Makrosciaga
PRZYCZYNY, RODZAJE I SKUTKI INFLACJI
Inflacja – (poch. łac. Inflacio – rozdęcie) podlega mu rynek pieniężny. Mamy doczynienia z nadmiarem pieniądza w obiegu.
Inflacja (w podejściu od strony objawów) to proces ciągłego wzrostu ogólnego poziomu cen rynkowych w danym okresie czasu (dekady kwartalne, typowym okresem jest rok), najczęściej spowodowany tym, że globalny popyty w gospodarce przewyższa podaż.
Inflację należy mierzyć przeciętną stopą wzrostu cen.
Dlaczego występuje inflacja? Odpowiedź sprowadza się do odpowiedzi, dlaczego rosną ceny towarów i usług konsumpcyjnych.
Przyczyny inflacji:
1) Rosnące koszty produkcji – koszty spowodowane rosnącymi cenami materiałów, podatków, odsetek – inflacja kosztowa (podażowa) – przyczyny po stronie producenta.
2) Po stronie popytu – jest nadmierny popyt – ludzie mają za dużo pieniędzy, zbyt szybki wzrost płac (np. dzięki związkom zawodowym), szybszy niż produkcja – wynik wzrostu zagregowanego popytu.
3) Nadmierna ilość pieniądza w obiegu
Równanie FISHERA:
M x V = P x Q (T)
M – ilość pieniądza w obiegu
V – szybkość obiegu pieniądza (mierzona ilością transakcji obsłużonych przez jednostkę pieniądza w ciągu roku)
P – poziom cen (średnia cena danego produktu)
Q – liczba produktów (usług) w jednostkach fizycznych
P.Q – wartość wszystkich dóbr i usług – ilustruje podaż
M.V – ilustruje popyt
4) W budżecie państwa (plan wydatków i dochodów państwa) Wydatki są większe od dochodu (musimy pożyczać pieniądze. Powstają wydatki nieplanowane – pojawia się problem komu nie dokładać (wojsku, szkolnictwie, służbie zdrowia, itp.), z czym z kolei wiążą się strajki, demonstracje.
5) Nadmierny popyt inwestorów również powoduje inflację – wzrasta cena maszyn, urządzeń, rosną ceny usług budowlanych
6) Wzrost eksportu – zmniejsza się podaż co powoduje wzrost ceny – inflację
Rozróżniamy następujące typy inflacji:
Inflacja podażowa (kosztowa) – rosną koszty produkcji. Przyczyny:
wzrost cen surowców i materiałów – kiedy zmniejsza się ich podaż
wzrost cen surowców i materiałów (na rynkach światowych) jest czynnikiem zewnętrznym
wzrost oprocentowania kredytów
wzrost cła
podatki
charakter polityczny: częste zmiany rządu,, skłonność polityków do ulegania naciskom społecznym na wzrost wydatków
Inflacja strukturalna – kiedy się zmienia struktura produkcji np.: ziemniaki zastępujemy frytkami lub chipsami.
Inflacja dochodowa – źródłem jest walka o podział dochodów między różne grupy społeczne, które są uprzywilejowane, chciałyby umocnić swoją pozycję kosztem innych, każda grupa chroni swoją pozycję.
Inflacja ukryta – trwała nadwyżka popytu nad ograniczoną podażą dóbr i usług przy względnie stałym i administracyjnie regulowanym poziomie cen rynkowych.(występowała głównie w krajach komunistycznych) Skutki tej inflacji to głęboka nierównowaga na rynku, upokarzające kolejki, kupowanie na zapas, spekulacja, nieuprzejma obsługa, przekupstwo nadmierne zużycia energii, materiałów, paliwa; nielegalne zaopatrzenia
W zależności od tempa wzrostu cen możemy rozróżnić:
a) inflację pełzającą – nie rodzącą zbyt negatywnych skutków
b) inflację kroczącą – wzrost cen sięga kilkunastu % w skali rocznej (taki ruch cen daje się przewidzieć i uwzględnić w podejmowanych decyzjach)
c) inflację galopującą – wzrost cen od kilkudziesięciu do 100% w skali rocznej
d) hiperinflację – wzrost cen o więcej niż 50% w skali miesiąca działa ona już destrukcyjnie na gospodarkę i destabilizuje stosunki społeczno-polityczne, osłabi wiarygodność finansową u wierzycieli
Istnieje m. in. monetarystyczna teoria inflacji, wychodząca z założenia, że inflacja w ostatecznym rezultacie jest zjawiskiem pieniężnym. Jest ona w istocie rzeczy teorią popytową. Wg monetarystów inflacja wynika z nadmiernej podaży pieniądza w stosunku do realnego produktu narodowego brutto.
Teoria ta oraz nowa klasyczna ekonomia wykazuje że bezrobocie nie jest żadnym problemem społecznym, zaś inflacja może być zredukowana do minimum przy rozmiarach dochodu narodowego odpowiadających istniejącym zdolnościom produkcyjnym.
Keynesistowska teoria inflacji opiera się na zjawisku wzajemnej konkurencji między stopą bezrobocia a stopą inflacji
Przymusowe bezrobocie spowodowane jest niedostatecznym globalnym popytem. Ważniejsze jest zwalczanie bezrobocia przez wzrost całkowitych wydatków wchodzących w skład globalnego popytu, nawet jeśli będzie prowadziło to do wzrostu pełzającej inflacji.
Skutki, konsekwencje inflacji:
- powoduje redystrybucję dochodu narodowego na rzecz grup bogatszych kosztem ludzi biedniejszych: rencistów, emerytów (ludzi otrzymujących stałe dochody),
- powoduje spadek wartości pieniądza, czyli jego deprecjację,
- zniechęca do oszczędzania,
- obniża ciężar spłaconych kredytów,
- niszczy rachunek ekonomiczny (nikt nie wie jakich żądać cen), powoduje duże zamieszanie w kalkulacji kosztów produkcji,
- rodzi niepewność co do oczekiwanych zysków przez co zniechęca do podejmowania ryzykownych inwestycji
- powoduje wzrost stopy oprocentowania kredytów na działalność inwestycyjną (zwłaszcza kredytów długoterminowych – co odbija się niekorzystnie na budownictwie mieszkaniowym, postępie innowacyjnym i wzroście produkcyjności pracy)
- osłabia eksport (waluta krajowa stopniowo traci na wartości w stosunku do innych walut wymienialnych w krajach o niższej inflacji)
- prowadzi do dewaluacji waluty krajowej, która wzmacnia pozycje eksporterów, ale osłabia pozycje importerów co stanowi z kolei przyczynę dalszego wzrostu cen
- wprowadza zamieszanie na rynku papierów wartościowych, przez co zakłóca system finansowy kraju
- pogłębia niepewność jutra i prowadzi do obniżenia realnych dochodów ludności
Kto traci na inflacji:
1. grupy społeczne, które mają stałe dochody
2. ci, którzy pożyczają komuś pieniądze
3. z jednej strony inflacja sprzyja zaciąganiu kredytu, ale z drugiej strony jest czynnikiem zniechęcającym do oszczędzania,
4. inwestor – nie wie kiedy, w jakim czasie nakłady się zwrócą.
Każda inflacja prowadząca do wzrostu cen bez wzrostu produkcji jest zjawiskiem niepożądanym zarówno przez przedsiębiorców jak i konsumentów. Jest ona jednak nieunikniona. Inflacja jest konsekwencją toczącej się między różnymi grupami społecznymi walki o podział dochodu narodowego, które wymuszają decyzje o konsekwencjach inflacyjnych, na czym traci większość społeczeństwa.
Sposoby walki z inflacją:
Ze względu na negatywne skutki inflacji walka z nią jest jednym z priorytetów polityki gospodarczej państwa.
