Powstanie listopadowe
Przyczyny powstania:
- wydarzenia piętnastolecia istnienia Królestwa Polskiego - zawiedzione nadzieje na pełną niepodległość; nie wywiązanie się Aleksandra I z obietnic powiększenia Królestwa o dawne ziemie polskie; nie przestrzeganie konstytucji i nie tolerowanie liberalnej opozycji (Kaliszanów),
- wybuch rewolucji w Paryżu (rewolucja lipcowa 1830) - obalenie dynastii Burbonów we Francji,
- walka o niepodległość w Belgii - walka o obalenie panowania holenderskiego;
- pogłoski o zbrojnej interwencji Mikołaja I, w ramach Świętego Przymierza (Rosja, Austria, Prusy), we Francji i Belgii - w marszu na zachód miały wziąć udział również pułki polskie - co było niezgodne z konstytucją,
- zagrożenie aresztowaniem członków sprzysiężenia podchorążych Piotra Wysockiego przyspieszyło decyzję o wybuchu powstania.
Przebieg:
- noc listopadowa - 29 listopada 1830 r. wybuchło powstanie,
- cywile zaatakowali Belweder, jednak nie osiągnęli celu, ponieważ wielki książę Konstanty ocalał i uciekł z Warszawy,
- podchorążowie podpalili browar na Solcu,
- maszerując podchorążowie spotkali się z wrogim milczeniem bogatej ludności Warszawy, natomiast uboga ludność poparła powstanie i zdobyła Arsenał i miasto. Arystokracja zwołała posiedzenie Rady Administracyjnej i wydała odezwę nawołującą do spokoju, jednocześnie podjęła rozmowy z Konstantym,
- spiskowcy w odpowiedzi zawiązali 1 grudnia Towarzystwo Patriotyczne (przywódcą został Joachim Lelewel), Towarzystwo miało charakter rewolucyjny, żądało: zaprzestania rozmów z Rosją i liberalizacji (wolności w życiu społecznym),
- pod naciskiem Towarzystwa Rada Administracyjna utworzyła i powołała Rząd Tymczasowy na czele z Czartoryskim, w którego skład wszedł także Lelewel (nowy rząd miał podobny program jak Rada Administracyjna),
- tymczasem 5 grudnia ogłoszona została dyktatura gen. Józefa Chłopickiego, doświadczonego dowódcy z armii napoleońskiej (przeciwnik powstania, dążył do ugody z Mikołajem I), nakazał rozbroić lud warszawski;
- 18 grudnia, ku wściekłości Chłopickiego, sejm uznał powstanie za narodowe, ponieważ Mikołaj I zażądał bezwarunkowej kapitulacji (Mikołaj I chciał wykorzystać powstanie jako pretekst zlikwidowania autonomii królestwa),
- 25 stycznia 1831 r. sejm, pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego i ulicy, zdetronizował Mikołaja I, co było przekreśleniem nadziei na ugodę z carem,
- sejm wybrał, na miejsce Chłopiockiego, nowego naczelnego wodza, człowieka o marnych zdolnościach wojskowych - Michała Radziwiłła,
- w lutym rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska: Rosja - 130 tys. żołnierzy (dowódca feldmarszałek Iwan Dybicz, od czerwca dowództwo przejął Paskiewicz), Polska - 50 tyś. Żołnierzy,
- pierwsze zwycięstwo odniesione pod Stoczkiem przez Józefa Dwernickiego,
- bitwa pod Grochowem - obie armie poniosły w niej ciężkie straty; gen. Chłopicki został ranny, a jego miejsce zajął gen. Jan Skrzyneczki,
- przy boku Skrzyneckiego znalazł się talent wojskowy - gen. Ignacy Prądzyński, który opracował plan kontrofensywy, jednak z winy Skrzyneckiego, który okazał się wodzem całkowicie nieudolnym i pozbawionym wiary w zwycięstwo, plany te nie zostały zrealizowane. Tak więc w początkach kwietnia Skrzynecki zahamował dobrze rozwijającą się ofensywę na Siedlce, gdy armii polskiej udało się zaskoczyć i pobić Rosjan pod Wawrem i Iganiami,
- klęska pod Ostrołęką - przez niezdecydowanie i nieudolność Skrzyneckiego można było zniszczyć resztki sił Dybicza, gdyż stracił on ponad 40 tyś. ludzi, a dodatkowo jego szeregi dziesiątkowała cholera,
