Rząd Polski na uchodźstwie
Koncepcje ustroju, granic i władz państwa Polskiego wysuwane przez emigracyjny rząd RP, komunistów związanych z Moskwą i skupionych wokół Polskiej Partii Robotniczej oraz głowy państw koalicji antyhitlerowskiej w czasie trwania II Wojny Światowej, a dokładniej w latach 1941-1945. Polska w 1939 roku padła ofiarą agresji hitlerowskich Niemiec, które w porozumieniu ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, zajęły terytorium II RP i zmusiły rząd polski do emigracji, władze II Rzeczpospolitej opuściły Polskę już 17 IX.
Przekroczyły granicę z Rumunią, po czym zostały internowane, do czego zmusiły Rumunów naciski niemieckie. Prezydent Ignacy Mościcki zgodnie z Konstytucją kwietniową przekazał urząd umiarkowanemu politykowi sanacji Władysławowi Raczkiewiczowi, który 30 IX przyjął dymisję rządu Felicjana Sławoja-Składkowskiego, i stanowisko premiera powierzył Władysławowi Sikorskiemu.
Rząd polski został uznany przez państwa sprzymierzone i tym samym mógł legalnie kontynuować działalność w zakresie, na jaki pozwalały warunki emigracji, ponadto uznanie rządu Sikorskiego zapewniało, że alianci uznają ciągłość państwa polskiego mimo zajęcia jego terytorium przez Niemcy i ZSRR.
W kraju już we IX 1939 roku zaczęto tworzyć struktury państwa podziemnego i ruchu oporu, gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz założył Służbę Zwycięstwu Polski, którą w październiku przekształcono w Związek Walki Zbrojnej, który z kolei w 1942 roku przekształcono w Armię Krajową.
Wszystkie te organizacje były związane z rządem emigracyjnym, nieco później, bo w 1942 roku powstały oddziały ruchu oporu związane z powstałą w tym samym roku PPR, była to tzw. Gwardia Ludowa, a od 1944 Armia Ludowa.
Rząd Sikorskiego już w XII 1939 opracował deklaracje, w której precyzował polskie cele wojenne, do których zaliczono: pokonanie III Rzeszy jako głównego wroga Polski, ponadto w deklaracji potwierdzono stan wojny z ZSRR na skutek agresji z 17 IX 1939 roku, mimo że oficjalnie wojna nie została wypowiedziana, uznano nienaruszalność wschodnich granic RP, deklarowano potrzebę włączenia do państwa polskiego Prus Wschodnich, Śląska Opolskiego i Gdańska. Za swoje główne zadania uznali walkę z okupantem, stworzenie armii polskiej na Zachodzie oraz podporządkowanie sobie struktur podziemnych w kraju.
4 I 1940 roku rząd polski podpisał umowę o współpracy wojskowej z Francją, na mocy, której we Francji miały powstać polskie formacje wojskowe. Po klęsce Francji 18 VI 1940 roku rząd emigracyjny udał się do Londynu skąd prowadził działania dyplomatyczne, w 1941 roku, kiedy wybuchła wojna niemiecko-radziecka, sytuacja uległa zmianie i wskutek nacisków Sikorski był zmuszony zmienić politykę wobec ZSRR, co zaowocowało podpisaniem traktatu polsko-radzieckiego tzw. układu Sikorski-Majski, a następnie 14 VIII umowy wojskowej, która stała się podstawą do utworzenia armii polskiej na terenach ZSRR, dowództwo tej armii powierzono gen. Andersowi, fakty te doprowadziły do prób zdymisjonowania Sikorskiego, które zakończyły się umocnieniem pozycji premiera. W 1942 roku stosunki polsko-radzieckie uległy pogorszeniu na skutek konfliktów w sprawach armii Andersa, ludności polskiej w ZSRR i wschodnich granic Polski, wreszcie w 1943 roku, po ujawnieniu przez Niemców zbrodni katyńskiej, Stalin zawiesił stosunki z rządem londyńskim. Po zawieszeniu stosunków z ZSRR i śmierci Sikorskiego w katastrofie lotniczej nad Gibraltarem 4 VII 1943 roku, premierem został Stanisław Mikołajczyk ze Stronnictwa Ludowego, nie posiadał on takiego autorytetu wśród aliantów jak gen. Sikorski i przez to, a także wskutek coraz większych sukcesów radzieckich na froncie wschodnim był on coraz bardziej izolowany przez uczestników Wielkiej Koalicji, lekceważenie ze strony aliantów i utworzenie w Polsce Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego skłoniło Mikołajczyka do złożenia dymisji, kolejnym premierem został Tomasz Arciszewski, jednak nie był on tak ceniony i szanowany jak Władysław Sikorski czy nawet Mikołajczyk. Wreszcie podczas konferencji w Jałcie, postanowiono utworzyć Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, co musiało wiązać się z wycofaniem przez aliantów poparcia dla rządu londyńskiego.
