System walutowy Rzeczpospolitej Polskiej. Funkcje Narodowego Banku Polskiego.

Pojęcie, rodzaje i funkcje pieniądza

Pieniądz jest szczególnego rodzaju towarem, w którym wyrażana jest wartość dóbr, akceptowanym powszechnie jako środek płatniczy w transakcjach wymiany tych dóbr oraz w regulowaniu zobowiązań (np. podatkowych, kredytów).

Obecnie pieniądz występuje w formie:
• gotówkowej, w postaci biletów banku centralnego oraz bilonu metalowego,
• bezgotówkowej (rozrachunkowej), jako zapis na rachunku bankowym.

Prawo emisji pieniądza gotówkowego, określenie jego wzorów oraz terminów wprowadzenia do obiegu należy wyłącznie do banku centralnego (w Polsce do Narodowego Banku Polskiego).

Rola pieniądza w gospodarce wynika z funkcji, jakie spełnia, przede wszystkim z funkcji:
 miernika wartości,
 środka wymiany,
 środka płatniczego,
 środka tezauryzacji (przechowywania wartości).

Pieniądz jest miernikiem wartości dóbr, gdyż w pieniądzu określana jest cena wyrażająca wartość danego dobra. Dzięki temu nie trzeba każdorazowo ustalać proporcji wartości różnych dóbr występujących na rynku (co było niezbędne przy wymianie naturalnej).

Pieniądz jako środek wymiany pełni funkcję ogniwa (dobra pośredniego) pozwalającego na zastąpienie wymiany bezpośredniej (towar za towar) wymianą pośrednią, którą można przedstawić następująco:
T P T,
gdzie T oznacza towar a P – pieniądz.

Pośrednictwo pieniądza w wymianie umożliwia oddzielanie, w czasie i przestrzeni, transakcji sprzedaży od transakcji kupa, bowiem sprzedający towar otrzymując pieniądze może w innym czasie i miejscu dokonać zakupu pożądanego dobra. Pieniądz jako środek wymiany występuje w transakcjach gotówkowych, kiedy nabywca za otrzymany towar uiszcza zapłatę w formie gotówkowej.

Pieniądz pełni funkcję środka płatniczego przy regulowaniu zobowiązań powstających na rynku wymiany dóbr (sprzedaż z odroczonym terminem płatności), a także zobowiązań dotyczących podatków, mandatów, opłat administracyjnych, kar itp. Oznacza to że pieniądz jako środek płatniczy pełni szerszą funkcję niż środek wymiany.

Funkcja tezauryzacyjna pieniądza polega na jego wykorzystaniu do gromadzenia i przechowywania zasobów (skarbu). Pieniądze są wówczas wycofywane z obiegu. Najlepiej nadawały się do tezauryzacji wtedy, kiedy były wykonane z kruszcu lub miały gwarancję wymiany na złoto. Powszechnie stosowany pieniądz papierowy nie jest najlepszą formą gromadzenia zasobów (w rozumieniu gromadzenia i przechowywania skarbu) ze względu na inflację, a tym samym systematyczny spadek jego wartości. Jednak przechowywanie pieniądza nie zanikło, ponieważ daje możliwość przenoszenia w przyszłość siły nabywczej (otrzymane dzisiaj pozwalają na nabycie dóbr w przyszłości).

Pieniądz, który w gospodarce światowej może spełniać powyższe cztery funkcje, określany jest jako pieniądz światowy. Dotyczy to walut państw o wysoko rozwiniętej i ustabilizowanej gospodarce (dolar amerykański, euro, funt brytyjski, jen japoński). Waluty te są wykorzystywane w rozliczeniach międzynarodowych, ale również do gromadzenia zasobów.


Organizacja oraz funkcje Narodowego Banku Polskiego

Pozycję prawną Narodowego Banku Polskiego wyznaczają przepisy Konstytucji oraz ustawy o Narodowym Banku Polskim określające cele jego działalności, organizacji oraz zadania NBP w myśl Konstytucji jest bankiem centralnym Rzeczypospolitej Polskiej. Jego zadaniem jest dbałość o wartość polskiego pieniądza. Do banku tego należy wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych oraz kształtowania i realizacji polityki pieniężnej. Konkretyzując przytoczone regulacje konstytucyjne, ustawa o Narodowym Banku Polskim stanowi, że podstawowym celem działalności banku centralnego jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Jednocześnie powinien on wspierać politykę gospodarczą rządu, jednak tylko o tyle, o ile nie ogranicza to możliwości realizacji celu podstawowego.

