Epoka średniowiecza

1.Tło historyczne epoki
Określenie początku średniowiecza sprawia wiele kłopotów. Zjawiska znamienne dla tej epoki sięgają w głęboką przeszłość, krzyżują się i ścierają się z wzorcami kultury klasycznej. Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476r.n.e) zamyka okres kultury starożytnej i otwiera epokę średniowiecza. Na przełomie IV i V wieku n.e. tworzą dwaj najwybitniejsi twórcy wczesnego chrześcijaństwa:
Św. Augustyna i Hieronim , którzy byli autorytetami dla całego średniowiecza, natomiast na początku VI wieku po upadku cesarstwa powstają dzieła Boecjusza kontynuujące tradycje starożytne. W Polsce początek średniowiecza przypada na X wiek (966rok, kiedy to Mieszko I przyjął chrzest). Tym samym polska znalazła się w kręgu państw chrześcijańskich. Chrześcijańska kultura , sztuka, nauka, język łaciński zaczęły wpływać na polską rzeczywistość. Kościół nie tylko zintegrował państwo wewnętrznie, ale również włączył Polskę w krąg w europejskiej chrześcijańskiej rodziny.
Polskie średniowiecze dzieli się na kilka okresów historycznych. Możemy je podzielić na trzy :
1) Koniec X-XIII wiek ? czas przyswajania, kształtowania się wzorców w architekturze, sztuce , piśmiennictwie. Rozwój literatury świeckiej i religijnej.

2) XIV wiek ? po zjednoczeniu polski w epoce Kazimierza Wielkiego następuje rozwój gospodarczy i kulturalny kraju. W roku 1364 powstaje Akademia Krakowska, następuje rozwój oświaty i sztuki gotyckiej.
3) XV wiek ? wiek pełniejszego rozwoju kultury średniowiecznej, pojawienie się nowych renesansowych pierwiastków.
Średniowiecze nazywano okresem ?mrocznym?, ?długa noc średniowieczna? . Jest to epoka pełna kontrastów, działają w niej tendencję unifikacyjne, jednoczące , mające na celu zjednoczenie państw chrześcijańskich. Dążenie do tego było przez Kościół. Z drugiej strony występują tendencję odśrodkowe, prowadzące do procesów pogłębiania się różnic między krajami, regionami. Gospodarka średniowieczna ma charakter rolniczy. Postęp cywilizacyjny jest bardzo powolny. Epoka jest nękana przez plagi głodu i nieurodzaju. Człowiek średniowiecza żyje w klimacie niepokoju i niepewności.

W Polsce sytuacja kształtowała się odmiennie. Kontrasty i konflikty nie były tak głębokie jak w krajach zachodnich. Gal Anonim pisze o Polsce jako kraju zasobnym w żywność i szlachetne kruszce. Kościół dążył do stworzenia kultury o charakterze uniwersalnym. Tej idei służyła religia, oparta na Piśmie świętym. Wspólny był teocentryczny pogląd na świat, głoszący iż najwyższą wartością jest Bóg i że wszystko, co dotyczy świata ludzkiego, tej wartości podporządkowane. Włada świecka powinna być podporządkowana władzy kościelnej, cesarz ? papieżowi.

