Hormony dokrewne

Przysadka mózgowa Waży 500-800 mg, leży w międzymózgowiu w zagłębieniu kości klinowej, Składa się z części gruczołowej przedniej oraz z części nerwowej tylnej. Otoczona jest torebka łącznotkankową.
Część nerwowa jest połączona anatomicznie i funkcjonalnie z podwzgórzem tworząc układ podwzgórzowo-przysadkowy. W części nerwowej odkładane są hormony syntetyzowane w jądrach nadwzrokowych i przykomorowych podwzgórza. Tymi hormonami są: oksytocyna, wazopresyna i wazotocyna.
Oksytocyna pobudza skurcze pęcherzyków mlekotwórczych i przewodów mlekonośnych gruczołu mlekowego w czasie laktacji. Ponadto powoduje skurcze macicy umożliwiając poród. Podrażnienie receptorów gruczołu mlekowego lub receptorów macicy wywołuje wydzielanie oksytocyny do krwi. Hormon ten jest również ważny podczas aktu kopulacji.
Wazotocyna jest wydzielana u człowieka w niewielkich ilościach. Produkowana jest również w szyszynce. Zatrzymuje w organizmie sód i chlor, za którymi podąża woda. Zapobiega utracie wody z organizmu.
Wazopresyna, zwiększa resorpcję zwrotną wody w krętych kanalikach nerkowych. W razie gdy ciśnienie osmotyczne krwi przekroczy 320 mOsm/l, czyli zmniejszy się nawodnienie następuje podrażnienie osmoreceptorów w podwzgórzu i wzmożone wytwarzanie wazopresyny. Ponadto wazopresyna kurczy przedwłośniczki i tętniczki, powodując wzrost ciśnienia krwi. Wazopresyna bardzo korzystnie wpływa na pamięć i proces uczenia się.
Niedobór hormonu wywołuje moczówkę prostą, nadmierną utratę wody i odwodnienie organizmu, z równoczesnym zatrzymaniem sodu i chloru w ustroju.
Część gruczołowa przysadki obejmuje płat przedni i pośredni .
Płat pośredni wydziela hormon melanotropowy. Melanotropina oddziałuje na melanocyty, przyciemnienie skóry.Płat przedni syntetyzuje hormony tropowe:
Adrenokortykotropina – wzmaga czynności kory nadnerczy, pobudzając ją do wydzielania hormonów. Nie działa na metabolizm. Hamuje proliferację komórek. Niedobór powoduje zanik kory nadnerczy.
Folitropina– pobudza wzrost i rozwój pęcherzyków jajnikowych, wzmaga wydzielanie estrogenów u kobiet. U mężczyzn pobudza spermatogenezę. Wzrost stężenia estrogenów we krwi hamuje wydzielanie folitropiny u kobiet
Lipotropina – wzbudza działanie lipazy w tkance tłuszczowej nasilając lipolizę. Powoduje wzrost stężenia kwasów tłuszczowych i wapnia we krwi oraz zanik tkanki tłuszczowej
Lutropina– pobudza pękanie pęcherzyków jajnikowych i owulację, przyspiesza tworzenia ciałka żółtego i wydzielanie progesteronu. U mężczyzn wzmaga wydzielanie testosteronu w komórkach Leydiga. Wzmaga wzrost komórek śródmiąższowych, bez wpływu na intensywność syntezy estrogenów. Progesteron hamuje zwrotnie wydzielanie lutropiny. Małe dawki estrogenów pobudzają wydzielanie, duże dawki natomiast – hamują wydzielanie lutropiny.
Prolaktyna– pobudza wydzielanie mleka w gruczole mlekowym. Zapewnia wytworzenie stereotypu zachowań macierzyńskich. Nadmierne wydzielanie prolaktyny u kobiet powoduje mlekotok i zahamowanie menstruacji. U mężczyzn nadmierne ilości prolaktyny są powodem wystąpienia impotencji.