1944 powstał w Polsce ośrodek władzy konkurencyjny wobec rządu emigracyjnego była to utworzona z inicjatywy Władysława Gomółki Krajowa Rada Narodowa. KRN była namiastką parlamentu o różnorodnych kompetencjach w tym ustawodawczych, w tym samym czasie tzn. też w styczniu 1944 roku powstała, związane z rządem polskim na obczyźnie, Rada Jedności Narodowej, która spełniała funkcje podobne do KRN. Właśnie z powodu pokrywania się kompetencji tych dwóch organów można mówić o występowaniu w Polsce dwuwładzy, która trwała do lipca 1945 roku. 20 VII 1944 utworzono w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który w manifeście ogłoszonym 22 VII uznawał się za jedyną legalną władzę państwa polskiego, jednocześnie negując prawa rządu londyńskiego do sprawowania władzy. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego związany z Moskwą został w XII 1944 przekształcony w Rząd Tymczasowy RP, co wywołało protesty rządu emigracyjnego, W. Churchilla, F.D. Roosevelta i przede wszystkim społeczeństw Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, komuniści bronili się podkreślając, że rząd ten ma charakter koalicyjny, co było jedynie mistyfikacją, ponieważ cały Rząd Tymczasowy był kontrolowany przez PPR. Wreszcie 28 VI 1945 roku powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej uznany przez aliantów, i ze Stanisławem Mikołajczykiem w składzie.
Przez cały czas, kiedy w Polsce trwały zawirowania związane z powstawaniem coraz to nowych ośrodków władzy, Wielka Trójka decydowała o kształcie przyszłej Polski. Na pierwszej z konferencji, która odbyła się w Teheranie, o sprawie polskiej dyskutowano kilkakrotnie, Winston Churchill uważał, że przyszłe państwo polskie powinno być państwem silnym by stworzyć swoisty bufor pomiędzy Niemcami a Rosją Radziecką, jednocześnie godził się na propozycje Stalina, aby granice państwa polskiego wytyczyć zgodnie z zasadą, że Ziemie zamieszkane przez Polaków powinny należeć do Polski, a tereny gdzie istniała większość ukraińska, białoruska lub litewska przyznać Związkowi Radzieckiemu, propozycja ta sprowadzała się do uznania na wsch. linii Curzona jako granicy Polski, chciano wynagrodzić to Polsce nabytkami na zachodzie i północy. Zachodnia granica Polski miała być wytyczona wzdłuż linii rzeki Odry i Nysy (wtedy nie podjęto jeszcze decyzji czy Nysy Kłodzkiej czy Łużyckiej), granice te w zasadzie nie uległy już zmianom, na późniejszych konferencjach w Jałcie i Poczdamie zadecydowano jeszcze, że zachodnią granicą Polski będzie linia Odry i Nysy Łużyckiej, oraz o przynależności Szczecina czy właściwie Stettina do Polski, a także o przesiedleniach ludności niemieckiej z "ziem odzyskanych". Komuniści polscy właściwie nie mieli, albo nie okazywali własnego zdania na temat granic kraju, ponieważ byli oni uzależnieni od Stalina, wykonywali jego rozkazy, i ich poglądy przynajmniej oficjalnie pokrywały się z jego poglądami.
Zupełnie odmienne było stanowisko rządu londyńskiego, który zdecydowanie sprzeciwiał się jakiemukolwiek uszczupleniu ziem polskich na rzecz ZSRR, Sikorski, a później Mikołajczyk uznawali wschodnie granice Polski za nienaruszalne, a jej przyszły kształt miał się pokrywać z granicami z 31 VIII 1939 poszerzonymi o Gdańsk, Prusy Wschodnie i Śląsk Opolski. W 1940 rząd emigracyjny wysunął projekt utworzenia po wojnie konfederacji polsko-czechosłowackiej, projekt ten poparty deklaracją podpisaną 11 XI 1940 w Londynie przez przedstawicieli rządu londyńskiego oraz rządu czechosłowackiego na wychodzctwie, deklaracja ta nie przyniosła jednak konsekwencji politycznych, ponieważ w zaistniałych po wojnie warunkach było to po prostu nierealne. Plany rządu emigracyjnego w związku z klęską Powstania warszawskiego i zajęciem terytorium polskiego przez Armię Czerwoną nie miały szans urzeczywistnienia.