Aby zapewnić bankowi centralnemu możliwość prawidłowego wykonywania jego funkcji, ustawodawca wyposażył bank, o którym mowa, w szeroki niezależności wobec Rady Ministrów. Można wyróżnić trzy jej aspekty: personalny, finansowy oraz funkcjonalny. Niezależność personalna wynika ze sposobu powoływania organów Narodowego Banku Polskiego. Sposób ten – omówiony dalej – sprawia, iż Rada Ministrów nie ma wpływu na ich obsadę. Niezależność finansowa wiąże się z posiadaniem przez bank centralny osobowości prawnej oraz zakazem pokrywania deficytu budżetowego w drodze zaciągania przez Skarb Państwa zobowiązań w tym banku. Natomiast niezależność funkcjonalna polega na powierzeniu NBP wyłącznej kompetencji do ustalania i realizowania polityki pieniężnej.

Narodowy Bank Polski jako bank centralny wyposażony został, jak wyżej wspomniano, w odrębną od Skarbu Państwa osobowość prawną. Organami tego banku są: Prezes NBP, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd NBP. Prezes jako organ NBP przewodniczy pozostałym organom tego banku oraz Komisji Nadzoru Bankowego, reprezentuje NBP na zewnątrz, a także jako przełożony wszystkich pracowników zapewnia wykonanie uchwał Rady Polityki pieniężnej i Zarządu. Ponadto Prezes Narodowego Banku Polskiego wyposażony został w kompetencje do wydawania określonych decyzji administracyjnych skierowanych do podmiotów pozostających poza strukturą banku centralnego. Prezesa NBP powołuje Sejm na wniosek Prezydenta na sześcioletnią kadencję. Ustawa o Narodowym Banku Polskim dopuszcza ubieganie się przez tę samą osobę o wybór na kolejną kadencję. Odwołanie Prezesa przed upływem kadencji jest możliwe wyłącznie z przyczyn wskazanych w przepisach ustawy.

Rada Polityki Pieniężnej jest organem NBP, który realizuje podstawowe zadanie nałożone na bank centralny. Do jej kompetencji należy bowiem coroczne uchwalanie założeń polityki pieniężnej. Rada ustala również, kierując się założeniami polityki pieniężnej, wysokość stóp kredytów refinansowych, stopy rezerw obowiązkowych oraz zasady przeprowadzania operacji otwartego rynku. Poza tym Rada pełni w NBP rolę podobną do rady nadzorczej w spółce akcyjnej. W tym zakresie zatwierdza ona plan finansowy oraz sprawozdanie z działalności NBP, przyjmuje roczne sprawozdanie finansowe a także określa górne granice zobowiązań banku wynikające z zaciągania pożyczek i kredytów w instytucjach zagranicznych.

Rada Polityki Pieniężnej podejmuje uchwały na posiedzeniach zwoływanych nie rzadziej niż raz w miesiącu. W posiedzeniach tych może brać udział przedstawiciel Rady Ministrów, ale bez prawa głosu. Uchwały Rady i stanowiska zajęte przez jej członków w głosowaniu publikowane są urzędowo w „Monitorze Sądowym i Gospodarczym”.

Rada Polityki Pieniężnej składa się z przewodniczącego, którym jest Prezes NBP, oraz 6członków. Członkowie ci powoływani są na sześcioletnią kadencję , w równych częściach składu Rady przez Prezydenta, Sejm oraz Senat, a wybierani spośród specjalistów w dziedzinie finansów. Możliwość odwołania członka Rady Ministrów przed upływem kadencji jest bardzo ograniczona. Zapewnia to Radzie stabilność niezbędną do realizacji długofalowych celów polityki pieniężnej.
Zarząd NBP kieruje jego bieżącą działalnością oraz realizuje uchwały Rady Polityki pieniężnej. W skład Zarządu wchodzi Prezes NBP jako jego przewodniczący, dwóch wiceprezesów oraz od czterech do sześciu członków. Jeden z wiceprezesów, zwany pierwszym zastępcą, zastępuje Prezesa NBP podczas jego nieobecności. Wiceprezesów oraz członków Zarządu powołuje Prezydent na wniosek Prezesa. Wiceprezesi i członkowie Zarządu NBP powoływani są, podobnie jak Prezes i członkowie Rady Polityki Pieniężnej, na 6-letnią kadencję. Odwołanie członka Zarządu przed upływem kadencji jest możliwe tylko w wyjątkowych przypadkach wskazanych w ustawie o Narodowym Banku Polskim.

Jako samodzielny podmiot prawa, posiadający osobowość prawną, Narodowy Bank Polski prowadzi gospodarkę finansową, opierając się na własnych funduszach. Fundusze te składają się z dwóch elementów: funduszu statutowego oraz funduszy rezerwowego. Fundusz statutowy powstał przez wyodrębnienie części majątku państwowego, a następnie był powiększany z odpisów z zysku NBP. Natomiast fundusz rezerwowy, przeznaczony na pokrycie ewentualnych strat bilansowych, tworzony jest z pięcioprocentowego odpisu z rocznego zysku bilansowego.

