Teoria podziału społeczeństwa
A. Jak rozumiemy pojęcie zróżnicowania społecznego?
B. Jak definiujemy podziały społeczne w literaturze przedmiotu?
C. Na czym polegają współczesne podziały społeczne?
Znaczenie nowych pojęć:
Kategoria społeczna – klasa, typ, grupa, rodzaj, któremu podporządkowujemy jakieś zbiory ludzkie ze względu na posiadaną przez nie cechę; taką cechą mogą być dochody, władza, pochodzenie, pozycja zawodowa, majątek.
Warstwa społeczna – kategoria ludzi różniących się między sobą sposobem życia, wykształcenia, poziomem ogłady towarzyskiej i innymi trudnymi do uchwycenia cechami, prowadzącymi do uzyskiwania przez członków różnych warstw większego lub mniejszego szacunku wśród członków społeczeństwa.
Podział społeczny – różnice klasowo – warstwowe, różnice między dużymi zbiorowościami, występujące w obrębie społeczeństwa, w dostępie do władzy, przywilejów i stanowisk.
Zróżnicowanie społeczne – uwarstwienie, stratyfikacja; ułożenie społeczeństwa jako całości pod względem na przykład dochodu, wykształcenia, zawodu, pozycji społecznej lub prestiżu.
Klasa społeczna – pewna zbiorowość ( klasa robotników, chłopów, właścicieli ziemskich, właścicieli kapitału ), odróżniająca się od innych klas świadomością i swoiście pojmowanym interesem ekonomicznym.
Przyczyną mnogości ustrojów jest to, że każde państwo obejmuje większą liczbę części składowych różniącego się między sobą społeczeństwa. Takiego jak bogaci i biedni, upośledzeni i uprzywilejowani, posiadający władzę i prawa i odwrotnie nie posiadający tych praw i władzy.
[ Arystoteles ]
Wprowadzenie
Od społeczności i grup społecznych, które to zbiory traktujemy jako pewne całości złożone z członków, odróżnić należy kategorie społeczne. Wyróżnia się je ze względu na to, iż każdy z ich członków wykazuje określoną, istotną ze społecznego punktu widzenia cechę ( zawód, płeć, wykształcenie ). Kategorie społeczne można wyróżnić na podstawie kryteriów ekonomicznych ( na przykład ludzie uzyskujący roczny dochód określonej wysokości ), kryteriów kulturowych ( na przykład ludzie uczęszczający stale do teatru ), demograficznych ( na przykład ludzie posiadający określoną liczbę dzieci ).
A. Jak rozumiemy pojecie zróżnicowania społecznego?
W pewnych przypadkach podział na kategorie społeczne związany jest ze zróżnicowaniem pozycji społecznej ich członków na kategorie * wyższe i niższe *. W średniowieczu był to podział na stany to jest kategorie osób mających formalnie odmienną sytuację prawną i polityczną ( szlachta, chłopi, mieszczanie ). Podział ten nie występuje współcześnie ze względu na przyjmowaną zasadę równości obywateli. Innym podziałem powszechnie występującym jest podział na klasy społeczno –
ekonomiczne opiera się na takich kryteriach jak: rodzaj uzyskiwanych dochodów, wysokość dochodów, posiadanie środków produkcji ( kapitału, maszyn, ziemi ), zatrudnianie siły najemnej, wykonywanie pracy bezpośrednio produkcyjnej itp.
Istnienie różnych klas ekonomiczno – społecznych jest faktem obserwowanym już przez Arystotelesa, potem przez Tomasza z Akwinu i przez współczesnych socjologów. Z istnienia różnych klas wyciągano całkiem odmienne wnioski; niektórzy głosili teorię solidaryzmu społecznego, w myśl której wszystkie klasy zgodnie współpracują i są solidarne w zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa. Dla innych – przede wszystkim Karola Marksa – istnienie różnych klas społecznych stało się podstawą do sformułowania teorii ekonomicznej, politycznej i ideologicznej ( nadmiernie akcentującej przeciwstawienia klasowe ), nazwanej później teorią walki klas.