Churchill i Roosevelt kwestie władz polskich chcieli rozwiązać poprzez powszechne i tajne wybory, w których naród polski miał wybrać swój rząd, Stalin owszem zgadzał się na wybory tyle, że nie chciał dopuścić by byli przy nich obecni bezstronni obserwatorzy, co równało się planom sfałszowania ich wyników. Stalin już podczas konferencji w Teheranie miał plan utworzenia wokół ZSRR, z pozoru suwerennych państw, które miały się znajdować pod kontrolą Związku Radzieckiego, Polska jako państwo stosunkowo duże odgrywała kluczową role w tych planach, więc oczywistą rzeczą było, że nie zgodzi się by w tak ważnej kwestii mogła decydować wola wyborców. Na skutek prowadzonej przez Stalina polityki faktów dokonanych Churchill i Roosevelt chcąc nie chcąc musieli zaakceptować jego plany. Komuniści polscy uznali się za legalną władzę, uznając, że legitymizuje ją Konstytucja marcowa, którą określili jako obowiązującą, jednocześnie stwierdzając, że rząd emigracyjny działa na podstawie "faszystowskiej" Konstytucji kwietniowej, więc jego władza nie może być uznana.
Rząd emigracyjny uważał, że Polska posiada legalne władze wybrane w wyborach i działające na podstawie Konstytucji kwietniowej, która nie przestała obowiązywać, uważali ustrój w niej zawarty za obowiązujący, jednak w związku z nastrojami społecznymi w deklaracji RJN związanej z emigracyjnym rządem RP przedstawiono program mocno lewicowy i zbliżony do komunistów z KRN, programy te w zasadzie różniły się jedynie kwestią granic przyszłego państwa.
Koncepcje kształtu państwa polskiego, które przewijały się przez cały czas trwania II W.Ś. były w ostatecznym rozrachunku pozbawione znaczenia, ponieważ w sytuacji, jaka zaistniała po zatrzymaniu ofensywy niemieckiej w ZSRR i po późniejszych sukcesach Związku Sowieckiego jedyną koncepcją, która mogła zwyciężyć i zostać urzeczywistnioną była koncepcja Marszałka Stalina, który widział Polskę jako kraj demokracji ludowej w znacznym stopniu zależny od ZSRR. Wizji tej przeciwstawiali się wprawdzie politycy zachodni z Winstonem Churchillem na czele, jednak nie wiele mogli zdziała w sytuacji, gdy całe terytorium Polski było okupowane przez Armię Czerwoną, i nie chcąc ryzykować wybuchu wojny pomiędzy Sowietami, a Anglią i Francją. Po wojnie wschodnie granice Polski zostały ustalone na linii Curzona, a zachodnie na linii Odry i Nysy Łużyckiej, do wolnych wyborów w Polsce nie dopuszczono, ponieważ komuniści nauczeni przykładem Węgier bali się klęski wyborczej, a swoją władzę legitymizowali poprzez sfałszowane wybory z 1947 roku. Rząd londyński nigdy się z tym nie pogodził i istniał do 1990 roku, kiedy Ryszard Kaczorowski przekazał insygnia prezydenckie Lechowi Wałęsie.
30 IX 1939, Paryż
List Władysława Raczkiewicza do Ignacego Jana Paderewskiego informujący o objęciu urzędu prezydenta Rzeczypospolitej na uchodźstwie.
Treść:
Dostojny Panie!
Pan prezydent Ignacy Mościcki przelał na mnie w dniu dzisiejszym urząd prezydenta Rzeczypospolitej.
Jestem świadom wielkiej odpowiedzialności, która została mi przekazana w obliczu pełnej grozy sytuacji, jaka nad Polską zawisła. Rozumiem, że tylko zespolonym wysiłkiem ludzi dobrej woli, którzy z całą obywatelską i żołnierską szczerością podadzą sobie ręce w tej tak ciężkiej chwili, ludzi, którzy byliby wobec narodu i świata wyrazem zgody i jedności, można pomyśleć o podjęciu pracy nad przyszłością Ojczyzny.
Cały mój wysiłek wytężyłem w tym kierunku, by w warunkach, w jakich się znalazłem, najpełniej zrealizować powołanie Rządu Jedności Narodowej. Symbolem nieskazitelnego patriotyzmu polskiego jest Pan, Panie Prezydencie. Jest Pan wyrazicielem najszlachetniejszym zmęczonego narodu. Pragnieniem moim było, by Panu przypadła misja, która spadła nieoczekiwanie na moje barki.
Wiedziony tymi pobudkami, płynącymi z myśli i serca, w tym szczególnym momencie zwracam się całym głębokim zaufaniem do Pańskiej Dostojnej Osoby jako Człowieka, którego imię otoczone jest czcią powszechną nie tylko wśród Polaków, ale na całym świecie, by zechciał mi okazać swą życzliwość i pomoc.
Proszę o przyjęcie wyrazów najgłębszej czci.
