Sztuka romańska

Architektura romańska w Europie
Sztuka romańska była związana przede wszystkim z chrześcijaństwem. Głównymi jej ośrodkami były klasztory (benedyktynów, cystersów, norbertanów, kanoników regularnych) i stolice diecezji. Objęcie patronatem przez cesarstwa (w Niemczech) i panów feudalnych pozwolił na jej rozwój. Obronny charakter budowli wpłynął w znacznym stopniu na ukształtowanie bryły architektonicznej kościołów, symboli Królestwa Bożego.Treści religijne przekazywane były przez rzeźbę architektoniczną i uzupełniane przez malarstwo ścienne. Głównym materiałem stosowanym w tym okresie był starannie obrobiony kamień (wapień, piaskowiec, granit) w postaci ciosów, z którego wznoszono grube mury z niewielkimi otworami okiennymi szklanymi gomółkami lub witrażami. Elementem związanym z obronnością związane były też wieże sytuowane najczęściej po zachodniej stronie kościołów. Kościół był orientowany (prezbiterium znajdowało się po wschodniej stronie kościoła), początkowo na ogół jednonawowe, podłużne kościoły (układ centralny występował rzadziej). Kolejnym etapem były trójnawowe bazyliki również z transeptem. Ewolucji podlegał też sposób przekrycia budowli. Początkowo stosowano stropy drewniane, które w krótkim czasie zostały zastąpione sklepieniami kolebkowymi. Zmieniano kierunek podparcia kolebek przez zmianę osi ich ustawienia (z podłużnej na poprzeczną) w nawach bocznych, stosowano półkolebki obciążając siłami od rozporu sklepienia nawy środkowej mury zewnętrzne, zmieniano wysokości itp. aż zaczęto stosować sklepienia krzyżowe.

Podpory w architekturze romańskiej nie mają ściśle ustalonych proporcji. Ich cechami charakterystycznymi są służki zwieńczone kapitelem oraz głowice kostkowe. Trzon kolumny, na ogół niski o cylindrycznym kształcie pozostawał gładki albo zdobiony żłobkowaniem, ornamentem w formie plecionki, wzorem geometrycznym lub rzeźbą figuralną.

Elementem wprowadzanym do naw bocznych były galeryjki, empory i okna. Prezbiterium zazwyczaj zakończone było apsydą wokół wykonywano obejście z wieńcem kaplic. Apsydy występowały także na zakończeniach naw i ramion transeptu.

Elewację urozmaicały i porządkowały lizeny powiązane fryzem arkadkowym i cokołem. Wejście główne, umieszczane w zachodniej części kościoła, w postaci portalu stanowiło bogaty akcent dekoracyjny wzbogacony szeregiem filarów ustawionych w linii biegnącej ukośnie od lica ściany do stosunkowo wąskich drzwi. Górną ramę stanowił półkolisty lub w formie liścia koniczyny łuk (archiwolta).
Malarstwo i rzeźba
Rzeźba jest podporządkowana architekturze. Głównym jej zadaniem staje się ukazanie boskiego tryumfu nad złem. Koncentrowała się przede wszystkim w tympanonach nad portalami, gdzie zazwyczaj przedstawiano postać Chrystusa. Bogata i ekspresyjna oraz silnie zróżnicowana powstała we Francji ( np. Moissac, Vzelay, Souillac) czasem obejmowała całą fasadę (Poitiers). Szczytowym osiągnięciem stylu romańskiego jest dekoracja rzeźbiarska katedry w Autun, dzieło Gislibertusa. Znakomitym twórcą późnoromańskiej rzeźby we Włoszech był B. Antelami. W Niemczech pojawiły się rzeźby nie związane z architekturą (brązowy krucyfiks z Werden).