Somatotropina = hormon wzrostu wzbudza wzrost kości i chrząstek. Ponadto powoduje wzrost stężenia kwasów tłuszczowych, aminokwasów i glukozy we krwi. Przyspiesza wnikanie aminokwasów do komórek oraz syntezę białek strukturalnych w tkankach. Powoduje zwiększenie masy mięśni i tkanek łącznych. Zwiększa wydzielanie insuliny, która z kolei przyspiesza przenikanie glukozy z krwi do komórek ciała. Zatrzymuje w organizmie sód, chlor, potas i fosfor. Chlorek sodu przyczynia się do zatrzymania wody w organizmie. Przyśpiesza regeneracje tkanek i zrastanie kości po złamaniach. Nadczyność w okresie rozwoju powoduje gigantyzm, niedoczynność – karłowatość. Nadczynność w wieku dojrzałym jest powodem wystąpienia akromegalii.
Tyreotropina – pobudza wzrost i rozwój komórek tarczycy oraz wzmaga wydzielanie jej hormonów: trijodotyroniny i tyroksyny.

Szyszynka. Leży w nadwzgórzu, waży około 120 mg. Otoczona jest opona miękką. Łącznotkankowe rusztowanie dzieli gruczoł na płaciki. W siateczce łącznotkankowej przebiegają nerwy i naczynia krwionośne. W płacikach leżą komórki szyszynkowe , komórki śródmiąższowe i labrocyty.
Pinealocyty są komórkami jasnymi optycznie, nieregularnego kształtu, z dużym jądrem i jąderkiem oraz z szerokimi wypustkami. W miarę starzenia się organizmu, ziarna białkowe komórek szyszynki ulegają wapnieniu, tworząc piasek szyszynkowy
Szyszynka syntetyzuje wazotocynę, histaminę, serotoninę, noradrenalinę oraz melatoninę. Melatonina. Światło padające na siatkówkę wzbudza impulsy dopływające do szyszynki, gdzie hamuje syntezę i uwalnianie melatoniny. Melatonina jest syntetyzowana w nocy. Dzięki melatoninie komórki organizmu orientują się o porze dnia, dzięki czemu mogą również wykazywać rytm biologiczny. Rytm biologiczny polega na występowaniu regularnych oscylacji w przebiegu różnych procesów fizjologicznych.
Melatonina hamuje popęd płciowy i dojrzewanie płciowe. Dlatego też w okresie jesienno-zimowym spada aktywność seksualna ludzi. Dzień jest wówczas krótki, a noc długa, przez co występuje wzmożone wydzielanie melatoniny. Wiosną i latem obserwuje się wzrost popędu płciowego i ogólnej aktywności ruchowej, za sprawą długiego dnia i małej zawartości melatoniny we krwi. Spadek zawartości melatoniny zwiększa wydzielanie gonadoliberyn. Gonadoliberyny uwalniają hormony gonadotropowe przysadki, a te z kolei zwiększają wydzielanie hormonów płciowych.

Tarczyca . Waży 25-40 g. Leży w przedniej części szyi, nieco niżej od krtani. Zbudowana jest z dwóch płatów bocznych. Gruczoł otoczony jest torebką łącznotkankową, od której odchodzą listewki dzielące miąższ na zraziki. W tkance łącznej przebiegają nerwy i naczynia krwionośne. Zraziki zawierają pęcherzyki tarczycowe, utworzone przez nabłonek jednowarstwowy zmienny. Nabłonek może być płaski, sześcienny lub walcowaty. Do pęcherzyków przylegają komórki jasne syntetyzujące. Komórki nabłonkowe leżą na blaszce podstawnej. Pęcherzyki wydzielnicze posiadają światło wypełnione koloidem białkowym.
T3 i T4 nasilają procesy kataboliczne: utlenianie biologiczne, lipoliza, glikogenoliza, katabolizm białek. Zwiększają pojemność minutową serca, przyśpieszają tętno, rozszerzają skórne naczynia krwionośne, podwyższają ciśnienie krwi, zwiększają stężenie glukozy i kwasów tłuszczowych we krwi, rozszerzają źrenice, zwiększają wydzielanie moczu, podwyższają temperaturę ciała.
Nadczynność tarczycy prowadzi do choroby Graves-Basedowa i zaburzeń nerwowych. Niedoczynność tarczycy od urodzenia powoduje niedorozwój umysłowy i fizyczny (kretynizm), a niedoczynność w wieku dojrzałym przerost pęcherzyków tarczycowych.

Przytarczyce . Leżą na grzbietowej stronie tarczycy, w liczbie dwóch par . Ważą około 200 mg. Otoczone są torebką łącznotkankową. Miąższ jest podzielony pasemkami łącznotkankowymi, w których przebiegają naczynia krwionośne i nerwy. Miąższ zawiera komórki główne jasne, główne ciemne i kwasochłonne.
Komórki kwasochłonne zawierają liczne mitochondria i ziarnistości. Kalcytonina hamuje aktywność osteoklastów, degradujących kości. Zmniejsza stężenie wapnia i fosforu we krwi. Pobudza aktywność osteoblastów. Zapobiega utracie wapnia z moczem. Wzrost stężenia wapnia we krwi wzmaga wydzielanie kalcytoniny. Kalcytonina jest wykorzystywana w leczeniu osteoporozy, choroby Pageta.
Parathormon zwiększa zawartość wapnia we krwi, ale równocześnie zmniejsza zawartość fosforanów we krwi. Zwiększa aktywność osteoklastów, hamuje działalność osteoblastów. Zwiększa wchłanianie wapnia i fosforanów z jelit do krwi. W nerkach zwiększa resorpcje zwrotną wapnia. Niedobór parathormonu powoduje tężyczkę. W nadczynności rozwija się choroba Recklinghausen`a. Choroba ta występuje głównie u kobiet 30-40-letnich i objawia się nadmierna zawartość wapnia we krwi, powstawaniem złogów wapiennych w narządach wewnętrznych oraz włókniejącym zapaleniem kości. Efektem choroby są deformacje szkieletu, łamliwość kości i osteoporoza.

Grasica Leży za mostkiem, w śródpiersiu, waży 15-30 g. Otoczona jest torebką łącznotkankową. Pasma tkanki łącznej wnikają do miąższu gruczołu i dzielą go na dwa płaty przegroda. Miąższ grasicy wykazuje budowę zrazikową. W zrazikach wyróżnia się strefę korową i rdzenną.
Rdzeń jest optycznie jaśniejszy od kory. Zawiera makrofagi, limfocyty małe i średnie tymocyty, duże komórki nabłonkowe i pęcherzyki transportowo-wydzielnicze. Komórki nabłonkowe syntetyzują hormony tymozyna, tymopoetyna. Już w życiu płodowym część komórek nabłonkowych degeneruje i ulega zgrupowaniu tworząc ciałka Hassala. W rdzeniu występują naczynia krwionośne włosowate i naczynia limfatyczne odprowadzające limfocyty z gruczołu do limfy. W części granicznej, pomiędzy rdzeniem i kora, mieszczą się żyły, przez które dostają się limfocyty z krwi do gruczołu.
Kora zawiera duże ilości limfocytów dużych i średnich oraz małych. Limfocyty otoczone są przekształconymi komórkami nabłonkowymi – komórkami pielęgnacyjnymi. Komórki pielęgnacyjne selekcjonują i chronią dojrzewające limfocyty, stanowią część bariery krew-grasica. Bariera krew-grasica uniemożliwia przedwczesny kontakt limfocytów z antygenami. W korze mieszczą się specjalne naczynia krwionośne, które zapobiegają przenikaniu antygenów do dojrzewających limfocytów. Ponadto są tu makrofagi niszczące wadliwe limfocyty, plazmocyty.
Do hormonów grasicy należą: tymozyna, tymopoetyna, grasiczy czynnik humoralny.
Tymozyna przyśpiesza dojrzewanie limfocytów T, pobudza powstawanie limfocytów, wzmaga odpowiedź na mitogeny, hamuje nowotwory, przyśpiesza odrzucanie przeszczepów tkankowych i przeszczepionych organów. Tymopoetyna jest blokerem, hamującym przewodzenie impulsu w czasie skurczu mięśnia w płytce ruchowej. ponadto wzmaga limfopoezę i dojrzewanie limfocytów T.
Wzmagają syntezę immunoglobulin, podnoszą odporność ogólna i miejscową organizmu na choroby. Przyśpieszają procesy regeneracji tkanek. Wywierają także wpływ na krążenie, zmniejszając opór naczyniowy, przyspieszając akcję serca.