Należy przede wszystkim nie dopuścić aby inflacja osiągnęła rozmiary wymykające się spod kontroli rządu.
Nie ma jednoznacznej i powszechnie akceptowanej odpowiedzi jak zwalczać inflację. Zależy to w dużym stopniu od diagnozy przyczyn inflacji, a także od warunków określonego kraju, w którym występują procesy inflacyjne.
Wg współczesnej teorii neokeynesistowskiej należy:
1. hamować wzrost cen przez odpowiednie hamowanie wzrostu płac pieniężnych (podatek od ponad normatywnych wzrostów wynagrodzeń; przekonywanie związków zawodowych, aby wzrost płac nie przekraczał wzrostu cen, lecz dokonywał się dzięki wydajności pracy)
2. dążyć do likwidacji deficytu budżetowego (podwyższanie obciążeń podatkowych, drastyczne cięcia w wydatkach budżetowych, co jednak z kolei grozi recesją i wzrostem bezrobocia) W krótkim okresie czasu deficyt budżetowy można finansować pieniądzem znajdującym się w obiegu i ściągniętym przez sprzedaż obligacji skarbowych, bądź przez zaciągnięcie kredytu w banku komercyjnym)
3. odpowiednio regulować dopływ pieniądza do obiegu za pośrednictwem polityki banku centralnego (zmiany stopy rezerw obowiązkowych, co umożliwia kreację pieniądza przez banki komercyjne oraz zmiany stopy dyskontowej od kredytu refinansowanego, która wywiera wpływ na wysokość stopy oprocentowania depozytów i kredytów – skłonność do oszczędzania i do inwestycji)
4. Likwidacja monopoli i dążenie do konkurencji doskonałej DEFINICJE
Deprecjacja – spadek siły nabywczej pieniądza krajowego oraz spadek jego wartości w stosunku do innych walut następuje zwykle w skutek inflacji.
Deflacja – ciągły spadek poziomu cen. Zmniejszenie ilości pieniędzy w obiegu, które prowadzi do powstania nadwyżki globalnej podaży rynkowej nad efektywnym popytem i powoduje spadek cen i zatrudnienia.
Aprecjacja – siła nabywcza pieniądza rośnie. Zwyżka kursu pieniądza na rynku walutowym – przeciwieństwo deprecjacji.
Agregacja – tworzenie pewnych wielkości ekonomicznych
Koszyk – pewna kombinacja odzwierciedla pewną strukturę zakupów gospodarstw domowych.
Pewne produkty reprezentują wszystkie podrodzaje produktów (np.: bułka – małe, słodkie...)
Dewaluacja – spadek kursu wymiennego waluty krajowej
Denominacja – pieniądz traci na wartości
MIERNIKI INFLACJI:
1) Indeks cen dóbr produkcyjnych (ICP)
- oferowane przez producentów:
• ceny surowców
• ceny materiałów.
Mierzy ceny, które płacą producenci, gdyż obejmuje czynniki produkcyjne, z wyjątkiem pracy. Stanowi on pojemny miernik wpływu inflacji na przemysłowy sektor gospodarki.
2) Indeks cen dóbr konsumpcyjnych (ICK)
- ceny detaliczne
Służy do badania wpływu inflacji na gospodarstwa domowe, czyli konsumentów, gdyż mierzy przeciętny poziom cen typowego koszyka dóbr i usług konsumowanego przez typową rodzinę.
3) Deflator Produktu Narodowego Brutto (deflator PNB)
Deflator =
n – nominalny – produkt brutto w cenach bieżących
r – realny – produkt brutto w cenach stałych
Jest to najobszerniejszy miernik inflacji, który nie mierzy wpływu inflacji tylko na jakąś grupę, np. konsumentów lub producentów, ale obejmuje największą ilość cen.
EKONOMICZNE FUNKCJE PAŃSTWA:
Rozróżniamy trzy podstawowe funkcje w gospodarce:
- funkcja alokacyjna
- funkcja redystrybucyjna
- funkcja stabilizacyjna
Funkcja alokacyjna państwa – polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów gospodarczych. Ogólnie biorąc w gospodarce rynkowej chodzi przede wszystkim o ochronę własności prywatnej oraz o wspomaganie i uzupełnianie, a w pewnych sytuacjach także o korygowanie lub zastępowanie mechanizmu rynkowego.
Alokacja – jest to podział i przeniesienie ograniczonych zasobów między różne dziedziny zastosowania. Alokacja odbywa się przy pomocy mechanizmu rynkowego.
Mechanizm rynkowy nie zapewnia racjonalnej alokacji bez ingerencji Państwa. Struktura produkcji nie odpowiadała w pełni zapotrzebowaniu społeczeństwa.
Prywatyzacja – zmiana formy własności z państwowej na prywatną
Nacjonalizacja – zmiana formy własności z prywatnej na państwową
Dominacja własności prywatnej i rynkowego mechanizmu regulowania procesów gospodarczych to dwa główne filary gospodarki rynkowej i zarazem podstawowe warunki efektywnego gospodarowania. Dlatego też zasadniczym zadaniem państwa w tej gospodarce jest raczej rozszerzanie prywatnej przedsiębiorczości i rynku, niż ich ograniczanie.
Dobra prywatne – to takie dobra, które będąc konsumowane przez jedną osobę nie może być konsumowane przez inną osobę. Zasób dóbr jest ograniczony. Dobra są przedmiotem rywalizacji między konsumentami. Produkcja tych dóbr jest produkcją rentowną.
Dobra publiczne – to takie dobra, które będąc konsumowane przez jedną osobę mogą być konsumowane przez innych ludzi np. czyste powietrze, obrona narodowa - jest usługą, z której możemy korzystać na wszystkich prawach
Dobra społecznie pożądane – dobra o których społeczeństwo sądzi, że każdy powinien posiadać te dobra bez względu na to czy chce, czy nie. np. oświata i ochrona zdrowia.
Oświata - uzyskanie wykształcenia zwiększa efektywność działania jednostki. Oświata obowiązkowa i bezpłatna do 18 lat.
Ochrona zdrowia – łatwiej jest zapobiegać chorobom jak je leczyć. Badania okresowe i szczepienia są bezpłatne.
Dobra społecznie nie pożądane - dobra te ze społecznego punktu widzenia powinny być eliminowane.
Czy produkcja alkoholu jest opłacalna? – dla Państwa tak , ponieważ Państwo bierze 95% ceny akcyzy. Państwo wprowadza akcyzę po to, aby zmniejszyć ich konsumpcję.
Do istotnych zadań państwa należy m.in.
- określanie niezbędnego zakresu własności publicznej, a w ramach tej formy własności poszukiwanie takich rozwiązań instytucjonalno-prawnych, które pozwalają na precyzyjne rozgraniczenie praw własności do poszczególnych zasobów między różne społeczności i instytucje, aby w przypadku niekontrolowania własności nie dochodziło do marnotrawstwa zasobów.
- innym ważnym zadaniem jest wprowadzenie rozwiązań instytucjonalno-prawnych sprzyjających nieustannej wymianie praw własności, która stwarza szanse na to, że zasoby gospodarcze trafiają do tych, którzy potrafią je najlepiej wykorzystać.
- Ważnym zadaniem jest także wspieranie konkurencji przez działania zbliżające rzeczywiste warunki do założeń konkurencji doskonałej – zwalczanie struktur i praktyk monopolistycznych, eliminowanie barier wejścia na rynek.