2. Prądy filozoficzne

Filozofia została podporządkowana religii. Jej głównym zadaniem stało się wyjaśnianie prawd wiary, które traktowano jako pewniki nie podlegające dyskusji ? dogmatyzm. Średniowieczne założenie iż ?chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do rozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary ?. Ideę tę głosiła scholastyka, którą wykładano w szkołach. Scholastycy przyjęli niektóre tradycyjne myśli starożytnej (Arystoteles i Platon). Człowiek średniowiecza traktuje Boga jako pewnik niepodlegający dyskusji. Augustynizm nazwa pochodzi od św. Augusta. Opierał się na założeniu, że duch w człowieku dominuje nad ciałem. Oba te żywioły stanowią dwa przeciwstawne, skrajne bieguny, które będą się zwalczać. Umiejscawiając człowieka wewnątrz konfliktu. Człowiek jest ciągle zawieszony między ciałem a duszą, ziemią a niebem, dobrem a złem. Święty Augustyn uważał, że człowiek powinien dążyć do poznania Boga poprzez poznanie duszy. Zgłębianie duszy i pokonywanie powinno być jedynym celem ludzkiej egzystencji, zmierzającej do tego co piękne i dobre. Według niego człowiek wybierający wartości moralne dobra i prawdy zmierza w stronę Boga. Zaś człowiek, który skłania się dóbr do czesnych pogrąży się w nicość. Jedynie Bóg jest jedyną prawdziwą droga do szczęścia i zbawienia. Nagroda czeka na człowieka nie wśród do czesnych przyjemności ale po śmierci.
Augustynizm jest filozofią konfliktu, sytuacja człowieka jest sytuacja dramatyczną, pełna rozdarcia i wewnętrznego skonfliktowania. Człowiek musi walczyć ze swoim ciałem, aby osiągnąć doskonałość duszy. Tomizm pozbawiony jest pierwiastka dramatycznego, jest filozofią spokoju i harmonii. Cielesność i duchowość nie są wartościami konfliktowymi, zwalczającymi się, ale wynikają z naturalnego ładu i ustalonego przez stwórcę, bo wszystko co Bóg stworzył było przemyślane i dobre. Człowiek nie musi walczyć ze sobą, ze swoim ciałem, powinien się starać się zmierzać w górę drabiny, starając się wygrywać potyczki pokusami. Drogowskazem w tej wspinaczce ku zbawieniu powinna być wiara wskazująca najważniejsze cnoty.

Franciszkanizm filozofia, słynnego z Asyżu. Jest najbardziej optymistycznym, radosnym nastawieniem do świata i Boga. Istotą franciszkanizmu jest wszechmocna, wieczna, niepokonana miłość Boża, którą Stwórca ukochał swoje stworzenia. Ludzie powinni kochać siebie nawzajem, oraz wszystko co stworzył Pan. Wiara jest miłością i radością, jest codziennym uwielbieniem i zachwytem nad doskonałością i harmonią całego stworzonego przez kochającego Boga. Franciszek uznawał pokorę i ubóstwo za najważniejszy stan umiłowania Boga. Pełne utożsamienie się ze stworzeniem Bożym. Sprzeciwiał się okrucieństwu, nienawiści wymierzanej przeciw ludziom i zwierzętom, zabijaniu niewinnych istot, potępiał wszelkie chciwości.

3. Twórcy literatury polskiej
1)Kronikarze i publicyści :
*Gal Anoinm- kronika
*Wincenty Kadłubek- kronika polska
*Gocław Baszko- kronika wielkopolska
*Jan Czarnkowa- kronika poświęcona K.Wielkiemu
*Jan Długosz- annales
*Jan Ostroroga- uwagi o uporządkowaniu państwa

2) Proza kościelna
*Wincenty z Kielc ? psałterz królowej Jadwigi
*Andrzej z Jaszowic- biblia królowej Zofii

3)Poezja kościelna
*Hymn Bogurodzica- św. Wojciech
*Legęda o św. Aleksym

4)Poezja świecka
*Jędrzej Gałka z Dobczyna- Pieśń o Wiklefie
*Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego- autor nieznany
*Rozmowa mistrza ze Śmiercią- autor nieznany

4. Architektura, muzyka i malarstwo

Duchem religijnym przeniknięta jest też sztuka. Wysoką wartość ma architektura, muzyka, malarstwo, mniejszą rzeźba. Dwa wielkie style średniowiecz:
Styl romański,
Styl gotycki.
Oba te style prezentują przed wszystkim zabytki kościelne, wspaniałe katedry i klasztory górujące i bryłą i bogatym wystrojem nad budownictwem świeckim.