B. Jak definiujemy podziały społeczne w literaturze przedmiotu?
Pojęcie podziału społecznego jest bardzo pojemne. W zakres tego pojęcia wchodzi problematyka nierówności społecznych, nierówności związanych z przywilejami i upośledzeniami, problematyka związana z wyzyskiem, panowaniem i podporządkowaniem, także problematyka sprzeczności interesów, stylów życia określonych zbiorowości.
Mówiąc lub pisząc o podziałach społecznych mamy jeszcze na uwadze kształtowanie się sił społecznych takich jak klasy, warstwy i grupy społeczne, z których każda jest wyższa, lub niższa od innych pod względem dochodu, konsumpcji, prestiżu społecznego, udziału we władzy.
W każdy społeczeństwie podział na klasy jest podziałem podstawowym. Oznacza to, że wszystkie inne zróżnicowania, na przykład warstwowe, czy grupowe, są wtórne w stosunku do podziału klasowego. Mają swoją przyczynę lub swoiste znaczenie właśnie ze względu na podziały pierwotne – klasowe.
Socjologiczno – historyczno pojęcie * klasy * zwykło się wywodzić od szkockiego filozofa A. Fergusona i współczesnego mu angielskiego ekonomisty A. Smitha. Jednak klasa uzyskała prawo obywatelstwa i upowszechniła się głównie za sprawą Marksa. Marks co prawda nie pozostawił potomnym precyzyjnej definicji klasy, wiążąc jej pojęcie głównie z nierównością społeczną, polegającą na eksponowaniu wyzysku pracy ludzkiej.
W tym ujęciu przez klasę rozumie się wielkie zbiorowości społeczne, różniące się od innych zbiorowości swoiście pojmowanym interesem. Interes ten jest różnie definiowany. W ujęciu psychologicznym oznacza on pragnienie czegoś, dążenie do czegoś, orientację na coś, co umożliwia jednostkom, lub grupom, zaspokajanie ich społecznych, biologicznych i psychofizycznych potrzeb. Twierdzi się, że każda klasa oprócz potrzeb i własnych interesów posiada jeszcze świadomość. Świadomość ta wyznacza i daje członkom klasy poczucie odrębności. Jednakże w świetle współczesnych badań świadomość klasowa artykułuje się bardzo słabo. W ujęciu marksistów walka między klasami o podział dóbr, była siłą napędową rozwoju dziejów ludzkich. W innych ujęciach spotyka się wiele innych sposobów wyróżniania klas społecznych, a także odróżnia się różne typy klas. Na przykład Max Weber odróżnia klasy posiadania od klasy zysków i dochodów. Ze względu na to, że są to cechy stopniowalne ( stopień bogactwa, czy rozmiar dochodów ) nie akcentuje się przez taki podział ostrych różnic klasowych. W ten sposób wyróżnia się bardziej szczegółowo klasy średnie, a więc ludzi którzy mają własne środki produkcji, pracują ale przy tym korzystają ( lub nie korzystają ) z cudzej pracy najemnej.
Z tej perspektywy uzyskuje się ewentualnie możliwość organistycznego ujmowania społeczeństwa, w którą inną tylko, lecz niezbędną funkcję, spełnia kapitał różnego rodzaju i praca. Warto dodać, że w obrębie klas społecznych występują różnice podstawowe.
Na przykład swoistą jest sytuacja chłopo – robotników, chłopo – urzędników, a nawet chłopo – nauczycieli w przypadkach gdy źródła dochodów równoważą się. Podobne problemy wiążą się z określeniem pozycji proletariatu w białych kołnierzykach ( white – collor class ), spełniającego funkcje pomocnicze, obok specjalistów dysponujących wartościowym wykształceniem, a także pozycji klasowej menadżerów, którzy formalnie są pracownikami najemnymi, ale faktycznie zwłaszcza w wielkich przedsiębiorstwach, dysponują niejednokrotnie potężnymi środkami kapitałowymi.