Monopol prowadzi m. in. do:
- nie pełnego wykorzystania potencjału,
- budowania cen przez monopol
- hamowania postępu technicznego
- narzucania innym podmiotom warunków – ceny, terminy, formy płatności
- wykorzystywania pozycji monopolistycznej (przedłużanie terminów płatności, zbijanie promocji, żądanie płacenia za miejsce na półce w hipermarketach
Taki monopol można zlikwidować przez działania legistracyjne
- Następnym problemem zmuszającym do ingerencji państwo jest występowanie negatywnych efektów zewnętrznych, dóbr publicznych oraz dóbr szczególnie niekorzystnych lub szczególnie korzystnych, np. konsekwencje decyzji ekonomicznych jednostek lub przedsiębiorstw wpływające na sytuację innych, lecz nie konsumowane przez poziom cen np. decyzja o budowie autostrady.
Ujemne skutki: hałas, spaliny, zajęcia gruntów, zanieczyszczanie środowiska.
Dla Inwestora jest najważniejsze to, aby wybudować jak najtaniej i żeby szybko zwróciły się koszta. nie dba o to aby zrobić przejścia dla zwierząt, ochronić osiedla przed hałasem – tu potrzebna jest więc ingerencja i kontrola państwa.
- Niewątpliwą zasługą państwa jest też udział w walce z zanieczyszczeniami środowiska naturalnego, wyrażający się nie tylko w ustalaniu norm zanieczyszczeń, nakładaniu kar, czy egzekwowaniu administracyjnych nakazów i zakazów lecz np. przez tworzenie odpowiednich bodźców do działania w zakresie ochrony środowiska – zniżki podatkowe.
Funkcja redystrubucyjna - polega przede wszystkim na działaniach zmierzających do niwelowania zbyt dużych nie akceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomocy ludziom starym, upośledzonym i chorym, którzy nie są w stanie radzić sobie sami.
Państwo przejmuje część dochodów i poprzez transfery pieniężne przekazuje je tym osobom, które mają niskie dochody.
Głównymi instrumentami realizacji tej funkcji są: system podatkowy, wydatki budżetowe, składki na ubezpieczenia społeczne oraz systemy różnego typu opłat i cen.
Głównymi formami pomocy ze strony państwa są więc różnego typu świadczenia pieniężne (transfery), w tym:
- dofinansowywane przez państwo (emerytury i renty, zasiłki inwalidzkie i chorobowe, zasiłki dla bezrobotnych),
- w całości finansowane przed państwo (zasiłki dla osób o niskich dochodach, dodatki rodzinne, dodatki mieszkaniowe)
- świadczenia w naturze (powszechna służba zdrowia i oświata)
Negatywne zjawiska:
- wszystkie zjawiska trzeba finansować (poziom tych świadczeń będzie wysoki).
- sposób realizacji funkcji redystrybucyjnej prowadzi często do sprzeczności między tzw. sprawiedliwością społeczną a efektywnością ekonomiczną,
- źle skonstruowany oraz zbyt rozbudowany system ubezpieczeń i świadczeń socjalnych podcina system motywacji do pracy i wywołuje problemy z jego dalszym finansowaniem, same świadczenia niejednokrotnie nie trafiają do tych, którzy ich najbardziej potrzebują.
- sztywne płatności – pewna część budżetu jest przypisana na określone cele.
Funkcja stabilizacyjna – polega na podejmowaniu przez państwo działań stabilizujących gospodarkę przez realizację głównie takich celów jak: osiągniecie i utrzymywanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, ograniczenie do minimum inflacji i bezrobocia, stabilizację rynku pieniężnego (aby stopa% kredytu nie była zbyt wysoka), możliwie najlepsze wykorzystanie rzeczowych czynników produkcji. Są to najważniejsze cele makroekonomicznej polityki państwa.
Istnieją dwa zasadnicze rodzaje polityki makroekonomicznej państwa: polityka fiskalna (manipulowanie poziomem podatków i wydatków państwa) i polityka monetarna (manipulowanie przez bank centralny stopą wzrostu podaży pieniądza)
Polityka podatkowa powinna zwalniać od podatku, uwzględniać ulgi. Podatki nadmiernie zmniejszają możliwość wydatków domowych, wpływają na inwestycje, potencjalną produkcję i zatrudnienie. Fiskalizm – wysoki poziom podatku.
Polityka regulacji cen i płac – aby ceny nie wpływały na obniżenie popytu na towary. Wydatki Państwowe G stwarzają określony popyt na produkt społeczny, na jego wytworzenie, wpływają na wielkość konsumpcji zbiorowej.
Z kolei zmiany w podaży pieniądza wpływają na zmiany stóp %, a pośrednia na inwestycje, budownictwo mieszkaniowe oraz eksport i import
BUDŻET, ŹRÓDŁA DOCHODÓW BUDŻETOWYCH
Budżetem nazywamy zestawienie wszystkich dochodów i wydatków niezależnie od szczebla struktury polityczno-administracyjnej państwa.
Budżet państwa jest zestawieniem dochodów i wydatków na różne cele publiczne. Opisuje on jakie dobra i usługi państwo chce kupić w nadchodzącym roku, jakich chce dokonać płatności transferowych i jak chce za to zapłacić. Zwykle rząd planuje sfinansowanie większości wydatków podatkami od ludności.
Gdy wydatki państwa przekroczą wielkość wpływów podatkowych, występuje deficyt budżetowy. Gdy wpływy podatkowe przewyższają wydatki, występuje nadwyżka budżetowa. Gdy dochody państwa równają się wydatkom, wówczas występuje równowaga budżetowa.
Budżet państwa jest bezpośrednio powiązany z bankiem centralnym, który prowadzi rachunek bieżący dla budżetu państwa. Oznacza to, że przyjmuje on wszystkie jego wpływy i realizuje wydatki oraz przechowuje czasowo wolne środki pieniężne.
Funkcje budżetu:
1) Fiskalna – w budżecie gromadzone są określone dochody przeznaczone na wydatki niezbędne do prowadzenia polityki fiskalnej.
2) Redystrybucyjna – ma zmniejszyć rozpiętość dochodów osiąganych przez różne grupy społeczne.
Instrumenty funkcji redystrybucyjnej:
- progresywne opodatkowanie dochodów (zyski, dochody wyższe),
- zróżnicowanie stałe podatków pośrednich (VAT, akcyza) nakładanych na produkty,
- transfery pieniężne,
3) Stymulacyjna – polega na oddziaływaniu państwa za pomocą rozwiązań prawnych i strumieni pieniężnych na zachowanie różnych podmiotów. Państwo oddziałuje na procesy gospodarcze za pomocą następujących instrumentów:
- Dotacje – to bezzwrotna pomoc finansowa udzielona przedsiębiorstwom, instytucjom, organizacjom w celu popierania określonej działalności (osobom prywatnym raczej się nie przyznaje),
- Subwencje – to bezzwrotna pomoc finansowa udzielona najczęściej przez państwo instytucjom, organizacjom społecznym i osobom prywatnym w celu poparcia ich działalności.
W praktyce dotacja ma bardziej konkretny cel, natomiast subwencja ogólny.
Zmiany strukturalne w gospodarce (czynniki rynkowe) – jeżeli zmienia się struktura popytu to ulega również zmianie strona podaży.
- stymulowanie pożądanych kierunków konsumpcji,
- polityka proekologiczna,
- stymulowanie eksportu
Źródłami dochodów budżetowych państwa są: podatki, cła, dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw, opłaty skarbowe, sądowe, notarialne i inne. Podstawą dochodów są podatki. Pozostałe źródła odgrywają w praktyce niewielka rolę.
