, wywodzący się od starożytnego epigramatu. J. Kochanowski podejmuje szeroki krąg tematyczny: życie dworskie ("Do gór i lasów"), kobiety i miłość ("Do dziewki", "Raki", "Do Hanny"), przyroda ("Na lipę"), przywary ludzkie ("O kapelanie", "Na nabożną"), wydarzenia w kraju ("Na sokalskie mogiły", "Na most warszewski"), twórczość ("Do fraszek", "Na dom w Czarnolesie"), refleksje ("Do snu")
Fraszka - (wł. Frascio) - gałązka, figlik, facecja
wiersz sylabiczny - SYLABIZM, oparty na systemie, w którym jednostką miary jest sylaba (sylabizm), miarą regularności — wers o określonej liczbie sylab (najkrótszy 3-zgłoskowy, najdłuższy 17-zgłoskowy), w wersach dłuższych od 8-zgłoskowych średniówka; jest to wiersz rymowy (rymy żeńskie) lub pozbawiony rymów, tzw. wiersz biały; do podstawowych rozmiarów sylabicznych należą: 8-zgłoskowiec (np. Pieśń świętojańska o Sobótce J. Kochanowskiego), 11-zgłoskowiec (np. Beniowski J. Słowackiego), 13-zgłoskowiec (np. Pan Tadeusz A. Mickiewicza), jedyny format klasycyst. tragedii.
Wiersz stroficzny - tworzące go wersy powiązane są w strofy (zwrotki).
Wiersz stychiczny - tworzy go ciąg wersów, które nie są połączone w strofy.
POETA DOCTUS – jest to poeta uczony. Ideał taki propagowano w epoce renesansu, w której poza talentem ceniono również wykształcenie twórcy, jego znajomość innych niż poezja dziedzin sztuki, historii, filozofii, a także starożytnych języków. Przykładem takiego poety może być Jan Kochanowski czy Ignacy Krasicki.
CARMINA BURANA [łac.], zbiór pieśni wagantów, spisany ok. 1225 w opactwie Benediktbeuren (Bawaria); obejmuje 250 pieśni łac., 55 pieśni niem. i 2 obrazy sceniczne, napisane w języku łac., związane ze świętami Bożego Narodzenia i Wielkanocy; zbiór zawiera pieśni miłosne, polit., przeznaczone do śpiewania w czasie uczt oraz wypraw krzyżowych, także rymowane sentencje (wyd. kryt. t. 1–3 1930–41); podstawa oratorium scenicznego C. Orffa (1936); szczególną sławę zyskał utwór łac. poety z Kolonii, tzw. Spowiedź Archipoety (1161–64, wyd. pol. 1958).
EPICEDIUM [łac. < gr.], epicedion, w gr. liryce chóralnej pieśń żałobna łącząca wyrazy żalu po zmarłym z pochwałą jego zalet, zawierająca liczne motywy mitol.; także mowa nad grobem lub poemat na cześć zmarłego.
EPITAFIUM [łac. < gr.]:
1) lit. zwięzły napis nagrobkowy lub utwór lit. poświęcony zmarłej osobie; forma upowszechniona podczas wojen gr.-pers. w V w. p.n.e., znana w czasach nowoż. (J. Kochanowski, M. Sęp Szarzyński);
POSTYLLA [łac.], religiozn. tłumaczenie, objaśnienie fragmentów Biblii, zbiór kazań komentujących w sposób popularny fragmenty bibl.; rozpowszechniona szczególnie podczas reformacji, gdy odgrywała rolę ważnego instrumentu w polemikach rel. (J. Wujek, M. Rej, J. Seklucjan); pierwsze łac. kompilacje postylli polskich pisarzy katol. (np. Stanisława ze Skarbmierza) i husyckich pochodzą z XV w.