Władysław Raczkiewicz
Generał Władysław Sikorski(1881-1943) – współtwórca i obrońca niepodległości (II w.ś)
Generał Władysław Sikorski należy do pokolenia gigantów, takich jak Roman Dmowski, Ignacy Jan Paderewski, Wojciech Korfanty, Wincenty Witos, Józef Piłsudski, których imiona na zawsze pozostaną związane z walką o niepodległość i jej utrwalaniem. Wśród polityków polskich okresu II wojny światowej Władysław Sikorski zajmował czołowe miejsce jako wybitny mąż stanu, strateg i przywódca, który z najwyższą godnością reprezentował swój naród. Bez cienia służalczości i kompleksów, domagał się od aliantów sprawiedliwych decyzji w kwestiach granicznych. Wierzył w zmartwychwstanie Polski po wojnie. Można powiedzieć, że do tej trudnej misji przygotowywał się przez całe życie.
Sikorski był politykiem, generałem, z wykształcenia inżynier budownictwa wodnego; związany z ruchem wojskowo –niepodległościowym. W 1939 podczas kampanii wrześniowej bez przydziału, przez Rumunię przedostał się do Francji; od 30 IX 1939 premier i min. spraw wojskowych Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, dowodził WP we Francji, od 7 XI również naczelny wódz i Generalny Inspektor Sił Zbrojnych. Dążył do zwycięstwa nad III Rzeszą w sojuszu z mocarstwami zachodnimi i odbudowy niepodległej suwerennej Rzeczypospolitej z przedwojenną granicą wschodnia; od VII 1941 podejmował próby trwałego, równoprawnego ułożenia stosunków z ZSRR; zginął w katastrofie lotniczej w Gibraltarze (okoliczności katastrofy nie zostały w pełni wyjaśnione);
W kwietniu 1939 Francja przyznała Polsce pożyczkę na dozbrojenie w wysokości 430 mln franków. 7 VIII 1939 Wielka Brytania przyznała Polsce kredyt towarowy w wysokości 8 mln funtów. 7 IX 1939 w wyniku układów z Francją i Wielką Brytanią Polska otrzymała kredyty 600 mln franków i 5 mln funtów. Wierzytelności te zostały przyjęte przez utworzony 30 IX 1939 Rząd Rzeczypospolitej na uchodźstwie. Fundusze te były wykorzystane na utrzymanie wojsk polskich, walczących na większości frontów, oraz aparatu państwowego. Na mocy Lend Lease Act z 11 III 1941 rząd polski uzyskał dodatkowo od USA kredyt w wysokości kilkuset milionów dolarów. Po nawiązaniu układów politycznych z ZSRR tamtejszy rząd udzielił rządowi polskiemu dwóch pożyczek (31 XII 1941 i 22 I 1942) w łącznej sumie 400 tys. rubli na wspieranie ludności polskiej oraz utrzymanie tworzonej armii. 25 IV 1943 rząd sowiecki zerwał stosunki z władzami polskimi w Londynie. Polskie środowiska, komunistyczne, skupione w działającym w ZSRR Związku Patriotów Polskich doprowadziły do utworzenia tam dywizji, korpusu, a od kwietnia 1944 Armii Polskiej. 1 I 1944 komuniści polscy utworzyli w Warszawie Krajową Radę Narodową, poszerzoną następnie o przedstawicieli sił niekomunistycznych, która odmówiła legalnemu rządowi RP na uchodźstwie prawa występowania w imieniu narodu. 20 VII 1944 w Moskwie został utworzony Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. 26 VII 1944 PKWN uzyskał oficjalne uznanie władz ZSRR, a 31 XII 1944 został przekształcony w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej z siedziba w Lublinie (od 1 II 1945 w Warszawie. Premierem został Edward Osóbka-Morawski, wicepremierami Władysław Gomółka i Stanisław Janusz. Rząd Tymczasowy ogłosił się jedyną legalną władzą w Polsce, odmawiając legalności uznawanemu przez państwa zachodnie rządowi na uchodźstwie.
RADA NARODOWA, organ doradczy i opiniodawczy prezydenta i rządu RP na uchodźstwie, utworzony XII 1939; zastępowała parlament; także p.n. Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej; liczyła kilkudziesięciu radnych (początkowo 22), w większości przedstawicieli stronnictw koalicji rządowej; prezes Rady: I. Paderewski (nominalny ze względu na stan zdrowia, faktycznie pracami Rady I kadencji kierował S. Mikołajczyk); na posiedzeniach Rady omawiano podstawowe zagadnienia sytuacji międzynar. i pol. polityki zagr.; w okresie sporów w kwestii uregulowania stosunków pol.-sowieckich Rada Narodowa została VIII 1941 rozwiązana; powołana ponownie XI 1942, z przewodn. S. Grabskim, prowadziła prace do VI 1945 (powołanie w wyniku konferencji moskiewskiej Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej);