Gospodarka Rzeczypospolitej na drodze do upadku (1650-1795)

Państwo:
Wojny w drugiej połowie XVII w.:

·w 1648 r. wybuchła wojna domowa na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej
·do przyczyn wybuchu wojny domowej można zaliczyć konsekwencje unii brzeskiej (1596), ingerencje państw ościennych, oraz próbę stworzenia państwa ukraińskiego
·w 1654 Chmielnicki oddał się w opiekę Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, co wywołało wojnę Polski z Moskwą
·wojna zakończyła się w 1667 rozejmem andruszowskim i podziałem Ukrainy
·Rzeczpospolita utraciła województwa smoleńskie i czernihowskie, zadnieprzańską część województwa kijowskiego oraz miasto Kijów
·zostaje zatwierdzony rozejm w 1686 r. przez pokój Grzymułtowskiego
·na podstawie traktatów welawsko-bydgoskich z 1657 Prusy Książęce zostały zwolnione z zależności lennej, by w niedalekiej przyszłości przekształcić się Królestwo Pruskie
·w trakcie wojny ze Szwecją (1655-1660) król szwedzki Karol X rozpoczął działania dyplomatyczne prowadzące do rozbioru Rzeczypospolitej
·1660 – pokój Oliwski zawarty ze Szwecją
·po abdykacji Jana Kazimierza w 1668 rozpoczął się okres wznowienia wojen polsko-tureckich i polsko-tatarskich
·wraz ze śmiercią Jana III Sobieskiego 1 1696 zakończył się okres, w którym Rzeczpospolita traktowana była jako mocarstwo
·zwycięska bitwa z Turkami pod Wiedniem w 1683 r.
·zawarcie pokoju z Rosją 1 1686 r. miało zapewnić bezpieczeństwo polskiej granicy wschodniej
·1700 r. – na Litwie wybuchła wojna domowa

Czasy saskie i wojna północna:

·1697 – na króla Polski wybrany został elektor saski – August II
·w 1701 r. elektor brandenburski koronował się na króla Prus
·w 1700 r. wybuchła wojna północna
·August II włączył Rzeczpospolitą do antyszwedzkiej koalicji Rosji, Saksonii i Danii
·abdykacja Augusta II i elekcja na tron polski Stanisława Leszczyńskiego
·Stanisław Leszczyński był królem Polski w latach 1704-1711
·na tron Polski wrócił August II i panował do 1733 roku
·wojna północna i zwycięstwo Rosji otworzyły okres stopniowej utraty suwerenności Rzeczypospolitej
·„przymierze trzech czarnych orłów” – 1732, zawarte przez Rosję, Austrię i Prusy (dotyczyło sukcesji w Polsce po śmierci Augusta II i zachowania wolnej elekcji)
·w 1733 wybuchła wojna o tzw. sukcesję polską, w której Stanisław Leszczyński przegrał walkę o odzyskanie tronu
·1734 – koronacja Augusta III na króla Polski
·1735 – Francja zawarła pokój z Austrią
·1736 – Sejm specyfikacyjny (umacnia władzę Augusta III oraz wpływy Rosji w Polsce)
·rządy Sasów (czasy saskie – okres panowania dwóch Augustów) w Polsce opierały się na dwóch zasadach: 1) sojuszu z Rosją, 2) utrzymania ustroju społeczno-politycznego Rzeczypospolitej
·August III szykując się do objęcia tronu polskiego zmienił swoje wyznanie z protestanckiego na katolickie
·przestały funkcjonować Akademie: Krakowska, Wileńska i Zamojska, zastąpiły je kolegia jezuickie
·okres panowania Augusta III, to okres pokoju – Rzeczpospolita nie prowadziła żadnych wojen
·1756-1763 – wojna siedmioletnia
·panujący krótko Piotr III, przed śmiercią, przechodząc na stronę Fryderyka II, zdążył uratować Prusy przed rozbiorem
·lata 1726-1764 - zrywane były wszystkie sejmy walne (paraliż ustawodawstwa, skarbu i siły militarnej państwa)

Czasy stanisławowskie i pierwszy rozbiór Polski:

·po śmierci Augusta na tron wybrano Stanisława Poniatowskiego
·lata 1764 – 1766 – to okres kiedy król i jego współpracownicy przystąpili do przygotowywania reform
·początek 1767 r. to ponownie wkroczenie wojsk rosyjskich do kraju
·Sejm obradujący w 1768 r. uchwalił prawa kardynalne (wolna elekcja, liberum veto, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, przywileje stanu szlacheckiego)
·Sejm przyjął także prawa polityczne dysydentom (innowiercy)
·partia antyrosyjska i antykrólewska zawiązała 29 lutego 1768 r. konfederację w Barze (program obejmował: detronizację Stanisława Augusta, odzyskanie suwerenności narodowej, odejście od równouprawnienia dysydentów oraz powołanie na tron dynastii saskiej)
·w połowie XVII w Przemyśl był stolicą Ziemi Przemyskiej i ważnym ośrodkiem handlowym
·w czasie konfederacji Barskiej w 1769 Fryderyk II pruski rozpoczął negocjacje z Rosją dotyczące rozbioru Rzeczypospolitej
·5 sierpnia 1772 – podpisanie traktatu rozbiorowego (Rosja, Prusy, Austria)
·trzy postawy polaków na politykę rosyjską: 1) pragmatyczna – Adam Czartoryski starał się odzyskać niepodległość drogą ugody, pertraktacji i nacisków, bez użycia siły zbrojnej; 2) insurekcyjna – Tadeusz Kościuszko próbował odzyskać niepodległość drogą zbrojną; 3) Gabriel Podoski, Adam Poniński, Franciszek Branicki starali się przekształcić Polskę w część imperium rosyjskiego za cenę zachowania swej władzy politycznej
·1773 – w Polsce i innych krajach zniesiono zakon jezuitów
·zreorganizowano Uniwersytet Wileński i Jagielloński
·1775 – powstała Rada Nieustająca – pierwszy nowoczesny rząd Rzeczypospolitej

Sejm Czteroletni. Drugi i trzeci rozbiór Polski:

·1788 Sejm Czteroletni zwany też Wielkim, nie obowiązywało liberum veto, przeprowadził zasadnicze reformy w ustroju Rzeczypospolitej
·wprowadzono pobór wojskowo spośród poddanych chłopów w stosunku 1 poborowy na 100 dymów szlacheckich oraz 50 dymów królewskich i duchownych
·służba wojskowa miała trwać 6 lub 8 lat
·żołnierze po 12 latach nienagannej służby mogli uzyskać wolność osobistą
·1789 Sejm powołał komisje cywilno-wojskowe mające przejąć całość administracji terytorialnej w województwach, powiatach i miastach
·3 maja 1791 przy niewysokiej frekwencji poselskiej Sejm uchwalił konstytucję mającą charakter ustawy zasadniczej. Zgodnie z konstytucją Rzeczpospolita miała stać się monarchią dziedziczną
·czynne i bierne prawo wyborcze szlachty oparto na cenzusie majątkowym
·w 1792 wybucha wojna polsko-rosyjska w obronie konstytucji i zastała Rzeczpospolitą nie przygotowaną do prowadzenia skutecznych działań obronnych
·po pierwszych porażkach król przystąpił do Targowicy, co zakończyło wojnę
·rezultatem przegranej wojny był drugi rozbiór Polski 1973 roku (bez Austrii)
·wiosną 1794 wybuchło powstanie kościuszkowskie
·na wybuch powstania kościuszkowskiego miały wpływ trzy czynniki: 1) bunt wojska przeciwko hetmanom, 2) insurekcja mieszczańska w Warszawie i Wilnie, 3) ogólnonarodowe powstanie przeciwko Rosji
·na czele powstanie stanął Kościuszko, ogłosiwszy się jego naczelnikiem
·Kościuszko ogłosił pobór powszechny mężczyzn w wieku od 18 do 28 lat
·Kościuszko (licząc na udział chłopów w powstaniu) 7 maja 1794 ogłosił w obozie pod Połańcem uniwersał, w którym nadawał chłopom wolność osobistą, zmniejszał pańszczyznę i zapewniał ze strony władz powstańczych obronę przed samowolą dziedziców
·o klęsce powstania zadecydowała przegrana bitwa pod Maciejowicami (ranny Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej)
·wraz z upadkiem Warszawy wygasło powstanie
·1795 – to trzeci rozbiór Polski (państwo polskie zniknęło z mapy Europy)
·pozbawiony królestwa Stanisław August abdykował

Społeczeństwo:

Zaludnienie:
·zmiany liczby ludności były konsekwencją wielu zjawisk: zmian granic, wojen, epidemii, migracji, przyrostu naturalnego
·na niski przyrost naturalny wpływała bardzo wysoka śmiertelność niemowląt, choroby epidemiczne (najczęściej nim ulegały dzieci i ludzie starsi)
·w okresach nawiedzanych „morowym powietrzem” występował ujemny przyrost naturalny (większa liczbą zgonów niż urodzeń)
·szczególne straty spowodowała epidemia, która przypadała na lata: 1651-1652, 1677-1680, 1707-1710
·nasilenie zachorowań związane było z wojnami i pogorszeniem warunków życia ludności

Struktura społeczna:

Szlachta:
·panowie (dzisiaj używa się określenia magnateria lub arystokracja)
·ziemianie (czyli dziedzicy, ich poziom majątkowy był zróżnicowany, w grupie mieścili się posiadacze jednego folwarku, jednego jak i kilku kluczy)
·szlachta szaraczkowa (posiadała gospodarstwa zbliżone areałem do chłopskich, oraz szlachtę bez ziemi tzw. gołotę)
·prawo zakazywało używania tytułów arystokratycznych (książę, hrabia, baron), wyjątkiem były dziedziczne tytuły książąt ruskich oraz potomków dynastii królewskich
·stan szlachecki pod koniec XVII w był prawie w całości wyznania rzymskokatolickiego

Duchowieństwo:

Rzymskokatolickie:
·(szczyt hierarchii) 2 arcybiskupów i 15 biskupów, pochodzących z rodzin magnackich i wchodzących do Senatu Rzeczypospolitej
·wyodrębnić trzeba wyższych duchownych tzw. kanoników
·poza arystokracją kościelną większość proboszczów żyła poniżej standardu ziemian
·osobną grupę stanowił kler zakonny liczący ok. 17 tys. zakonników i zakonnic
grekokatolickie:
·głową był metropolita kijowski
·biskupstwa obsadzane były głównie przez członków zakonu bazylianów
·biskupi uniccy i innych wyznań chrześcijańskich nie wchodzili do Senatu

Mieszczanie:

·był silnie zróżnicowany zaczynając od bogatych kupców i bankierów aż po plebs miejski pozbawiony własności i praw miejskich

Włościanie:

·stanowili najliczniejszą grupę Rzeczypospolitej
·ok. 3,5 mln włościan było wyznania rzymskokatolickiego, 2,6 mln greckokatolickiego, 300 tys. prawosławnych

Ludność żydowska:

·stanowiła osobną grupę
·liczebność grupy na przestrzeni kilku wieków znacznie wzrosła

Rolnictwo:

Wieś i folwark:
·wojny w połowie XVII w doprowadziły do wielkich zniszczeń w rolnictwie
·dekapitalizacji majątków towarzyszyło gwałtowne zmniejszenie produkcji
·reakcją dworów na spadek efektywności gospodarowania było dążenie do zwiększenia wymiaru robocizny przymusowej
·w wyniku nadmiernych ciężarów pańszczyźnianych gospodarka chłopska zubożała
·spadek eksportu spowodował zmniejszenie dochodów właścicieli folwarków, aby je utrzymać na dawnym poziomie wprowadzono monopole dworskie: propinacji i młynów
·dzierżawcami (arendarzami) karczem dworskich byli najczęściej Żydzi
·w XVIII w utrzymała się w Rzeczypospolitej tradycyjna gospodarka folwarczno-pańszczyźniana (zmiany, które nastąpiły były na gorsze a nie na lepsze)
·upadek słabszych ekonomicznie folwarków
·w wyniku upadku drobnej i średniej szlachty dokonywała się koncentracja ziemi w rękach magnackich
·wraz ze wzrostem latyfundiów rozszerzać się zaczął aparat administracji dóbr
·w latyfundiach XVIII-wiecznych bezpośrednią organizacją produkcji zajmował się dzierżawca bądź rządca
·umowa o dzierżawę zawierana była na okres 3-10 lat
·rozszerzający się w pierwszej połowie XVIII w system dzierżawy był dodatkowym czynnikiem prowadzącym do regresu gospodarki rolnej w Rzeczypospolitej
·pogorszeniu, w stosunku do XVI w i pierwszej połowy XVII w, uległy warunki życia chłopstwa
·gorsze odżywianie zwiększyło podatność ludności chłopskiej na choroby i epidemie
·druga połowa XVIII w, to rozkwit myśli oświeceniowej, przynosi nowe spojrzenie światłych ziemian na problem pańszczyzny i położenia chłopstwa
·zaczęło się rozwijać osadnictwo czynszowe
·na Mazowszu, Podlasiu i w Małopolsce odbudowa rolnictwa odbywała się na tradycyjnych zasadach
·w 1765 Andrzej Zamoyski zniósł pańszczyznę i zastąpił ją czynszami
·w 1772 Stanisław Poniatowski począł wprowadzać „ustawę czynszu generalnego”
·w 1777 książę Poniatowski przeprowadził oczynszowanie połączone z parcelacją folwarków
·w Konstytucji 3 maja, mimo deklaracji o wzięciu chłopów pod opiekę prawa i państwa, poddaństwo i pańszczyzna zostały utrzymane