Co się zaś tyczy warstw, to przynależność do nich nie jest prawnie sformalizowana, wyznaczana przez szereg czynników. Warstwa pojawia się w czterech znaczeniach:
1. warstwa jako część klasy zwana podklasą,
2. warstwa składająca się z różnych klas, wyróżniana na przykład ze względu na wykształcenie czy uczestnictwo w kulturze,
3. warstwa w sensie ekonomicznym, czyli skupiająca pracowników o odpowiednich skalach zarobku,
4. warstwa wyróżniania na podstawie stylu życia
Innym podziałem jest więc podział na warstwy, to znaczy kategorie ludzi różniących się między sobą sposobem życia, majątkiem, wykształceniem, poziomem ogłady towarzyskiej i innymi trudnymi do uchwycenia cechami. Członkowie określonych warstw, w większym lub mniejszym stopniu, akcentują swoją odrębność od innych członków społeczeństwa. Warto dodać, że różne rodzaje podziałów w tym przypadku nie pokrywają się. Na przykład szlachcic mógł kiedyś być właścicielem ziemskim, ale mógł nie mieć żadnego majątku. Człowiek rozporządzający dużym majątkiem może z kolei nie być człowiekiem ani wykształconym, ani przestrzegającym określonym norm obyczajowych, które mogą być oznaką przynależności do tej właśnie warstwy społecznej. Po drugie, warstwa, podobnie jak klasa, jest świadoma swojej odrębności. To znaczy tworzy bariery oddzielające ją od innych warstw czy klas.
Można to obserwować w każdym środowisku pod kątem stylu życia, obyczajów czy stosunków pewnych ludzi do innych ludzi ( różniących się od siebie zarobkami, wykształceniem, czy pochodzeniem ).
Podziały grupowe mają również inne znaczenie. Na co dzień ludzie działają w obrębie różnych grup, chociaż nie zawsze zdają sobie z tego sprawę. Rodzina, koledzy w pracy, czy miejsca zamieszkania, stale spotykający się ze sobą ludzie o podobnych zawodach, kliki – to właśnie przykłady różnych grup społecznych. Także naród, armię, wieś, miasto można rozpatrywać jako odrębne typy grup społecznych kooperujących, albo też walczących ze sobą.
Każda jednostka może należeć do wielu grup społecznych. Niekiedy ludzie nie mogą pogodzić ze sobą sprzecznych oczekiwań różnych członków tych grup, do których należą, na przykład rodzinnej lub koleżeńskiej. Jednostki, które nie należą do żadnej grupy ( zarówno dla obserwatora z zewnątrz jak i w swoim własnym odczuciu ) można określić jako jednostki wyobcowane. Taka osoba nie odczuwa żadnych więzi z członkami grupy. Jeśli natomiast człowiek należy do jakiejś grupy, lecz wyłącza się go z pewnych wspólnych przedsięwzięć, nie powierza zadań ani obowiązków, wbrew jego woli – mówimy wtedy, że jest on przez grupę izolowany, lub sam się izoluje.
C. Na czym polegają współczesne podziały społeczne?
W społeczeństwie poszczególne klasy, warstwy i grupy społeczne, nie są zbiorowościami izolowanymi. Przeciwnie ludzie należący do tych zbiorowości pozostają w różnych zależnościach ( na przykład ekonomicznych, politycznych, ideologicznych ). Między nimi występują różne dystanse. Ludzie ci utrzymują kontakty towarzyskie z określonymi tylko osobami. Istnieją też hierarchie między różnymi ludźmi na różnych stanowiskach ze względu na wykształcenie, wykonywany zawód, czy zamożność.
Mimo dystansów i hierarchii, zbiorowości powyższe są w pewien sposób zintegrowane, łączą je różne rodzaje więzi. W przypadku społeczeństwa polskiego można mówić o następujących czterech układach takiej integracji:
1. narodu posiadającego wspólny język, kulturę, dziedzictwo historyczne,
2. społeczeństwo jako organizacji państwowej,
3. społeczeństwa jako katolickiej wspólnoty religijnej,
4. społeczeństwa jako klasy robotniczej świadomej swej roli społecznej.