Wysepki Langerhansa Znajdują się w trzustce, w liczbie od 500 000 do 2 mln. Masa wysepek wynosi około 1000 mg. Każda wysepka zbudowana jest z części nabłonkowej, ze zrębu łącznotkankowego, torebki łącznotkankowej oraz z miąższu.
Komórki A (alfa) syntetyzują hormon glukagon. Glukagon wzmaga rozpad glikogenu, zatem zwiększa stężenie glukozy we krwi. Ponadto nasila syntezę glukozy z aminokwasów i z kwasów tłuszczowych. Hamuje perystaltykę jelit, zwiększa wydzielanie żółci, działa. Pobudza wydzielanie insuliny. Spadek stężenia glukozy we krwi pobudza wydzielanie glukagonu.
Komórki B (beta) syntetyzują insulinę. Insulina nasila syntezę glikogenu i przenikanie glukozy do komórek, zatem zmniejsza stężenie glukozy we krwi. W tkance tłuszczowej, w wątrobie i w mięśniach zwiększa syntezę lipidów i białka. Obniża stężenie cholesterolu we krwi. Niedobór insuliny powoduje cukrzycę.

Nadnercza Leżą na górnych biegunach nerek, każde waży około 5-6 g i otoczone jest torebka łącznotkankową. Listewki łącznotkankowe przenikające miąższ gruczołu podtrzymują naczynia krwionośne i nerwy. W przekroju wyróżnia się strefę korowa
i rdzeniową. Rdzeń powstaje z ektodermy, a kora z mezodermy.
Kora nadnerczy wykazuje warstwowa budowę: warstwę kłębkową, pasmowatą i najgłębszą – siatkowatą.
Warstwa kłębkowa zbudowana jest z gruczołowych komórek nabłonkowych, ulegających zgrupowaniu w kuliste skupienia i pasemka o nieregularnym przebiegu (łuki). W tej warstwie syntetyzowany jest aldosteron, który jest mineralokortykosteroidem, wytwarzanym z cholesterolu, poprzez pregnenolon, progesteron. Mineralokortykosteroidem najczęściej jest przekształcany w kortykosteron lub w aldosteron.
Mineralokortykosteroidy zwiększają w nerkowych kanalikach dystalnych resorpcją zwrotną sodu, chloru i wody, a zwiększają wydalanie potasu i jonów wodorowych. Zwiększają siłę skurczową mięśnia sercowego, pobudzają syntezę glikogenu w wątrobie. Przez działanie hipokaliemiczne powoduje jednak osłabienie serca. Uczynnia zwrotne wchłanianie sodu w gruczołach ślinowych i potowych.
Aldosteron, zwiększając ilość płynu pozakomórkowego, podwyższa ciśnienie krwi.
Warstwa pasmowata utworzona jest przez komórki budujące kolumny pooddzielane pasemkami łącznotkankowymi. Obecność mitochondriów świadczy o dużej aktywności wydzielniczej komórek (sterydy). Syntetyzują glikokortykosteroidy: kortyzol (=hydrokortyzon), kortyzon i kortykosteron.
Glikokortykosteroidy zwiększają zawartość glikogenu w wątrobie, poprzez pobudzanie syntezy glikogenu z aminokwasów. Zwiększają zawartość glukozy we krwi przy równoczesnym zahamowaniu jej zużycia. Przyśpieszają katabolizm białek i puryn co objawia się zwiększonym wydalaniem kwasu moczowego, mocznika i amoniaku wraz z potem i moczem. Wzbudzają rozkład enzymatyczny tkanki tłuszczowej (pobudzają lipolizę), ale tylko w niektórych okolicach ciała. Pod skórą twarzy i brzucha tłuszcz jest odkładany. Zwiększają wydalanie potasu i wapnia, zatrzymując w ustroju sód i wodę. Działają przeciwzapalnie, zmniejszają liczbę limfocytów we krwi, hamują rozwój tkanek limfocytotwórczych, w tym także grasicy. Hamują odpowiedź immunologiczną. Dzięki temu glikokortykosteroidy hamują odrzucanie przeszczepów, co zostało wykorzystane w lecznictwie.
Warstwa siatkowata zbudowana jest z pasm komórek tworzących nieregularną sieć. Komórki mają wypustki łączące. Syntetyzują 17-ketosteroidy (np. dehydroepiandrosteron, androstendion, testosteron) i estrogeny.