Produkcja rolna:
·na skutek zmniejszenia się pogłowia bydła pogorszyło się nawożenie
·zmniejszył się udział w zasiewach żyta, pszenicy i jęczmienia a wzrósł owsa
·przez gorszą orkę obniżała się wydajność gleby
·w początkach XVIII w. w latyfundiach obniżyły się plony
·od lat ’70 XVII w. okres ożywienia produkcji rolnej
·pojawienie się pierwszych nowych zasad rolnictwa, które można nazwać naukowymi
·2-3 krotny wzrost polonów w ciągu XVIII w. w folwarkach ordynacji zamojskiej
·podobnie jak w Rzeczypospolitej recesja gospodarcza w drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII w. w peryferyjnych krajach Europy (Hiszpania, południowe Włochy, Bałkany i Irlandia)
·w drugiej połowie XVIII w. ożywienie rolnictwa w Polsce (nie doprowadziło do przywrócenia stanu sprzed 200 lat)

Przemysł i rzemiosło:

Rzemiosło:
·toczące się od drugiej połowy XVIII w. na terenie Polski wojny, rabunki wojsk obcych i własnych, rokosze wojskowe, kontrybucje i zarazy spowodowały, że wiele zakładów popadło w ruinę, podupadły miasta a w nich rzemiosło
·mimo iż Gdańsk był najbogatszym miastem Rzeczypospolitej, nie udało się odbudować na wybrzeżu przemysłu żelaznego
·w drugiej połowie XVII w. po „potopie”, nie było warunków sprzyjających odbudowie gospodarki
·na przedmieściach dużych miast rozwijało się rzemiosło pozacechowe (głównie żydowskie)
·po okresie zastoju w pierwszej połowie XVIII w. nastąpiło pewne ożywienie, dotyczyło ono zwłaszcza włókiennictwa
·rzemiosło tkackie najsilniej było rozwinięte w miastach zachodniej Wielkopolski
·po pierwszym rozbiorze w Galicji w 1778 r. wprowadzono ordynację, która ograniczyła dotychczasowe przywileje cechowe
·zniesiono reglamentację liczby pracowników i skasowano obowiązujące cenniki