WYDATKI BUDŻETU z punktu widzenia przeznaczenia można podzielić na następujące grupy:
1. wydatki związane z tradycyjnymi funkcjami państwa: (obrona narodowa, administracja i wymiar sprawiedliwości)
2. wydatki związane z realizacją celów społecznych ( oświata, kultura, ochrona zdrowia, świadczenia socjalne)
3. wydatki związane z interwencjami w gospodarce (subwencje, dotacje)
4. wydatki na obsługę zadłużenia zewnętrznego i wewnętrznego
Wydatki budżetowe charakteryzują się wysokim stopniem inercji. Zarówno ograniczenie absolutnych rozmiarów tych wydatków, jak i zahamowanie tempa ich wzrostu w praktyce jest bardzo trudne. Utrzymywanie, a nawet rozszerzanie wydatków budżetowych uzasadniane jest wieloma względami natury ekonomicznej. Wydatki rządowe rosną także wtedy, gdy podejmowane są próby dokonania zmian strukturalnych w gospodarce, takich jak tworzenie warunków do rozwoju nowoczesnych gałęzi produkcji, dążenie do nadania gospodarce pożądanej dynamiki, zagospodarowanie mniej rozwiniętych regionów kraju oraz zmiany strukturalne podyktowane względami ochrony środowiska. Bardzo trudnym zabiegiem jest również zmniejszenie wydatków m.in. na cele socjalne – ograniczenie zakresu pomocy socjalnej jest posunięciem niepopularnym i niechętnie przyjmowanym przez społeczeństwo. Wiele innych pozycji wydatków budżetowych również charakteryzuje się małą elastycznością. Istnieją więc ograniczone możliwości ich zmniejszania.
W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wydatki publiczne na ogół szybko rosły, niejednokrotnie w tempie wyższym niż dochód narodowy.
Transformacja polskiej gospodarki wpłynęła nie tylko na zmianę struktury dochodów budżetu państwa, lecz także w istotny sposób zmieniła strukturę wydatków budżetowych. m.in. znacznie „obcięto” dotacje dla przedsiębiorstw państwowych i spółdzielczych. Jest to jednym z elementów planu Balcerowicza. Zakres dotacji zawęził się do bardzo wąskiej grupy produktów i usług (węgiel kamienny, przewozy pasażerskie kolejowe i autobusowe, nawozy sztuczne.
DEFICYT BUDŻETOWY I DŁUG PUBLICZNY
Stan finansów publicznych określany jest głównie przez trzy wielkości strategiczne:
- stopę podatkową mierzoną udziałem różnego rodzaju podatków w dochodzie narodowym, (t)
- wielkością wydatków z budżetu państwa (G)
- poziomem wytwarzanego dochodu narodowego w kraju (Y)
Deficyt budżetowy – to sytuacja, w której dochody rządu są mniejsze od jego wydatków
Deficyt budżetowy może wynikać:
- z nadmiernych wydatków budżetowych (militaryzacja gospodarki, rozbudowana administracja państwowa, inwestycje publiczne, transfery, wysokie koszty obsługi kosztu długu zagranicznego i wewnętrznego)
- z powodu zbyt niskich dochodów budżetowych, które z kolei mogą wynikać z niskiej stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków, czy też ze spadającego poziomu produkcji i dochodu narodowego.
Dlatego też deficyt jest z reguły większy w okresie recesji gospodarczej, gdy dochód narodowy spada i mniejszy w okresie ożywienia, kiedy dochód narodowy wykazuje znaczny wzrost
- z oczekiwań społeczeństwa, że państwo będzie spełniać funkcję gwaranta bezpieczeństwa socjalnego, finansując cześć konsumpcji mniej zamożnych grup społecznych.
- Wynika także ze sposobu uchwalania budżetu w systemie parlamentarnym. Różne siły społeczne – z jednej strony zainteresowane są minimalizacją podatków, z drugiej zaś maksymalizacją wydatków. Natomiast nikt nie jest zainteresowany w zrównoważeniu dochodów z wydatkami.
Występują dwa rodzaje wpływów pieniądza:
- oszczędności gospodarstw domowych
- podatki netto płacone państwu
Powiązane są z nimi dwa źródła wypływu pieniądza:
- wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw
- wydatki państwa na dobra i usługi
Faktyczne oszczędności plus faktyczne podatki netto muszą zawsze równać się faktycznym wydatkom państwa i faktycznym inwestycjom. Wzrost planowanych wydatków państwa G musi powiększać deficyt budżetowy.
Wzrost wydatków państwa na dobra i usługi prowadzi do zwiększenia produkcji zapewniającej równowagę. Przy danej stopie podatkowej wpływy podatkowe wzrastają. Mimo to powiększa się deficyt budżetowy (lub zmniejsza się nadwyżka budżetu).
Ilustracja deficytu, równowagi i nadwyżki budżetu państwa
Wydatki budżetu (Rz)
Dochód fiskalny (podatki – T)
T/Y
E nadwyżka
Deficyt Rz
Dochód narodowy (Y) Sposoby finansowania deficytu budżetowego
Najprostszą metodą walki z dużym deficytem są drastyczne cięcia w wydatkach budżetowych w celu ich dostosowania do osiąganych dochodów. Powoduje to jednak zmniejszenie realnych wydatków rzeczowych, pogorszenie sytuacji materialnej pracowników sfery budżetowej, negatywne następstwa długookresowe w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju oraz w stanie zdrowia społeczeństwa. Poza tym tego rodzaju cięcia mogą spowodować jedynie przejściową poprawę sytuacji finansowej. W rezultacie zmniejszenie realnych wydatków budżetowych prowadzi do obniżenia efektywnego popytu i tym samym do zahamowania wzrostu lub wręcz do obniżenia dochodu narodowego (podstawy opodatkowania).
Główną uwagę koncentruje się jednak na sposobach finansowania deficytu budżetowego poprzez zaciąganie kredytu w bankach komercyjnych bądź zaciąganie długu publicznego.
Zaciąganie kredytu w bankach ma tę wadę, iż zmniejsza możliwości kredytowe dla sektora prywatnego i może spowodować podniesienie stopy oprocentowania kredytu. Poza tym kredyt zaciągany w bankach może okazać się niewystarczający do sfinansowania deficytu.
Dlatego państwo bardzo chętnie zaciąga dług publiczny w drodze sprzedaży obligacji skarbowych. Metoda ta polega na tym, że skarb państwa emituje obligacje i sprzedaje je na wolnym rynku bankom komercyjnym, instytucjom ubezpieczeniowym, przedsiębiorstwom i osobom prywatnym. Obligacje państwowe charakteryzują się wysokim stopniem płynności i bardzo niskim ryzykiem stąd cieszą się dużym zainteresowaniem. Ich oprocentowanie jest zawsze korzystniejsze niż lokat terminowych. Wypłacania procentów oraz wykupywania starych obligacji dokonuje się z reguły na podstawie dochodów pochodzących z emisji nowych obligacji sprzedawanych na rynku kapitałowym. To powoduje na ogół stały wzrost zadłużenia publicznego.
Dług publiczny – to całkowita kwota zadłużenia rządu w formie należnej zapłaty z tytułu sprzedanych papierów wartościowych skarbu państwa w celu pokrycia deficytu budżetu.
Powstaje on nie tylko wskutek konieczności finansowania deficytu budżetowego, mogą go zrodzić zobowiązania odszkodowawcze państwa, a także przymusowe wywłaszczenia realizowane na zasadach odpłatności. Wielkość długu publicznego jest regulowana konstytucyjnie.
Państwo nie może zaciągać pożyczek oraz udzielać gwarancji, w następstwie których dług przekroczyłby 60% PKB (art. 216 ust. 5 konst.), i w następstwie których dług publiczny przekroczyłby 3/5 wartości rocznego PKB (art. 220 ust.2 nowej konstytucji.