Niezależnie od owych więzi integracyjnych współczesne podziały i zróżnicowania w społeczeństwie są bardziej złożone niż kiedyś. Przebiegają na różnych poziomach życia społecznego i ujawniają się w wielu * przekrojach *. Występują na wewnątrz samych klas; między pracownikami różnych branż zawodowych, pracownikami a administracją, administracją a kierownikami z pionu technicznego. Z drugiej strony między mieszkańcami miast i wsi; między chłopami, robotnikami a inteligencją. Mogą też powstawać między członkami tych samych grup na tle na przykład legalnych, czy nielegalnych źródeł dochodów, uzasadnionych lub nieuzasadnionych przywilejów. Występują też różnice w dostępności do dóbr kultury i dóbr socjalnych w dostępie do różnych możliwości wykształcenia. Najbardziej jednak różnicują podziały zawodowe.
Podziały zawodowe oznaczają rekrutację ludzi do określonych pozycji zawodowych, które łączą się z otrzymaniem pewnego tylko wynagrodzenia i innych korzyści związanych z wykonywaniem pracy. Zawody dają w społeczeństwie mniej, lub bardziej uprzywilejowaną pozycję różnym ludziom. Przesądzają one o sytuacji społecznej jednostek i ich miejscu na drabinie społecznej. Według różnych badań, w społeczeństwach demokratycznych, na najwyższym szczeblu drabiny społecznej lokują się właściciele biznesu, przedstawiciele rzemiosła i usług, kupcy, wyżsi urzędnicy państwowi ( administracyjni ), zawodowi politycy, twórcy kultury, naukowcy, lekarze, prawnicy, dziennikarze. Kolejne miejsce w hierarchii zajmują inżynierowie, pracownicy umysłowi ( na przykład nauczyciele ), pracownicy handlu i usług. Robotnicy i pokrewne im specjalności lokują się u samego dołu drabiny społecznej. Jeszcze niżej znajdują się pracownicy rolni, robotnicy wykonujący proste prace ( dozorca, salowa, sprzątaczka ).
W Polsce można obserwować już tendencje do takiego właśnie uwarstwienia społecznego. Jednak podstawowa oś podziałów społecznych przebiega raczej ciągle jeszcze w oparciu o pracowników umysłowych i pracowników fizycznych, Z drugiej strony wśród pracowników fizycznych występuje znaczne zróżnicowanie, podobnie jak wśród pracowników umysłowych. W ten sposób termin klasa robotnicza, zwłaszcza po sierpniu 1980 roku, wcale nie jest jednoznacznie pojmowany. Nowoczesne sposoby produkowania uwolniły bowiem robotnika od łopaty, symbolu jego wysiłku. Oczywiście z wyjątkami. Powstało wiele prac fizycznych * lekkich * i umysłowych * ciężkich *.
Dlatego na podstawie charakteru pracy nie jest łatwo wyodrębnić * klasę robotniczą *. Można natomiast zdefiniować ją negatywnie. Mówiąc na przykład, że jest to grupa ludzi, która nie posiada dyplomu uczelni wyższej, nie zatrudnia się w charakterze pracowników umysłowych i nie należy do grupy ludzi pracujących na własny rachunek.
Czynnikiem decydującym o podziałach warstwowo – grupowych są warunki materialno – bytowe. Inne warunki łączą się często z rodziną – pochodzeniem. Dzieje się tak, że normy, wartości, spory, przekazywane przez rodziców, rzutują na całe życie człowieka i decydują o tym, jakie miejsce zajmuje on później na drabinie społecznej. Czynnikiem jest też system szkolny, zwłaszcza jego selekcyjne skutki. W tym przypadku dzieci często wybierają zawód w wieku 15 – 18 lat pod wpływem sugestii i jest to wybór podobny do stanowisk i zawodów rodzicielskich. To sprzyja zamykaniu się pewnych środowisk, usztywnianiu i pogłębianiu już istniejących podziałów klasowych i warstwowych. Następnym czynnikiem sprzyjającym różnicowaniu jest: styl życia środowisk, w których znajduje się człowiek. Szczególnie wtedy, kiedy człowiek ogranicza swoje kontakty do najbliższych osób: małżonków, dzieci, rodziny, najbliższych, znajomych, czy przyjaciół. Tworzywem podziałów są pewne wartości i doświadczenie, które człowiek wynosi z różnych środowisk. Doświadczenia te mogą wprowadzać w świadomość podział na: my * fizyczni *, oni * umysłowi * ( lub odwrotnie ). Mogą też akcentować * misyjną *, kulturotwórczą rolę inteligencji w społeczeństwie.