17-ketosteroidy działają androgennie. Nadczynność u kobiet prowadzi do zmężczyźnienie kobiety: zarost na twarzy, przyrost masy mięśniowej, pogrubienie głosu, zanik gruczołów mlekowych, wzrost łechtaczki, pogrubienie i przyciemnienie skóry, zanik miesiączki poprzedzony zaburzeniami menstruacji.
W normalnych warunkach 17-ketosteroidy u kobiet i u mężczyzn pobudzają syntezę białek, wzrost i mineralizację kości oraz rozwój mięśni.
Niedoczynność kory nadnerczy powoduje chorobę Addisona, a nadczynność – chorobę Cushinga.
Rdzeń nadnerczy zbudowany jest z rusztowania łącznotkankowego, naczyń krwionośnych, nerwów oraz z komórek endokrynowych. Komórki syntetyzują adrenalinę i noradrenalinę. Substratem do syntezy tych hormonów jest aminokwas tyrozyna.
Noradrenalina powoduje skurcz naczyń krwionośnych i podwyższa ciśnienie krwi. Powoduje skurcz tętnic i żył, z wyjątkiem naczyń wieńcowych. Wzrost ciśnienia krwi powoduje na drodze odruchowej podrażnienie nerwu błędnego i zwolnienie akcji serca. Rozkurcza mięśnie gładkie jelit, obkurcza mięśnie gładkie zwieraczy, macicy i nasieniowodów. Kurczy mięśnie przywłosowe.
Adrenalina powstaje z noradrenaliny. Kurczy naczynia krwionośne (np. nerek, jelit, skóry) i podnosi ciśnienie krwi. Rozszerza jednak naczynia w mięśniach szkieletowych, poprawiając ich ukrwienie, co jest szczególnie ważne podczas pracy fizycznej, walki i ucieczki. Powoduje także rozkurcz naczyń wątrobowych i wieńcowych. Wzmaga siłę i częstotliwość skurczu serca, potem jednak (poprzez nerw błędny) zwalnia akcję serca. Pobudza układ bodźcowo-przewodzący serca. Wzrost ciśnienia krwi jest efektem zwiększenia objętości minutowej serca Rozkurcza mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i oskrzeli, kurczy mięśnie śledziony.
Zwiększa stężenie glukozy we krwi, przyspiesza rozkład glikogenu w wątrobie, nasila glikolizę w mięśniach, aktywuje lipolizę tkanki tłuszczowej zwiększając stężenie kwasów tłuszczowych we krwi, zwiększa zużycie tlenu przez komórki. Zwiększa napięcie mięśni szkieletowych i szybkość przewodzenia impulsów w płytkach ruchowych.
Wydzielanie adrenaliny zwiększa się pod wpływem strachu, bólu, śmiechu, stresu, wysiłku fizycznego. Działa silnie lecz krótkotrwale.

Jajniki Jajniki leżą przy bocznej ścianie miednicy małej, w dołku jajnikowym. Każdy jajnik waży 6-8 g, jest barwy białawej lub różowawej, na powierzchni matowy.
Jajnik otoczony jest torebką łącznotkankową – osłonką białawą, która pokryta jest od strony jamy brzusznej nabłonkiem sześciennym. Do wnęki jajnikowej wnika krezka jajnikowa, w której biegną naczynia krwionośne i nerwy. Rdzeń zbudowany jest z tkanki łącznej, podtrzymującej naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. Pełni funkcje podporowe i troficzne. Krezka jajnikowa dociera właśnie do rdzenia.
Kora zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej, z pęcherzyków jajnikowych i z miocytów gładkich. Tkanka łączna właściwa zawiera komórki endokrynowe syntetyzujące hormony płciowe. Do komórek endokrynowych zaliczane są również komórki wnękowe jajnika. Pęcherzyki jajnikowe zbudowane są z warstwy komórek ziarnistych, leżących na błonie podstawnej, z osłonki przejrzystej oraz z jamy pęcherzyka wypełnionej płynem pęcherzykowym. W warstwie ziarnistej leży komórka jajowa, tworząca uwypuklenie – wzgórek jajonośny. Wokół leży kilka warstw komórek ziarnistych tworzących charakterystyczny wieniec promienisty Komórki ziarniste pęcherzyków także syntetyzują hormony płciowe.