Manufaktury:
·wiek XVIII to rozpowszechnienie nowej formy organizacji produkcji w postaci manufaktury (zakłady rękodzielnicze)
·od tradycyjnego rzemiosła odróżniała je wyższa wydajność pracy osiągana dzięki zastosowaniu technologicznego podziału pracy
·pierwsze manufaktury zaczęto tworzyć we włókiennictwie, z czasem w innych dziedzinach przemysłu
·z punktu widzenia własności wyróżniano dwa rodzaje manufaktur: magnackie i mieszczańskie
·manufaktury magnackie: zakładano je w latyfundiach, najczęściej na gruncie istniejącego już przemysłu dworskiego; celem był nie kapitalistyczny zysk, tylko inne profity
·manufaktury w miastach zakładane były przez mieszczaństwo: produkowały artykuły włókiennicze, powozy, karty do gry, świece itp.; najsłynniejszą manufakturą miejską była wytwórnia powozów Tomasza Danela w Warszawie; manufaktury mieszczańskie zatrudniały także robotników przymusowych; celem manufaktury był zysk
·oprócz aresztantów w manufakturach pracowali ludzie wolni
·wysoko wykwalifikowanych fachowców sprowadzano z zagranicy i bardzo dobrze opłacano
·eksperyment gospodarczy stanowiły manufaktury królewskie założone w ekonomiach królewskich przez podskarbiego nadwornego litewskiego Antoniego Tyzenhauza
·największe ekonomie królewskie znajdowały się na Litwie i w nich Tyzenhauz w celu podniesienia dochodów z dóbr rozpoczął budowę manufaktur
·w latach 1767-1780 zorganizował w dobrach stołowych ponad 47 manufaktur różnych branż (m.in. sukienne, płócienne, pończoszniczą, woskarską, farbiarnię, „fabrykę złota”, kapeluszniczą, koronkarską, iglarską itp.
·w samym Grodnie (był tam starostą) i na przedmieściach założył 22 manufaktury
·działalność Tyznehauza zakończyła się w 1780 r. procesem skarbowym
·po klęsce Tyzenhauza upadły wkrótce manufaktury grodzieńskie
·do założenia w Warszawie mennicy, ludwisarni i wytwórni fajansów osobiście przyczynił się Stanisław August
·inne manufaktury królewskie w Warszawie z powodu poważnego ich zadłużenia Stanisław August ofiarował Rzeczpospolitej
·szczególny charakter miały manufaktury skarbowe tj. wytwórnie monopolowych wyrobów tytoniowych
·w pierwszej połowie XVIII w. nastąpił poważny rozwój hut szkła i manufaktur szklanych; do najsłynniejszych należały: manufaktura na Bielanach (k/W-wy 1710), pod Lubaczowem (Adam Sieniawski 1717), Radziwiłłów w Nalibokach (przed 1724), w Urzeczu (1737)
·druga połowa XVIII w. – rozwój papiernictwa. Papiernię w Jeziornie k/W-wy założono w 1760 jako młyn papierniczo-zbożowy (od 1778 można uznać ją jako manufakturę)
·Wielkopolska i zachodnie Mazowsze – chałupnictwo wiejskie, głównie sukiennicze i płóciennicze
·broń wytwarzana przez manufaktury w Końskich, Pomykowi i Przysusze

Przemysł:
·produkcja srebra, cynku i ołowiu w kopalniach olkuskich spadła w końcu XVII w. z powodu wyczerpania się dostępnych pokładów i trudności z usuwaniem wody
·na przełomie XVII i XVIII w. kopalnie olkuskie zostały zalane wodą, której wówczas nie potrafiono usunąć
·wydobycie i produkcja soli w Wieliczce i Bochni utrzymywały się na poziomie 30-40 tys. ton rocznie (podobne zasady techniczne i organizacyjne jak w okresie poprzednim)
·ostatnie trzydziestolecie XVIII w. na ziemiach polskich (ale poza granicami Rzeczypospolitej) zaczyna powstawać górnictwo węgla kamiennego
·rozwój górnictwa węgla kamiennego związany był z hutnictwem cynku
·w czasach stanisławowskich przemysł Polski (w porównaniu z Europą Zachodnią) choć nadal słabo rozwinięty, w stosunku do pierwszej połowy stulecia dokonał dużego postępu

Handel i komunikacja w Rzeczypospolitej:

Handel wewnętrzny:
·odbywał się głównie na targach tygodniowych (detaliczny) i corocznych jarmarkach (hurtowy)
·na jarmarkach trwających kilka tygodni zawierano transakcje dotyczące dostaw wołów, zboża po żniwach itp.
·w końcu XVIII w. największe jarmarki odbywały się w Kijowie
·organizacja targów i jarmarków nadal wymagała królewskiego przywileju
·oprócz targów tygodniowych część handlu wiejskiego odbywała się na zasadzie handlu obnośnego i obwoźnego, przedmiotem były wstążki, igły, nożyczki itp. (norymberszczyzna)
·w połowie XVIII w. w większych miastach zaczęły powstawać domy handlowe (o charakterze detalicznym i hurtowym)
·do handlu miejskiego można zaliczyć szynki zajmujące się sprzedażą trunków
·w 1764 Sejm zniósł wszystkie wewnętrzne komory celne, cła i myta, co ułatwiło przewóz towarów
·podstawowa rola Żydów w handlu wewnętrznym polegała na prowadzeniu wymiany pomiędzy regionami i miastami
·przedmiotem tego handlu były najczęściej: miód, skóry i futra, kosy oraz wyroby tkackie, głównie sukiennicze
·ceny towarów były zróżnicowane geograficznie
·dwa rodzaje cen: ceny związane z eksportem, oraz ceny lokalne