Rodzaje długu publicznego:
- krajowy i zagraniczny
- netto i brutto – podział wynika z tego, że rząd może udzielać pożyczek (dług publiczny netto = dług publiczny brutto – pożyczki)
- krótko- i długoterminowe (obligacje skarbowe)
Instrumenty zaciągania długu publicznego:
1. Kredyty i pożyczki w bankach komercyjnych
2. Bony skarbowe
3. Obligacje skarbowe
4. Kupony 0 – zero (obligacja z 0%)
Możliwości finansowania deficytu budżetu rosnącym zadłużeniem publicznym zależą od stopnia chłonności i poziomu rozwoju rynku kapitałowego. Jeśli rynek ten jest należycie rozwinięty i instytucje oraz obywatele chętnie kupują obligacje, wówczas nawet 10% udział deficytu w PKB nie musi stwarzać zagrożeń dla finansów publicznych. Zagrożenie pojawia się dopiero wówczas, gdy rynek papierów wartościowych nie jest zbyt chłonny i sprzedaż obligacji idzie opornie, bank centralny musi wykupić pozostałą część wyemitowanych obligacji, co czyni z reguły z dodatkowej emisji pieniądza, która stwarza zagrożenie uruchomienia spirali inflacyjnej.
Rosnący dług publiczny zmniejsza znaczenie polityki pieniężnej, szczególnie wówczas, gdy jego wielkość jest znaczna i zawiera duży procent zobowiązań publicznych o bliskich terminach wykupu.
PODATKI - to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne przekazane przez podatnika na rzecz budżetu państwa, miasta lub gminy.
Podstawą pobierania podatku są obowiązujące przepisy prawa, a podatnikiem może być osoba fizyczna lub prawna. Podatki bezpośrednie płacone są od dochodów przedsiębiorstw i dochodów indywidualnych ludności.
Podatki pośrednie płacone są za pośrednictwem cen przy nabywaniu dóbr i usług.
Podatek bezpośredni od dochodów przedsiębiorstw ma charakter liniowy, tzn. skala podatku dochodowego płaconego od zysku brutto jest jednakowa dla wszystkich producentów niezależnie od wysokości osiąganego dochodu.
Podatek bezpośredni od dochodów indywidualnych zbudowany jest na zasadzie progresji podatkowej, tzn. najniższa skala podatkowa płacona jest od dochodów najniższych, stopniowo wzrasta, aż osiąga górną granicę sięgającą nawet 40% od dochodów najwyższych
Progresywna stopa podatków zmniejsza rozpiętości występujące między dochodami i zgodna jest z zasadą sprawiedliwości społecznej. Obciąża ona bowiem relatywnie w większym stopniu grupy lepiej zarabiające niż grupy mniej zarabiające.
Polityka podatkowa powinna wynikać z kilku podstawowych zasad:
- sposób płacenia podatków powinien być wygodny dla podatnika,
- koszty poboru podatków powinny być niskie,
- podatki nie powinny niszczyć motywacji podatnika do zwiększenia jego aktywności gospodarczej
- ludzie muszą z góry wiedzieć, jakie podatki będą musieli zapłacić w danym okresie.
Podatki bezpośrednie uszczuplają możliwości ponoszenia wydatków na cele konsumpcyjnej inwestycyjne. Zwiększają dochody i wydatki budżetu państwa
Podatek obrotowy, płacony był od sprzedaży (obrotu) towarów. Nie obejmował on wszystkich produktów, a jedynie finalne dobra konsumpcyjne. Formalnie podatek ten płacił do budżetu państwa sprzedawca, ale faktycznie pochodził on z kieszeni nabywcy dóbr konsumpcyjnych, który zmuszony był płacić cenę podwyższoną o podatek obrotowy; miał on więc charakter cenotwórczy. Stopy podatku obrotowego na poszczególne produkty były bardzo zróżnicowane, co wpływało niekorzystnie na proporcje cen.
Powszechny podatek od wartości dodanej (VAT – ang. Value Added Tax) – udoskonalenie podatku obrotowego. Opodatkowaniu w wysokości stawki podstawowej 22% podlegają wszystkie ogniwa produkcji i obrotu. Ten system jest korzystniejszy dla budżetu państwa. Zapewnia szybszy i bardziej systematyczny napływ dochodów do budżetu, gdyż nie trzeba czekać , aż zostanie wytworzony i sprzedany produkt finalny. Ma też przewagę nad pod. bezpośrednim, bo nie zależy od stopnia rentowności przedsiębiorstw oraz czasu sporządzenia bilansu, a także rachunku zysku i strat. Jego zaletą jest to, że w przeciwieństwie do pod. doch., którego wysokość może podcinać motywację przedsiębiorstwa i hamować wzrost wydatków inwestycyjnych, obciąża on społeczeństwo za pośrednictwem wyższych cen, ale nie wywiera ujemnego wpływu na rentowność netto przedsiębiorstwa i tym samym na jego działalność gospodarczą.
W Polsce stosowane są dwie stawki podatku: stawka podstawowa 22% i stawka preferencyjna na niektóre towary 7%. Wszystkie towary objęte eksportem są wolne od podatku od wartości dodanej. Dzięki temu zwiększono opłacalność eksportu i w pewnym stopniu jego pozycję konkurencyjną na rynkach międzynarodowych. Oprócz VAT stosowany jest też specjalny podatek pośredni, zwany akcyzą.
Stopa podatku od takich towarów jak: alkohol, piwo, paliwa, samochody osobowe, zapałki, sól itp. Jest znacznie wyższa i bardzo zróżnicowana, co zapewnia łatwe i duże dochody budżetu państwa.
Klasyfikacja podatków w Polsce wg kryteriów:
I. Kryterium przedmiotu opodatkowania (co podlega opodatkowaniu)
1. Podatki przychodowe – podstawą opodatkowania jest przychód np.: podatek leśny, rolny. Opierają się na cenach świadczących o osiąganych dochodach. Pomijane są koszty poniesione na wszystkie przychody, a jedynie przyjmuje się w formie domniemania, że dochód został otrzymany.
2. Podatki dochodowe – podatek dochodowy od osób fizycznych i prawnych. Ma charakter osobisty (od nadwyżki przychodów nad poniesionymi kosztami uzyskania tych dochodów).
3. Podatki majątkowe (płacone od majątku). Zróżnicowane, uzupełniają podatki dochodowe.
a) od wielkości majątku (posiadania)
- podatek od nieruchomości,
- podatek od środków transportu,
- dywidendy (które płacą przedsiębiorcy)
- oprocentowanie kapitału w jednoosobowych spółkach skarbu państwa
b) podatki od przyrostu majątkowego
- podatek od spadków i darowizn
4. Podatki od wydatków – naliczane w momencie płacenia za kupowane dobro lub usługę. Ich ciężar ponosi konsument,
a podatnikiem jest sprzedawca dobra
a) od towarów i usług (VAT)
b) akcyzowy
c) podatek od gier
II. Kryterium stosunku przedmiotu opodatkowania do źródła podatku (relacja: kto jest obciążony podatkiem, a kto go uiszcza)
1. Podatki bezpośrednie – opodatkowaniu podlegają dochody podatnika oraz posiadany przez niego majątek np.:
a) podatki przychodowe
b) podatki dochodowe
c) podatek majątkowy od posiadania majątku oraz przyrostu majątku
2. Podatki pośrednie – są jednym ze składników cen produktów i są płacone w momencie dokonywania zakupów.
a) podatki od obrotu majątkiem i wydatków,
b) pozostałe podatki
III. Kryterium podziału dochodów podatkowych między państwo i samorząd terytorialny
1. Państwowe – trafiają do Centralnego Budżetu Państwa. Zasilane wpływami z podatków budżetu państwa i budżetów gmin
a) podatek od towarów, usług.
2. Samorządowe – trafiają wyłącznie do Kasy Samorządu.
a) podatek rolny,
b) podatek leśny,
c) podatek od nieruchomości,
d) podatek od środków transportowych.
3. Podatki wspólne – trafiają częściowo do Centralnego Budżetu Państwa, częściowo do Samorządowego.
a) podatek od osób fizycznych (85% przypada budżetowi państwa, 15% gminom),
b) podatek od osób prawnych (95% państwo, 5% gminy)
Przychody z podatków
T2 b Krzywa Laffera
T3
T1 a
0 T1/Y1 T2/Y2 T3/Y3 100% Stopa podatkowa
Krzywa opiera się na założeniu, że wpływy do budżetu (z podatków) zależą od dwóch wielkości:
- podstawy opodatkowania (wysokości dochodów) Y1
- wysokości stóp podatkowych h= T/Y
Przy niskiej stopie opodatkowania np. T1/Y1= 20% i dochodzie stanowiącym podstawę opodatkowania wynoszącym 500 jednostek pieniężnych, można uzyskać takie same wpływy do budżetu T1, jak przy wysokiej stopie opodatkowania np T2/Y3=80% oraz dochodzie wynoszącym 125 jednostek.
Czynniki wzrostu gospodarczego
Wzrost gospodarczy jest to stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi.
Rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym, obejmuje ono bowiem nie tylko wszystkie składniki wpływające na wzrost dochodu narodowego, ale także jakościowe przemiany zachodzące w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej i instytucyjnej strukturze gospodarki narodowej.
Wyróżniamy pewne wielkości ekonomiczne, które powodują wzrost gospodarczy:
1. Kryterium historyczne: kapitał, ziemia i praca
2. Ujęcie modelowe: bezpośrednie i pośrednie czynniki
- czynniki bezpośrednie: wielkość zasobu pracy, wydajność pracy
- czynniki pośrednie: nakłady pracy uprzedmiotowionej, wielkość majątku produkcyjnego, efektywność wykorzystania majątku produkcyjnego, inwestycje, efektywność inwestowania
3. Ujęcie systemowe: czynniki tradycyjne i społeczne
- czynniki tradycyjne: zasoby naturalne, ludzie, wielkość majątku produkcyjnego
- czynniki nowoczesne: postęp organizacji w sferze kierowania organizacją - postęp naukowo-techniczny, postęp organizacyjny, postęp w sferze kierowania gospodarką
- czynniki społeczne
- czynniki o charakterze rynkowym,
- czynniki specjalne (proporcjonalność rozwoju występowania harmonijnych zmian)
4. w innym ujęciu: czynniki intensywne i ekspensywne
- czynniki ekspansywne (wzrost istniejących zasobów) wyróżniamy:
a) wzrost istniejących zasobów (wzrost nakładów pracy, dokupienie ziemi)
b) przyrost zatrudnienia
c) przyrost majątku
d) inwestycje
- czynniki o charakterze intensywnym:
a) bardziej efektywne użytkowanie czynników (przez wzrost wydajności pracy)
b) wzrost efektywności wykorzystania majątku, uzyskiwanie większych efektów z tego majątku
c) wzrost efektywności inwestowania
Bezpośrednie czynniki wzrostu gospodarczego:
Zatrudnienie i wydajność pracy wpływają na wielkość przychodu narodowego
D=Z x W
D – dochód narodowy
Z – zatrudnienie
W – wydajność pracy
ΔD = ΔZ x W + Z x ΔW + ΔZ x ΔW
- względny przyrost dochodu narodowego
r = α + β
Przyrost zatrudnienia zależy
- od liczebności osób w wieku produkcyjnym (gdzie istnieje dolna i górna granica pracy).
- w pewnym ujęciu czasowym zależy też od przyrostu naturalnego (wyż demograficzny lub niż demograficzny).
Te zjawiska rzutują na strukturę ludności. Na wielkość liczby ludności wpływają również zjawiska migracyjne.
Definicje emigracja i imigracja
Saldo tej migracji wpływa na wielkość przyrostu naturalnego.
Na liczebność zatrudnienia wpływa również proces kształcenia, kwestia wieku emerytalnego i sytuacja ekonomiczna.
Wydajność pracy – jest mierzona wielkością pracy przypadającą na jednego zatrudnionego.
Na wydajność pracy wpływają:
- warunki naturalne np.: rolnictwo (temperatura, opady, urodzaj), transport (mgła, burza)
- technika i organizacja pracy (wyposażenie techniczne)
- organizacja pracy
- elementy motywacji pracy (materialne i niematerialne)
- warunki pracy (oświetlenie, temperatura, hałas, wilgotność, kolor ścian)
- stosunki międzyludzkie pomiędzy podwładnymi a także podwładnymi i przełożonymi
- sprawność kierowania
- czynniki polityczne i społeczne (akceptacja systemu społecznego)
- warunki pogodowe
- atmosfera rodzinna
- kwalifikacje
- warunki dojazdu do pracy
Pracochłonność (odwrotność wydajności) – wielkość nakładów pracy niezbędna na wytworzenie produktu
Intensywność pracy (to nie to samo co wydajność) !!!
Miarą intensywności jest wysiłek umysłowy i fizyczny w pracy.
Czynniki pośrednie wzrostu gospodarczego
- Wielkość majątku produkcyjnego
- Produktywność majątku produkcyjnego
Majątek produkcyjny i jego produktywność
D = Mp x E
Mp – wartość majątku produkcyjnego
E – efektywność wykorzystania majątku produkcyjnego
ΔD = ΔMp x E + Mp x ΔE + ΔMp x ΔE
ΔD – przyrost dochodu
Czynniki wpływające na efektywność wykorzystania majątku:
- efektywność majątku
- całkowita kapitałochłonność produkcji
- techniczne uzbrojenie pracy
- wydajność pracy
efektywność pracy wzrasta wówczas, jeżeli licznik rośnie szybciej (wydajność pracy) niż mianownik (techniczne uzbrojenie pracy)
Kc – całkowita kapitałochłonność produkcji
- techniczne uzbrojenie pracy (wartość majątku na jednego uzbrojonego)
- pracochłonność dochodu narodowego (odwrotność wydajności)
Rodzaje (elementy) równowagi ekonomicznej
Koniunktura gospodarcza w ujęciu ekonomicznym to splot warunków i czynników wywierających wpływ na sytuację gospodarczą kraju, regionu, świata
Co wpływa na sytuację gospodarczą:
- równowaga ekonomiczna – w której przy pełnym wykorzystaniu zasobów produkcyjnych (bogactwo naturalne majątku produkcyjnego, zasoby pracy) zachodzi równość pomiędzy podażą wszystkich dóbr i usług a popytem na nie oraz równość między podażą pieniądza krajowego i zagranicznego a popytem na te pieniądze, zaś wymiana gospodarcza za granicą nie wywołuje trudności płatniczych.
Elementy równowagi ekonomicznej
- wszystkie czynniki twórcze są w pełni wykorzystane
- zapotrzebowanie na dobra i usługi pokrywa się z popytem
Równowaga stała – ma miejsce wówczas, gdy zmiana jakiegoś czynnika spowodowana impulsem zewnętrznym zostaje skompensowana przez zmiany w kierunku przeciwnym. System wraca do poprzedniego stanu równowagi.
Równowaga zmienna – oddziaływanie czynnika zewnętrznego będzie tak wielkie, że powrót do poprzedniego stanu równowagi jest niemożliwy i wobec tego system przechodzi do nowego układu równowagi.
Równowaga zewnętrzna – kojarzy się z równowagą bilansu płatniczego. Inaczej nazywana jest równowagą płatniczą. Jeśli jesteśmy w stanie regulować wszystkie płatności, to równowaga zewnętrza ma miejsce.
Równowaga wewnętrzna – obejmuje równowagę na wszystkich rynkach w kraju:
- rynek dóbr konsumpcyjnych
- rynek dóbr kapitałowych
- rynek dóbr pieniężnych
- rynek pracy
- rynek ziemi
- rynek nieruchomości
Jednym z rodzajów równowagi wewnętrznej jest równowaga rynkowa.
Cechy równowagi rynkowej:
- nie występuję wzrost poziomu cen bez uprzedniego wzrostu dochodu (nie ma inflacji)
- cały efektywny popyt może być zaspokojony z bieżącej produkcji i rezerw
- nie tworzą się zapasy, których nie można upłynnić przez obniżkę cen
Oprócz ogólnej równowagi rynkowej (łączny popyt całkowity = łącznej całkowitej podaży) istnieją równowagi cząstkowe.
Polityka antykryzysowa (interwencjonizma państwowy)
Jedną z funkcji gospodarczych państwa jest funkcja stabilizacyjna, czyli działania państwa w celu stabilizacji gospodarczej. Polityka antykryzysowa ma na celu zapobiegać zachwianiom gospodarczym takim jak bezrobocie, wysoka inflacja, spadek wzrostu gospodarczego. Do krótkoterminowych działań zapobiegawczych można zaliczyć przeciw działanie bezrobociu (np. inwestowanie w szkolenia bezrobotnych w celu zmiany kwalifikacji), zwalczanie inflacji, zapobieganie bieżącym wahaniom koniunkturalnym, stabilizacja rynku pieniężnego oraz dążeniu do równowagi bilansu płatniczego. Do długookresowych zalicza się : regulowanie stopy wzrostu gospodarczego, przeprowadzanie zmian strukturalnych gospodarki, nakłady na badania naukowo-techniczna.
Czynnikami nakręcającymi koniunkturę, oraz wpływającymi na działania antykryzysowe, czyli wyprzedzające ewentualne zagrożenia kryzysem są inwestycje publiczne, zakupy rządowe ( w szczególności ważną pozycję w zakupach stanowią zakupy produktów rolnych, bez których ujawniły by się zwłaszcza kryzysy agrarne), polityka podatkowa (powinna zwalniać od podatku, uwzględniać ulgi dla przedsiębiorstw działających w rejonach najbardziej narażonych na kryzysy), polityka regulacji cen i płac (aby ceny nie wpływały na obniżenie popytu na towary).
KLASYCZNY CYKL KONIUNKTURALNY.
Trend inaczej tendencja rozwojowa produkcji to wygładzona ścieżka obrazująca rozwój produkcji w długim okresie po wyeliminowaniu krótkookresowych wahań.
Cyklem koniunkturalnym nazywamy krótkookresowe odchylenia produkcji, aktywności gospodarczej od jej trendu. Polega na wahaniach produkcji, zatrudnienia, aktywności gospodarczej wokół długookresowych trendów.
Wykres przebiegu cyklu koniunkturalnego
Poziom produkcji (produktu społecznego)
G
G linia trendu
D
D
Pełny cykl Czas
Pełny cykl
G - górny punkt zwrotny
D - dolny punkt zwrotny
G D faza cyklu (okres między dwoma kolejnymi punktami zwrotnymi)
Linia trendu ma charakter rosnący np. kolejne punkty zwrotne górne mają tendencję rosnącą
Amplituda wahań – to odległość od punktu zwrotnego do linii trendu
Najbardziej znanym cyklem jest Klasyczny cykl koniunkturalny, występował w XIX
i XX wieku do II wojny światowej i jego przebieg trwał od 7 do 10 lat.
Wykres przebiegu klasycznego cyklu koniunkturalnego
A B C D E czas
A - najwyższy punkt koniunkturalny gospodarki
RECESJA EKSPANSJA
A do B - faza kryzysu C do D - faza ożywienia
B do C - faza depresji D do E - faza rozkwitu
Przebieg klasycznego cyklu koniunkturalnego
W wahaniach cyklu koniunkturalnego można wyróżnić cztery podstawowe fazy:
1. kryzys (lub recesja w zależności od skali spadku produkcji)
2. depresja (lub dno kryzysu)
3. ożywienie gospodarcze
4. wysoka koniunktura (rozkwit gospodarczy)
Między poszczególnymi fazami zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, co oznacza że mechanizmy i procesy zachodzące w jednej fazie cyklu warunkują mechanizmy i procesy w następnej fazie. Przebieg cykli jest nieregularny, różnią się one między sobą długością poszczególnych faz oraz amplituda wahań.
Punktem wyjścia jest tak zwany kryzys nadprodukcji (przewaga podaży
w porównaniu z efektywnym popytem), w wyniku procesów inwestycyjnych, które są niekontrolowane, czyli nadmierna rozbudowa potencjału. Przy tej skali produkcji, dochodów itd. rynek nie może wszystkiego wchłonąć. Następuje ograniczenie produkcji, inwestycji (co pociąga za sobą kryzysy u przedsiębiorców związanych z danym producentem), zatrudnienia, zamówień na surowce i kooperacje. Spada zysk, siła nabywcza, rośnie bezrobocie. Zmniejsza się stopień wykorzystania zasobów, ogranicza się inwestycje.
Następuje faza depresji, która odznacza się względną stabilizacją gospodarki na obniżonym poziomie, na rynku zostają te przedsiębiorstwa, które przy tak niskich cenach mają zyski. Banki komercyjne maksymalnie ograniczają kredyt. W pewnym momencie tej fazy gospodarka osiąga najniższy poziom – jest to tzw. dolny punkt zwrotny. Gospodarka funkcjonuje na zwolnionych obrotach i dalej już ani inwestycje, ani konsumpcja nie wykazują tendencji malejącej. Dochodzi w ten sposób do dna kryzysu.
W tym okresie silniejsi przedsiębiorcy, którzy przetrwali kryzys, wykorzystują okres niepomyślnej koniunktury i dokonują stopniowo renowacji swego kapitału - zaczynają zwiększać zatrudnienie i inwestycje. Zaczyna się faza ożywienia. Zaczyna się poprawiać relacja cen do kosztów wytwarzania, co prowadzi do zwiększenia zysków. Nagromadzone środki pieniężne w bankach komercyjnych szukają ujścia handlowego, co powoduje obniżenie stopy procentowej – tańsze kredyty pozwalają na większe inwestowanie. Rosną kursy akcji i obligacji.
Ożywienie obejmuje coraz to nowe dziedziny życia gospodarczego aż osiągnie nową fazę szczytowego rozwoju, zaczyna się faza rozkwitu charakteryzująca się dalszym wzrostem poszczególnych wskaźników aktywności gospodarczej, ale już w zwolnionym tempie. Szczytowy stan koniunktury gospodarka wykazuje wówczas, gdy inwestycje osiągają swój najwyższy poziom i dalej już przestają rosnąć. Stopniowo narastają nowe sprzeczności i napięcia w gospodarce, które wcześniej czy później kładą kres ekspansji inwestycyjnej i uruchamiają mechanizmy przejściowego regresu gospodarczego.
Bezrobocie i formy bezrobocia
Pełne zatrudnienie – występuje wtedy, gdy stopa bezrobocia sięga 3 4%
Bezrobocie – to brak równowagi na rynku pracy. Rynek nie jest w stanie przy pomocy swoich mechanizmów przywrócić równowagi tam, gdzie jest zachwiana.
Do bezrobotnych zalicza się osoby w wieku produkcyjnym, które są zdolne i gotowe do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce oraz pozostają bez pracy , pomimo podjęcia poszukiwań pracy.
Stopa bezrobocia – jest to odsetek nie zatrudnionej siły roboczej w stosunku do ogólnej liczby ludzi zdolnych do pracy.
Wiek produkcyjny – dla kobiet 18-59 lat życia, dla mężczyzn 18-64 lat życia.
Przyczyny bezrobocia są bardzo różnorodne. Wspomnieć należy o liberaryzacji handlu zagranicznego, wdrażaniu nowych technologii pracooszczędnych oraz o nadmiernie opiekuńczych rozwiązaniach socjalnych w Europie Zachodniej. Główna przyczyną wysokiego bezrobocia są zmiany strukturalne polegające na tym, ze pracochłonne dziedziny gospodarki przenosi się do krajów o taniej sile roboczej, a pozostawia te, które wymagają wysokiej techniki, kreatywności oraz wysokich kwalifikacji.
