Konstytucja 3 Maja
KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791r.
W warunkach sprzyjających , jak sądzono , sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej oraz w wyniku dalszego wzrostu dążeń reformatorskich zwołano do Warszawy sejm , który przeszedł do historii pod nazwą Czteroletniego albo Wielkiego .
Pierwsze dwa lata działalności Sejmu Czteroletniego , obradującego od 1788r. " pod węzłem konfederacji "1 , co umożliwiło podejmowanie uchwał większością głosów , przeszły na ogół mało produktywnie , mimo że powołana komisja sejmowa do poprawy formy rządów rozwinęła dość żywą działalność . Jesienią 1790 r. Dokonano nowych wyborów i sejm rozpoczął obrady w podwojonym składzie posłów . W toku drugiego dwulecia obrad zostały uchwalone w pierwszym miesiącu 1791 r. Trzy ważne ustawy , mianowicie : w marcu ustawa o reorganizacji sejmików , w kwietniu ustawa o reorganizacji miast i położenia mieszczaństwa oraz w maju Ustawa Rządowa zwana Konstytucją 3 Maja . Dwie pierwsze ustawy uznano za część konstytucji majowej .
Konstytucja 3 Maja była drugą w świecie - po Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787 r. - spisaną ustawą tego typu . Autorami Konstytucji 3 Maja byli : król Stanisław August Poniatowski , Ignacy Potocki , Hugo Kołontaj , któremu przypisuje się ostateczną jej redakcje . Uchwalenie Konstytucji w przyspieszonym trybie - dla zaskoczenia chwilowo nieobecnych w Warszawie przeciwników - zostało przeprowadzone przez powstałe w sejmie i wokół niego stronnictwo patriotyczne , którego jednym z przywódców stał się marszałek sejmu Stanisław Małachowski , w chwili gdy połączyło się ze zwolennikami króla . Część tego obozu przekształciła się po uchwaleniu konstytucji w pierwsze w Polsce w jego zalążkach nowoczesne i zorganizowane stronnictwo polityczne pod nazwą Towarzystwa Przyjaciół Konstytucji 2. Obrało ono za główny cel dalsze prace ustawodawcze .
Jeżeli zaś chodzi o samą Konstytucje 3 Maja to , ustawa rządowa gwarantowała " stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody , wolności , prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym " . Ale szlachta o której tu mowa - to " ziemianie " , a więc właściciele majątków . Zabezpieczono szlachcie nietykalność osobistą , i własnościową , w szczególności środków i narzędzi produkcyjnych .Ustawa zwalniała szlachtę od kwaterunku wojskowego . Utrzymana została zwierzchność dominialna szlachty nad chłopstwem . Szlachtę nieosiadłą oraz czynszową odsunięto od wpływu na sprawy publiczne , pozbawiając ją prawa udziału w sejmikach . Utrzymano zasadę ,że świeże szlachectwo nie daje jeszcze w pierwszym i drugim pokoleniu prawa piastowania wyższych urzędów . Konstytucja 3 Maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego utrzymały zatem w obrębie państwa feudalnego ustrój stanowy , ale przegrody stanowe uczyniły mniej rygorystycznymi niż dotąd . Szlachectwo miało się odtąd łączyć nie tylko z urodzeniem , ale i z własnością ziemi oraz funkcją społeczną .
Ustawa z 17 kwietnia 1791 r. o miastach królewskich została uznana w Konstytucji za jej część składową . Posesjonatom tych miast zostały przyznane przywileje które zapewniały im : nietykalność bez wyroku sądowego , zezwolenie na nabywanie dóbr ziemskich , piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych we wszystkich sądach , dostępu do palestry , osiągania niższych rang oficerskich w wojsku . Rzemieślników i kupców obcego pochodzenia zachęcano przez zapewnienie im wielu swobód do osiedlenia się w Polsce .
Jeżeli zaś chodzi o sprawę chłopską to oprócz wspomnianego ogólnego postanowienia o " opiece " nad masą chłopów ze strony rządu , Konstytucja zawiera dwa postanowienia szczegółowe o losie chłopów : zachęca dziedziców do zawierania umów indywidualnych lub zbiorowych z chłopami co do rodzaju , rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń i zapewniała wolność osobistą przybyszom z zagranicy i zbiegom , którzy by zechcieli powrócić do kraju , oraz swobodę osiedlenia się i najmu pracy .