- zmarłego w czerwcu na cholerę Dybicza zastąpił gen. Iwan Paskiewicz, który przeprawił się przez Wisłę i podszedł Warszawę od zachodu, przy całkowitej bezczynności Skrzyneckiego,
- 11 sierpnia Skrzyneckiego pozbawiono dowództwa - nowym wodzem został gen. H. Dembiński,
- tymczasem w Warszawie lud był niezadowolony, nastroje te wykorzystało Towarzystwo Patriotyczne - 15 sierpnia wybuchły zamieszki, lud zamordował kilku generałów i szpiegów Nowosilcowa,
- rząd stracił panowanie nad stolicą, wtedy władzę w swe ręce ujął gen. Jan Krukowiecki; Krukowiecki stłumił rozruchy i surowo ukarał ich uczestników;
- armia gen. Paskiewicza zbliżała się do Warszawy; 6 września Rosjanie rozpoczęli szturm na Wolę, która została zdobyta,
- 8 września stolica skapitulowała,
- trwały jeszcze poszczególne punkty oporu, a najdłużej (do 21 października 1831) bronił się Zamość,
Skutki powstania:
- statut organiczny (ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego, np. zakaz posiadania przez króla armii),
- represje wobec uczestników powstania (zsyłki na Sybir, konfiskaty majątków powstańców),
- zlikwidowanie Uniwersytetu Warszawskiego,
- Wielka Emigracja,
- era Paskiewicza - Paskiewicz uzyskał władzę w Królestwie,
- Królestwo musiało ponosić koszty utrzymania 100 tyś. okupacyjnej armii rosyjskiej
- budowa cytateli, która miała pilnować buntowniczego miasta,
- armia polska uległa konfiskacie (żołnierzy wcielono do armii carskiej na 15 lat i wysłano na rubieże imperium),
- nastąpiły konfiskaty majątków powstańców,
- car Mikołaj I zmienił status Kólestwa na jedną z prowincji Rosji,
zniesiono konstytucję z 1815 roku, wprowadzając statut organiczny, ograniczający autonomię królestwa,
- likwidacja sejmu, przekreślenie niezawisłości sądów, wprowadzenie urzędników carskich na urzędy Królestwa,
- językiem urzędowym został język rosyjski,
- zwiekszył się ucisk polityczny w szkolnictwie i kulturze (zlikwidowanie Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki; wywieziono zbiory Towarzystwa Przyjaciół Nauk; zmniejszono liczbę szkół średnich i podstawowych; zabroniono publikacji i czytania dzieł: Mickiewicza, Słowackiego, Lelewela),
- Mikołaj I "odnowił" Święte Przymierze - był to układ w sprawie zwalczania ruchów rewolucyjnych i narodowowyzwoleńczych w Europie, z Austrią i Prusami w 1833,
- pogorszeniu uległa sytuacja szlachty polskiej (konfiskaty i prześladowania),
- zniesienie protekcyjnej bariery na zboża z Rosji spowodowało spadek jego cen na rynku w Królestwie,
- sytuacja chłopów uległa pogorszeniu (na ogół chłop czynszowy nie miał się lepiej niż pańszczyźniany, ponieważ szlachcic narzucał mu za duży czynsz),
majątki ziemskie przechodziły na gospodarkę specjalistyczną i hodowlę (rozwój hodowli rugował jednak z ziemi chłopa),
- car podwyższył taryfę celną na towary wywożone z Królestwa do Cesarstwa; w pierwszej kolejności dotknęło to zakłady włókiennicze nastawione na przywóz surowca z Rosji i reeksport gotowej produkcji (car chciał uniknąć konkurencji przemysłu polskiego),
- trudną sytuację włókiennictwa wykorzystał przemysł bawełniany;
- znacznie zwiększył produkcję przemysł ciężki, zwłaszcza kopalnie i huty rządowe,
- dopiero w 1850 roku rząd carski dążąc do połączenia Kólestwa z resztą imperium zniósł granicę celną pomiędzy Kólestwem a Rosją, dzięki czemu zwiększyły się obroty handlowe z Rosją i udostępniono surowce po korzystniejszych cenach.