Rozmiary bezrobocia zależą od trzech czynników:
1. współczynnika aktywności zawodowej,
2. liczby ludności w wieku produkcyjnym
3. rozmiarów zatrudnienia
Rodzaje (formy) bezrobocia:
Można spotkać różne klasyfikacje bezrobocia. Zgodnie z dość powszechną klasyfikacją wyróżnić można:
- bezrobocie wynikające z niedopasowań strukturalnych
- bezrobocie związane z nadwyżką całkowitej podaży siły roboczej nad całkowitym popytem na siłę roboczą:
Bezrobocie związane z niedopasowaniami strukturalnymi obejmuje:
- bezrobocie frykcyjne
- bezrobocie strukturalne
Bezrobocie frykcyjne powstaje w związku z powolnością przystosowań struktury podaży siły roboczej i struktury popytu na siłę roboczą na rynku pracy.
Jest to zjawisko normalne w gospodarce, w której struktura siły roboczej oraz liczba oferowanych miejsc pracy zmieniają się nieustannie. Obejmuje ono niemożliwy do obniżenia poziom bezrobocia, występujący w każdym dynamicznym społeczeństwie. Tworzą je osoby o ułomnościach fizycznych lub psychicznych, które utrudniają im podjecie pracy oraz osoby chwilowo pozbawione pracy ze względu na zmianę zawodu. W dynamicznej gospodarce ustawicznie pojawiają się niedopasowania (frykcje) między wolnymi miejscami pracy a wolna siła roboczą, gdyż ciągle zachodzą procesy dotyczące tworzenia i likwidacji miejsc pracy, napływu siły roboczej na rynek pracy i odpływu oraz zmiany miejsc pracy przez pracowników. W rezultacie tych procesów zawsze występuje pewna liczba wolnych miejsc pracy i osób bezrobotnych. Ze względu na to, że informacje posiadane przez pracodawców i pracowników są niedoskonałe, musi upłynąć jakiś czas, zanim bezrobotni znajdą czekające na nich miejsca pracy
Bezrobocie strukturalne to taki rodzaj bezrobocia, które powstaje w rezultacie niedopasowań struktury siły roboczej i popytu na siłę roboczą przede wszystkim ze względu na rozbieżność ludzkich kwalifikacji i rodzaju oferowanej pracy w warunkach zmieniającego się popytu i produkcji. U podstaw tych niedopasowań leżą procesy upadku lub rozwoju pewnych branż i gałęzi, związane z tendencjami postępu technicznego i kierunkami międzynarodowego podziału pracy. Bezrobocie to może mieć charakter dosyć trwały, gdyż jego likwidacja wymaga zazwyczaj dłuższego okresu w związku z koniecznością zmiany zawodu, kwalifikacji, czy nawet miejsca zamieszkania.
Bezrobocie związane z nadwyżką całkowitą podaży siły roboczej nad całkowitym popytem na siłę roboczą:
wśród ekonomistów istnieją zasadnicze rozbieżności poglądów w kwestii przyczyn tego bezrobocia, rozróżniamy więc np.:
Bezrobocie keynesowskie - wynikające z niedostatku popytu - powstaje kiedy popyt globalny (konsumpcyjny i inwestycyjny) zmniejszył się, a płace i ceny nie zdążyły dostosować się, co przeszkodziło przywróceniu pełnego zatrudnienia. Ponieważ skala popytu globalnego ulega koniunkturalnym wahaniom, ten typ nazywamy także bezrobociem koniunkturalnym.
Bezrobocie klasyczne (neoklasyczne) oznacza rodzaj bezrobocia pojawiającego się wtedy, kiedy płaca jest rozmyślnie utrzymywana powyżej poziomu, przy którym krzywe podaży pracy i popytu na nią się przecinają. Może to być spowodowane albo działalnością związków zawodowych, albo ustawodawstwem określającym wysokość płac minimalnych, które powoduje, że płace utrzymywane są na poziomie wyższym od poziomu równowagi.
Ogólnie bezrobocie można także podzielić na bezrobocie dobrowolne
i przymusowe
Bezrobocie dobrowolne charakteryzuje się tym, że pracownik po utraceniu pracy nie decyduje się podjąć innego rodzaju pracy za mniejsze wynagrodzenie, lub nie godzi się na obniżenie płac (jako całość pewnej gałęzi przemysłu) do poziomu rentowności przy zachowaniu poprzedniego poziomu zatrudnienia i produkcji.
Bezrobocie przymusowe charakteryzuje się tym, że pracownik jest gotów zaakceptować przedłożoną mu ofertę pracy za obowiązującą na rynku płacę, a mimo to nie może znaleźć zatrudnienia. Nowa ekonomi klasyczna tłumaczy je istnieniem ustawowej gwarancji płacy minimalnej i przede wszystkim działalnością związków zawodowych. Spowodowane jest względną sztywnością płac w stosunku do produkcyjności pracy.
Społeczno-ekonomiczne skutki bezrobocia.
Wydłużenie się okresu pozostawania bez pracy powoduje nasilanie się zjawisk izolacji, napięć i konfliktów społecznych. Bezrobocie jest czynnikiem wpływającym na wzrost patologii społecznej oraz prowadzi do istotnego pogorszenia warunków życia całych społeczności lokalnych. Przy dłuższym okresie pozostawania bez pracy rozpoczyna się proces destrukcji. Wyraża się on izolacją społeczną, brakiem zaufania do samego siebie, niskimi dochodami, stresem w rodzinie, pogorszeniem zdrowia psychicznego i fizycznego i zwiększonymi trudnościami znalezienia nowej pracy.
Społeczne koszty bezrobocia wynikają z niepełnego wykorzystania zasobów pracy
w gospodarce oraz konieczności wspierania osób pozostających bez pracy ze środków publicznych, zwłaszcza w sytuacji bezrobocia przymusowego, gdy gospodarka produkuje mniej dóbr niż wynoszą jej potencjalne zdolności.
Koszty bezrobocia najczęściej rozpatrywane są w rozbiciu na koszty prywatne
i społeczne. Koszty prywatne zależą od charakteru bezrobocia. W przypadku bezrobocia dobrowolnego prywatny koszt jest mniejszy niż prywatne korzyści z bycia bezrobotnym tzn. zasiłki są stosunkowo wysokie do zarobków w proponowanej pracy. Jeżeli bezrobocie jest przymusowe, to cierpienia ludzi są większe i argumentacja na rzecz udzielania im pomocy staje się silniejsza.
Koszty i skutki bezrobocia dzieli się na:
1. Koszty bezpośrednie - wydatki z funduszu pracy, pomocy społecznej. Koszty te odczuwa całe społeczeństwo. Wiąże się to ponoszonymi przezeń dużymi kosztami świadczeń socjalnych, ograniczeniem dochodów z podatków i składek ubezpieczeniowych, rozszerzaniem zjawisk patologicznych, wzrostem napięć społecznych
2. Koszty pośrednie - ulgi i zwolnienia fiskalne w rejonach zagrożonych bezrobociem, luka czynników wytwórczych, koszty związane z ewentualnym zatrudnieniem w szarej strefie gospodarki
3. Pozytywne aspekty społeczno-ekonomiczne - zmiany postaw wobec pracy, racjonalizacja zatrudnienia, wspomaganie procesów restrukturyzacji, racjonalizacja wyboru kwalifikacji i zawodu
4. Negatywne skutki społeczno-psychologiczne i moralne - pogorszenie standardu życia, zagrożenie egzystencji, zagrożenia w sferze psychologicznej człowieka.