Narodowy Bank Polski, na równi z jednostkami budżetowymi, korzysta ze zwolnienia od podatków i opłat skarbowych i sądowych. Jednak część jego zysku bilansowego pozostająca po dokonaniu odpisów na istniejące fundusze podlega wpłacie do budżetu państwa. W związku z tym NBP, niezainteresowany maksymalizowaniem zysku, może się koncentrować na wykonaniu zadań publicznych

Analiza szczegółowego zakresu zadań banku centralnego określonego w ustawie o Narodowym Banku Polskim oraz w innych ustawach pozwala na wyodrębnienie trzech zasadniczych jego funkcji. Należą do nich: funkcja emisyjna, funkcja banku banków oraz funkcja banku państwa.

Funkcja emisyjna polega na wprowadzaniu do obiegu i wycofywaniu z niego znaków pieniężnych. Narodowemu Bankowi Polskiemu przysługuje wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej, czyli banknotów i monet opiewających na złote i grosze. Wielkość emisji oraz terminy wprowadzania do obiegu znaków pieniężnych określa, w drodze zarządzenia, Prezes NBP. Do kompetencji Prezesa należy również określanie zasad i trybu wymiany zużytych znaków pieniężnych.

Wykonywanie funkcji emisyjnej polega zatem, zgodnie z przytoczonymi wyżej regulacjami prawnymi, na prawidłowym zorganizowaniu gospodarki znakami pieniężnymi. Zachowanie odpowiedniej ilości znaków pieniężnych znajdujących się w obiegu oraz proporcji między poszczególnymi ich rodzajami jest warunkiem prawidłowego przebiegu rozliczeń w gospodarce narodowej. Realizacja funkcji emisyjnej oraz funkcji banku banków oparta jest na założeniach polityki pieniężnej, ustalanych corocznie przez Radę Polityki Pieniężnej.

Funkcja banku banków służy osiąganiu dwóch wiążących się ze sobą celów. Polega ona, po pierwsze, na oddziaływaniu na system bankowy tak, aby została zrealizowana przyjęta polityka pieniężna, łączy się zatem ściśle z realizacją funkcji emisyjnej. Po drugie, powinna ona zapewniać prawidłowe funkcjonowanie poszczególnych banków poprzez regulowanie ich płynności.

Wykonywaniu omówionej funkcji służą uregulowane w przepisach ustawy o Narodowym Banku Polskim instrumenty polityki pieniężnej. Mają one zarówno charakter ekonomiczny, jak i administracyjny. Do instrumentów o charakterze ekonomicznym należą: kredyty refinansowe oraz operacje otwartego rynku. Natomiast administracyjny charakter mają: rezerwy obowiązkowe, limity kredytowe oraz obowiązkowe depozyty, których podstawą obliczenia są środki zagraniczne wykorzystywane przez banki i krajowych przedsiębiorców.

Kredyty refinansowe są udzielane przez NBP bankom operacyjnym w celu uzupełnienia ich zasobów pieniężnych. Mogą one przybrać jedną z dwóch podstawowych form: kredytu refinansowego podstawowego kredytu redyskontowego. Kredyt refinansowy podstawowy może zostać udzielony do określonej kwoty w rachunku kredytu, pod zastaw papierów wartościowych (kredyt lombardowy) lub w innej formie określonej przez Zarząd NBP. Przy udzielaniu takiego kredytu NBP kieruje się w zasadzie zdolnością banku do jego spłaty wraz z odsetkami w umówionym terminie. Bank centralny może jednak udzielić kredytu refinansowego również na realizację programu postępowania naprawczego. Kredyt redyskontowy jest natomiast udzielany w formie przyjmowania przez NBP od innych banków weksli do dyskonta lub redyskonta. Rodzaje tych weksli określa Zarząd. Stopy kredytów refinansowych ustala zaś Rada Polityki Pieniężnej.

Operacje otwartego rynku polegają na sprzedaży i skupie przez NBP papierów wartościowych na rynku bankowym. W ten sposób bank centralny może regulować płynność banków operacyjnych. W ramach operacji otwartego rynku NBP może emitować i sprzedawać oraz skupować dłużne papiery wartościowe, ale również dłużne papiery wartościowe.

W celu kształtowania podaży pieniądza oraz działalności kredytowej NBP gromadzi rezerwy obowiązkowe banków. Rezerwę obowiązkową stanowi wyrażona w złotych część środków pieniężnych w złotych i walutach obcych zgromadzonych na rachunkach bankowych, środków uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank a podlegających bankowi. Do podstawy obliczania rezerwy obowiązkowej nie wlicza się jednak środków przyjętych od innego banki krajowego oraz pozyskanych z zagranicy na okres co najmniej 2 lat. Do podstawy obliczania tej rezerwy nie wlicza się również środków uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych zabezpieczonych hipotecznie oraz listów zastawnych o okresie wykupu powyżej 5 lat. Stopy rezerw obowiązkowych określa Rada Polityki Pieniężnej. Mogą one być zróżnicowane w zależności od umownego okresu przechowywania w banku środków pieniężnych i rodzaju waluty. Maksymalne stopy rezerw określone zostały w przepisach ustawy o NBP.