Do hormonów płciowych kobiety zalicza się estrogeny i progesteron.
Estrogeny obejmują około 30 substancji. Zapewniają wystąpienie i podtrzymanie cech płciowych. Odpowiedzialne są za dojrzewanie płciowe dziewcząt, powodują wzrost i rozwój jajowodów, macicy i pochwy. Wzbudzają popęd płciowy u kobiet. Regulują menstruację. Zapewniają rozwój gruczołów mlekowych. Zwiększają elastyczność skóry i wzrost włosów na głowie. Zmniejszają stężenie cholesterolu we krwi, działają przeciwmiażdżycowo, zatrzymują wodę i sód w organizmie. Zapobiegają stłuszczeniu wątroby. Pobudza syntezę białek.
Progesteron wytwarzany jest przez ciałko żółte, zatem po owulacji. Ułatwia zagnieżdżenie zapłodnionego jaja w macicy i zapewnia utrzymanie ciąży. Pod wpływem progesteronu następuje rozwój naczyń spiralnych w ścianie macicy, rozwój gruczołów mlekowych, zmniejszenie wrażliwości macicy na skurcze, zwiększenie wydzielania gruczołów śluzowych macicy, pobudzenie wzrostu miocytów macicy. Podwyższa temperaturę ciała, nasila metabolizm podstawowy.
Androgeny produkowane przez komórki wnękowe jajnika pobudzają procesy anaboliczne kobiety. Nadmiar ich powoduje jednak szorstki zarost na twarzy.

Jądra Leży w worku skórnym– w mosznie. W życiu płodowym jądra znajdują się na tylnej ścianie jamy brzusznej, przed urodzeniem wędrują przez kanał pachwinowy do moszny. Jeżeli jądra nie zstąpią do moszny powstaje stan patologiczny,czyli wnętrostwo, prowadzące do bezpłodności.
Jądro jest okryte osłonką białawą, na której od strony przedniej i bocznej leży osłonka pochwowa, będąca podwójną błoną otrzewnej. Blaszka zewnętrzna, czyli blaszka ścienna wyściela mosznę, a blaszka wewnętrzna, czyli trzewna przylega do jądra. Osłonka biaława tworzy do wnętrza jądra przegrody łącznotkankowe, dzielące miąższ jądra na płaciki jądra Przegrody docierają do śródjądrza, przez które wnikają naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. Osłonka biaława zamyka wnętrze jądra pod dużym ciśnieniem. Każdy zrazik zbudowany jest z kanalików nasieniotwórczych krętych, ponadto z tkanki łącznej właściwej i z komórek kurczliwych. Kanaliki kręte są połączone z kanalikami odprowadzającymi prostymi, które przechodzą do przewodzików sieci jądra. Z najądrzy biorą początek nasieniowody.
W tkance łącznej międzykanalikowej mieszczą się gruczoły śródmiąższowe jądra zawierające komórki Leydiga. Komórki Leydiga syntetyzują androgeny, głownie testosteron, androsteron, etiocholanolon. Męskie hormony płciowe zapewniają rozwój i podtrzymanie męskich cech płciowych: rozwój narządów płciowych, owłosienie typu męskiego, pogrubienie głosu, popęd płciowy, przyrost masy mięśniowej. Wzmagają wydzielanie łoju w gruczołach sprzyjając rozwojowi łojotoku i trądziku. Pobudzają wzrost owłosienia skóry, ale nie włosów głowy. Wzmagają syntezę białek, zatrzymują azot w organizmie. Nasilają anabolizm, pobudzając wzrost tkanki łącznej, kostnej i chrzęstnej. Efektem jest przyrost masy mięśniowej. Niestety przyspieszają też zamykanie płytek chrzęstnych w kościach, zatrzymując wzrost. Zatrzymują w ustroju sód, potas, fosfor, wapń i chlor. Za sodem i chlorem podąża woda. Przyśpiesza regenerację tkanek. Nadmiar testosteronu sprzyja powstawaniu obrzęków i nadciśnienia. Ponadto hamuje wydzielanie gonadotropin w przysadce mózgowej.