Konstytucja deklarowała swobodę wyznań , przyznawała jednak tradycyjne pierwszeństwo religii rzymskokatolickiej jako " panującej " . W postanowieniach szczegółowych zastrzeżono tron i stanowiska ministerialne dla katolików , chciano sobie pozyskać w ten sposób opinię szlachecką .Obok postanowień feudalnych pojawiły się w ówczesnym ustawodawstwie normy stanowiącej wyraz nowych dążeń i przeobrażeń społecznych . Można w nich dostrzec wyraz procesu powstawania nowoczesnego narodu polskiego , podejmującego walkę w obronie swojej niepodległości i rozwijającego swoją kulturę . Widać to w objęciu wszystkich klas ludności określeniem "naród " , które w przeciwieństwie do dawniejszych pojęć dotyczyło również mieszczaństwa i chłopów , a nie tylko szlachty . Większe zmiany niż w ustroju społecznym wprowadzono w organizacji władzy państwowej Wiązało się to z dążeniem do jednolitego i scentralizowanego aparatu władzy . Wyraziła się w tym również tendencja klasy panującej do utrzymania w jednolitym państwie polskim ziem litewski-białoruskich i ukraińskich . Szlachcie na Litwie zagwarantowano , że do naczelnych organów wchodzić będą w połowie reprezentanci ziem polskich , w połowie litewskich . Na temat ustroju politycznego Konstytucja mówi : " trzy władze z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą tj. władza prawodawcza w stanach zgromadzonych , władza najwyższa wykonawcza króla i straży i władza sądownicza "3 . Sejm miał pozostać dwuizbowy . Do izby poselskiej miało wchodzić 204 posłów wybieranych na sejmikach , na ławach rządowych w izbie mieli ponadto zasiadać plenipotenci miast w liczbie 24, wybierani przez zgromadzenie miejskie wydziałowe. Sejm pozostał więc szlachecki , już bowiem nazwa plenipotenci wskazywała że byli to pełnomocnicy miast , wysłani do przedstawienia ich postulatów . Przedstawiciele miast mieli prawo zabierania głosu w izbie poselskiej zgodnie z uprawnieniami organówrządowych w sprawach miejskich oraz przemysłu i handlu .Druga izbę , czyli senat , tworzyć mieli w zmniejszonej liczbie , bo 102 członków , wojewodowie i kasztelanowie , a poza tym biskupi diecezjalni i ministrowie - łącznie 132 osoby .Król miał zwoływać sejm , posiadał też prawo inicjatywy ustawodawczej , w jego imieniu wreszcie miały być ogłaszane ustawy . Sejm jednak mógł zbierać także z mocy prawa , jeśli w oznaczonym terminie król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu . Mógł się zbierać również na zarządzenie marszałka sejmu , gdyby panujący nie zwołał sejmu mimo jego interwencji w przypadkach , w których należało zorganizować sesje nadzwyczajną . Senat otrzymał tylko prawo veta zawieszającego w zakresie praw politycznych , cywilnych i karnych .Na sejmie konstytucyjnym , który był przewidziany co 25 lat dla rewizji konstytucji , senat stanowić miał rade starszych , po wysłuchaniu której izba poselska mogła od razu przejść do porządku nad zdaniem senatu .Wreszcie nie otrzymali senatorowie prawa inicjatywy ustawodawczej . Wprowadzono zasadę że sejm miał być zawsze gotowy . Odtąd posłowie wybierani raz na dwa lata zatrzymywali mandat przez cały czas - kadencji , z tym że w każdej chwili mogli być zwołani na sesje nadzwyczajną . Sesje zwyczajne miały się odbywać w Warszawie a co trzeci raz w Grodnie i trwać przez 70 dni , z możliwością przedłużenia obrad do 100 dni .W drobiazgowy sposób ustalono regulamin obrad , którym starano się możliwie je skrócić i przyspieszyć , a przez zasadę prostej większości głosów w jednych sprawach 2/3 lub nawet 3 w przypadkach szczególnych ułatwić bądź utrudnić podejmowanie określonych decyzji . Dla czuwania nad wykonaniem ustaw i uchwał sejmowych , jak i nad całością spraw kraju , w skład Straży Praw miał wchodzić marszałek sejmu ; funkcję te miał sprawować aż do zebrania się następnego sejmu prawodawczego . Na sejmikach zapewniano głos szlachcie - dziedzicom i ich synom , a ponadto zastawnikom oraz posesorom dożywotnim , jeśli płacili podatek w ustalonej wysokości . Nieposesjonaci zostali z sejmików usunięci . Jako dolną granicę wieku przyjęto 18 rok życia . Uprawnionych do głosowania miano wpisywać do osobnych ksiąg tzw. Ziemskich .