Styl romański (koniec X w. i XII w.), szerzący się głównie na południu Francji. Styl wystąpił ten w wielu odmianach, był m.in. uwypuklenie monumentalne i masywny kształt budowli wznoszonych z kamieni ciosanych opartych na planie krzyża, który stanowił główny symbol chrześcijaństwa. Styl romański lubował się w miękkich pełnych łukach sklepień. Niewielkie okna przepuszczały mało światła, wnętrze kościołów były mroczne, sprzyjające atmosferze skupienia. Surowość tego stylu łagodziła niezwykle bogata dekoracja kapitelów, tympanonów i portali, dzieło rzeźbiarzy wprowadzających z upodobaniem motywy świata zwierzęcego i roślinnego. Rzeźby miały charakter alegoryczny i stanowiło przedstawienie motywów biblijnych, wyobrażenia apokalipsy, piekła, potęgę grzechu i zła. W Polsce styl romański znamionuje brak monumentalizmu i prostoty. Styl romański trwa w Polsce do końca XIII w., wdając wiele zabytków:
*katedra na Wawelu
*kościół św. Andrzeja w Krakowie
*katedrę w Płocku, Poznaniu .
Dziełami dużej klasy są rzeźby kościoła św. Wincentego we Wrocławiu, drzwi gnieźnieńskie. Sztuka romańska jest przede wszystkim sztuką kościelną, pokrywa się ?białym płaszczem kościołów?.

Styl gotycki powstał w połowie XII w.. Kolebką była Francja. Rozkwit osiągnął w XIII w.. Cechami stylu gotyckiego są m.in.: lekkość, hieratyczność konstrukcji, ostre łuki, sklepienia krzyżowa żebrowe, wysokie okna z pięknymi kolorowymi witrażami, harmonijne połączenia elementów zdobniczych, nastrój podniosły wnętrz, uwypuklony przez strzelistość linii i grę światła (to górne, wysokie partie kościoła, symbolizowały niebo, były mocno naświetlone, partie niższe były mniej ozdobne). Gotyk stał się architekturą miasta: przede wszystkim wspaniałych katedr, budowli świeckich, ratuszów, zamków, barbakanów, pałaców i kamienic. W Polsce powstało wiele zabytków gotyckich tj.: kościół Mariacki w Krakowie, katedra w Gdańsku i we Wrocławiu. Wielkim arcydziełem gotyku jest katedra Notre Dam w Paryżu, katedra Chartres Reims w Kolonii. W stylu późnego gotyku swoje dzieło stworzył Wit Stworz i Outarz Mariacki. Sztuka gotycka pełna harmonii i subtelności, dążyła do wyrażenia odczuć tajemniczych i wzniosłych, tyczących się wewnętrznego świata człowieka. Nasycona jest pierwiastkami symbolicznymi jak sztuka romańska, ale artysta gotycki z ostrożnością patrzy w duchowe oblicze i ideały ludzi. Znalazło to wyraz w portretach malarskich i posągach. Wśród wielu dzieł ikonograficznych zwracają uwagę obrazy i rzeźby Matki Boskiej. Są te przepiękne wizerunki kobiece, delikatne i pełne wdzięku, opiewające urodę i czar kobiety. Ikonografia gotycka wykazuje silne związki z literaturą, która jest nasycona elementami obrazowymi. Prawie każdy motyw literacki znajduje odbicie w plastyce, niektóre kościoły gotyckie są ilustracją religijnego piśmiennictwa.
W poglądach na temat sztuki religijnej ścierają się dwie postawy. Jedna zaleca prostotę, surowość, skromność ?zabraniamy głosząc cystersi, aby w kościołach znajdowały się rzeźby i malowidła?. Druga natomiast, traktuje kościół jako ?pałac samego Boga?, zaleca aby był piękny, wielki, wyskoki, wielobarwny i bogato ozdobiony.
Średniowiecze wyskok ceni muzykę, której przypisuje wielki wpływ na ludzi. Adam Sfuldy pisze, iż ?przez regularną i trafną proporcję liczb muzyka skłania ludzi do sprawiedliwości, równości charakteru (?)?. Większość utworów poetyckich była przeznaczona do śpiewu. Msze kościelne, ceremonie, obrzędy i uroczystości religijne wypełnia śpiew i muzyka. Cała poezja średniowieczna kładzie nacisk na rytmiczność. Pierwszym znanym wierszem śpiewanym była Bogurodzica.