Malarstwo także pozostawało na usługach doktryny kościoła. Malowidła ścienne wypełniały ściany kościołów, we Włoszech popularne były przedstawienia w postaci mozaik. Pozostałości są zachowane w licznych kościołach Francji (Saint-Savin-sur-Gartempe), Niemiec (Schwarzrheindorf), północnej Hiszpanii (Tahull), Włoch (S. Angelo in Formis, mozaiki w Wenecji i Palermo).

Również w rękopisy wykonywane i ozdabiane w skryptoriach osiągnęły wysoki poziom artystyczny, zwłaszcza popularne iluminacje reprezentacyjnych dzieł.
Architektura romańska w Polsce
W Polsce jest to najstarsza architektura, związana z początkami państwowości, stąd często jej surowsza i prostsza forma - przeważnie spotykamy u nas małe kościoły salowe kryte stropem, z prosto zamkniętym prezbiterium. Architektura romańska w Polsce kształtowała się pod wpływami niemieckimi i czeskimi. Początek rozwoju sztuki romańskiej przypada na okres po restytucji monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038-58). W XI w. Powstały, zachowane w niewielkim stopniu, katedry: w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie. Jej moment szczytowy to XII wiek, powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą po stronie zachodniej (Żarnów, Inowłódz); okres schyłkowy przypada na pierwszą połowę XIII wieku. Największy rozmach miało budownictwo realizowane przez cystersów (Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) i odmienne stylistycznie na Śląsku (Trzebnica); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (kościół Św. Jakuba w Sandomierzu); najwybitniejsze dzieła rzeźbiarskie to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie. Do unikatowych dzieł zaliczana jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej. W dwóch polach otoczonych bordiurą ozdobioną ornamentem o motywach roślinnych i zwierzęcych przedstawiono modlące się trzy postacie. W polu bliżej ołtarza przedstawia kapłana o otoczeniu starca i chłopca. Obok widnieje napis: "Ci pragną być deptani, aby kiedyś móc wznieść się do gwiazd." Na drugim polu wyryto postać mężczyzny, kobiety i dziecka. Najprawdopodobniej jest to fundator posadzki z żoną i synem. Płyta wykonana jest z gipsu a ryty wypełnia masa barwiona węglem drzewnym.
Malarstwo
W Polsce malarstwo ścienne raczej się nie zachowało, nielicznym przykładem jest np. Czerwińsk. Doskonale przetrwały natomiast iluminowane rękopisy (Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski, Kodeks Pułtuski); przykładami sztuki złotniczej są kielichy z Trzemeszna i Czerwińska, kielich i patena Konrada I Mazowieckiego z Płocka oraz rękojeść miecza zwanego Szczerbcem i oprawa Ewangeliarza Anastazji.
Zabytki

Dziekanowice

kościoł p.w. św. Marii Magdaleny i św. Mikołaja - relikty z pocz. XIII w.

woj. małopolskie, pow. Myślenice, gm. Dobczyce



Dziekanowice leżą na trasie z Wieliczki do Dobczyc, gdzie Beskidy wyraźnie dają już o sobie znać. Zbudowano tam nowy ceglany kościół - sanktuarium, obok którego odnajdujemy chylącą się mocno, XVII-wieczną świątynię. Dobudowano ją w 1645 r. do jednonawowego kościółka romańskiego z początków XIII wieku, który stanowi dziś prezbiterium.
Kościółek murowany jest z ciosów piaskowca (lico odświeżone jest dziś niedawną konserwacją), z prosto zamkniętym prezbiterium. Zachowała się do dziś praktycznie w całości, nie licząc - rzecz jasna - zachodniej ściany, wyburzonej przez barokowych innowatorów. Ciosy ozdabiane były ukośnymi nacięciami, zachowały się też na nich znaki kamieniarskie - gmerki. Na wschodniej ścianie prezbiterium zachowało się półkoliste okienko, obramowane trójlistnie.