Kwoty rezerw obowiązkowych banki przechowują na rachunkach w Narodowym Banku Polskim. Zasady naliczania oraz utrzymywania tej rezerwy określa Zarząd NBP. Może on również postanowić, iż utrzymywanie przez bank określonego zapasu gotówki w kasie jest równoznaczne z odprowadzaniem jej na rachunek rezerwy obowiązkowej. W razie naruszenia przez banki obowiązku utrzymywania rezerwy muszą one zapłacić odsetki od różnicy między kwotą, która powinna być utrzymywana, a kwota faktycznie utrzymywaną. Środki pieniężne złożone w NBP jako rezerwa obowiązkowa podlegają oprocentowaniu. Kwota oprocentowania jest jednak tylko w części przekazywana bankom. Pozostała jej część przekazywana jest na cele związane z prefinansowaniem oraz współfinansowaniem zadań realizowanych z udziałem środków pochodzących z funduszy pomocowych Wspólnoty Europejskiej.

Nadzwyczajnymi instrumentami polityki pieniężnej są limity kredytowe oraz obowiązkowe depozyty od środków zagranicznych. Mogą być one wprowadzone, gdy przedstawione wcześniej instrumenty zawodzą i następuje zagrożenie realizacji polityki pieniężnej. Limity kredytowe oznaczają ograniczenie środków pieniężnych, które mogą być oddawane przez banki do dyspozycji kredytobiorców i pożyczkobiorców. Natomiast obowiązkowe i nieoprocentowane depozyty mogą obejmować zagraniczne środki pieniężne wykorzystywane przez banki i krajowych przedsiębiorców. O zastosowaniu omawianych instrumentów polityki pieniężnej decyduje Rada Polityki Pieniężnej.

Wykonując funkcję banku państwa, Narodowy Bank Polski współdziała z organami państwa w kształtowaniu i realizacji polityki gospodarczej oraz świadczy usługi finansowe na rzecz państwa. We współdziałaniu NBP z organami państwa można wyróżnić trzy elementy:
 przekazywanie przez bank centralny informacji o prowadzonej polityce pieniężnej oraz sytuacji w sektorze bankowym,
 współdziałanie z Ministrem Finansów w opracowywaniu planów finansowych państwa i realizacji polityki walutowej,
 opiniowanie projektów niektórych aktów normatywnych.

W zakresie wykonywania obowiązków informacyjnych Narodowy Bank Polski przedstawia Sejmowi i Radzie Ministrów założenia polityki pieniężnej, bilanse należności i zobowiązań zagranicznych państwa, bilans płatniczy, a także roczne sprawozdania z działalności banku. Współdziałanie w tworzeniu planów finansowych państwa obejmuje przede wszystkim budżet państwa. Politykę walutową kształtuje Rada Ministrów w porozumieniu z Radą Polityki Pieniężnej, natomiast jej realizacja stanowi zadanie NBP. Z kolei opinii Narodowego Banku Polskiego należy zasięgać w sprawie projektu budżetu państwa oraz aktów normatywnych dotyczących banków i mających znaczenie dla systemu bankowego.

Usługi świadczone przez bank centralny na rzecz państwa polegają przede wszystkim na prowadzeniu rachunków bankowych dla państwowych jednostek organizacyjnych. Obsługa bankowa budżetu państwa może jednak zostać powierzona Bankowi Gospodarstwa Krajowego. Ponadto bank ten zapewnia, na podstawie umowy zawieranej z Ministrem Finansów, obsługę pożyczek państwowych, a także reprezentuje interesy państwa w międzynarodowych instytucjach bankowych i finansowych.

Zadaniem nałożonym na NBP, które nie mieści się całkowicie w żadnej z wymienionych funkcji, jest organizowanie rozliczeń pieniężnych. Do 1993 r. Narodowy Bank Polski pełnił role centralnej instytucji rozliczeniowej i w tym zakresie był izbą rozliczeniową. Z inicjatywy banku centralnego w tym właśnie roku zorganizowani Krajową Izbę Rozliczeniową funkcjonującą w formie spółki akcyjnej. Obecnie organizowane przez NBP rozliczeń pieniężnych polega na realizowaniu zleceń Krajowej Izby Rozliczeniowej dotyczących przeksięgowań na rachunkach banków prowadzonych w NBP.