Jeżeli chodzi o stanowisko króla to do najważniejszych zmian należało wprowadzenie zasady dziedziczności tronu . Zasadę tą wprowadzono w celu zlikwidowania elekcji stwarzających wśród magnaterii zarzewie walki o władze i okazji do ingerencji obcych mocarstw . Mimo nienajlepszej tradycji rządów saskich w pierwszej połowie XVIII w. powierzała konstytucja tron dynastii Wettynów . W miejsce odpowiedzialności króla , konstytucja czyniła odpowiedzialnymi ministrów zasiadających w Straży Praw . Ministrów tych powoływał król pod kontrolą sejmu .Najważniejszą władzę wykonawczą powierzono w Konstytucji Straży Praw , w skład której weszli : król jako przewodniczący , prymas jako głowa duchowieństwa polskiego i przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej , 5 ministrów ( jeden z marszałków jako minister policji , dwóch kanclerzy : jeden jako minister spraw wewnętrznych , drugi jako minister spraw zagranicznych , jeden z hetmanów jako minister wojny , jeden z podskarbich jako minister skarbu ). Król powoływał ministrów do Straży z pośród wszystkich ministrów , których było 14 . Ministrowie mogli być pociągnięci do odpowiedzialności przez sejm w dwóch przypadkach : w razie naruszenia przez nich Ustawy Rządowej lub z tytułu postawionych im zarzutów politycznych .Straż stała na czele administracji .Król zaś powracają do praktyki z pierwszych lat swego panowania , urządzał też poza Strażą zebrania konsultacyjne wszystkich ministrów . Podlegały jej komisje wielkie - kolegialne zorganizowane ministerstwa - złożone z członków wybieranych przez sejm . Były to komisje : Policji ( dla miast ) , Wojska , Skarbu , oraz Edukacji Narodowej . Przewodniczącymi komisji byli ministrowie nie należący do Straży . W skład każdej komisji wchodziło 14 lub 15 komisarzy , wybieranych na sejmie na okres 2 lat , oraz po 6 plenipotentów miast , wybieranych do komisji Policji i Skarbu . W komisji Wojskowej przewagę miały osoby cywilne .Sprawy terytorialne ziem i województw należały do komisji porządkowych cywilno - wojskowych , mających charakter organów samorządowych . Komisje składały się z 15 komisarzy , wybieranych przez sejm co 2 lata spośród szlachty osiadłej w danym okręgu , następnie do komisji wprowadzono jeszcze po 3 mieszczan powiększając jej stan personalny do 18 osób. Do komisji należały sprawy rekrutowania do wojska , kwaterunek urządzanie magazynów i dostarczanie podwód dla wojska , a także wydawanie paszportów i kontrola ruchu ludności . Komisja zajmowała się także prowadzeniem wykazów statystycznych , udzielaniem porad rolnictwu , podniesieniem rzemiosł i handlu , szkołami i opieką nad biednymi i chorymi .
Osobne ustawy , z których główna , tj. Ustawa o miastach wolnych naszych królewskich ... , uznana została za część Konstytucji , dotyczy organizacji miast królewskich , uznanych odtąd za wolne . Ustawy urządzały wszystkie miasta tej kategorii w jednakowy sposób , podczas gdy poprzednio każde miasto miało odrębne przywileje i ordynacje . Miasta prywatne mogły być poddane nowym przepisom za wolą ich właścicieli . Prawo miejskie obowiązywało odtąd wszystkich mieszkańców , zarówno mieszczan , jak i szlachtę osiadłą w miastach .Czynne i bierne prawo wyborcze przyznano jednak tylko posesjonatom . W ustroju miast odróżniano zgromadzenia uchwalające i urzędy wykonawcze . Cały kraj podzielono na wydziały , a do każdego z nich zaliczono pewną liczbę miast . Autonomię miast zniesiono , ponieważ odebrano im prawo wydawania statutów i wilkierzy . Poddano je kontroli ze strony Komisji Policji .
Na podstawie Konstytucji powstały sądy komisji rządowych i porządkowych4 , do ich obowiązków należały sprawy sporne , objęte kompetencjami danych urzędów administracyjnych . Połączono w zakresie sądownictwa szlacheckiego sądy grodzkie , ziemskie i podkomorskie , tworząc na ich miejsce kolegialne sądy ziemskie , złożone z 10 sędziów wybieranych na 4 lata na sejmikach deputackich . Mały one być zawsze gotowe , tj. urzędować w ciągu całego roku .
Sejm Czteroletni zmierzał do powiększenia sił zbrojnych dla zapewnienia obrony państwa . W 1788 r. uchwalono zwiększenie liczby wojska do 100 tys. Żołnierzy , w praktyce jednak , wobec oporu szlachty i złej woli większości dowódców , powołano pod broń 65 tys. W roku 1792 r. w obronie Ustawy 3 Maja stanęło do walki zaledwie 37 tys. Żołnierzy . Konstytucja zmieniała sposób zaciągu . Zachowując zaciąg ochotniczy , wprowadzono obok niego rekrutacje przymusową , choć w ograniczonym zasięgu . Ze wszystkich dóbr królewskich i duchownych miał iść do wojska jeden rekrut z 50 dymów , z prywatnych dóbr szlacheckich jeden ze 100 dymów . Służba wojskowa miała trwać od 6 do 8 lat . Wiek żołnierzy określono na 18 - 25 lat , przewidując urlopowanie co roku na 10 miesięcy 24% składu . Rekrutacją , wyekwipowaniem wojska i zaprowiantowaniem zajmowały się pod kierunkiem przywróconej Komisji Wojskowej - komisje porządkowe cywilno - wojskowe .