Goźlice

Kościół Wniebowzięcia NMP, relikty
z 1 poł. XIII w.

woj. świętokrzyskie, pow. Sandomierz, gm. Klimontów


Kościółek Najświętszej Marii Panny pochodzi z początków XIII wieku. Pierwotnie był to jednonawowy kościół zbudowany z ciosów kamiennych, z apsydalnie zamkniętym prezbiterium i emporą. Z jego pierwotnego kształtu zachowało się niewiele - na zewnątrz fragment północnej ściany, z dwoma rozglifionymi okienkami i śladami podziałów - lizen i gzymsu. Wewnątrz są to fragmenty ściany południowej z dwoma okienkami, oraz ściana tęczowa z łukiem tęczowym. Do środka udało się nam dostać przypadkiem - akurat strojono organy ;)

Kościół ten był wielokrotnie przebudowywany - w XV wieku przedłużono prezbiterium, a w epoce baroku dobudowano kaplice boczne. Dzisiaj wystrój tego kościoła stanowi doskonały przykład wiejskiego eklektyzmu z dużą przewagą baroku, a kanarkowożółty kolor ścian zewnętrznych robi niewątpliwie duże wrażenie ;)

Kraków

kościół św. Andrzeja
z początku XII w.

woj. małopolskie, miasto wojewódzkie


Przy ulicy Grodzkiej 56 stoi kościół św. Andrzeja. Został on ufundowany przez palatyna Władysława Hermana, Sieciecha. Zbudowany w latach 1079-1098 kościół miał charakter obronny (stąd nazywano go Dolnym Zamkiem) i stanowił centralny budynek Okołu (osady znajdującej się między starym Krakowem a Wawelem). Od 1318 roku świątynia ta należy do zakonu klarysek, najstarszego krakowskiego klasztoru żeńskiego.
Kościół św. Andrzeja był wielokrotnie niszczony, odbudowywany i przebudowywany, stąd tak wielki kontrast między romańskim niewątpliwie kształtem budowli, a jego barokowym wnętrzem. Niewiele pozostało tu z romanizmu, a to, co zostało i tak jest praktycznie niedostępne - zakon klarysek ma bardzo surową regułę, kościół wewnątrz można więc obejrzeć co najwyżej przez kratę... Podobno w klatce schodowej wieży północnej zachował się podpis muratora z XII wieku, a w południowej części kościoła romańskie malowidła z XII wieku (najstarsze freski w Krakowie), jednak nam nie udało się dotrzeć do tych skarbów. W posiadaniu klarysek znajdują się też inne bezcenne dzieła sztuki, m. in. późnoromański graduał z I poł. XIII wieku. Cóż, klauzura...
W takich okolicznościach zwiedzającemu pozostaje jedynie obejrzeć sobie kościół od zewnątrz. A od zewnątrz robi on niezwykłe wrażenie... Jest to monumentalna budowla obronna (mury grubości 1,6 m!), dwuwieżowa. Przęsło bazylikowe poprzedzone jest . Między wieżami zachodnimi znajduje się (być może były tu też empory boczne?), klasycznie zamknięte jest od zewnątrz dekorowaną. O obronności tego kościoła świadczą - obok masywnych murów - niewielkie, umieszczone wysoko okna. Jednak i w zewnętrznym wyglądzie kościół ten nosi ślady barokowych interwencji - przebite, powiększone okna, barokowe hełmy nałożone na romańskie wieże...

Kościół św. Andrzeja jest chyba jedyną krakowską świątynią, która zachowała swój pierwotnie romański kształt (chociaż szkoda, że nie można tego powiedzieć o wnętrzu...). Jednocześnie bardzo żałujemy, że zabytek ten i wszystkie inne skarby z nim związane są zupełnie niedostępne dla tych, którym nie wystarcza rzut oka za kratę na paskudne, barokowe wnętrze i szuka czegoś więcej...
Słowniczek Romański
apsyda
tak nazywamy niszę ołtarzową na zamknięciu chóru. Może poprzedzać ją prezbiterium. Apsyda główna znajduje się na zamknięciu nawy głównej i mieści główny ołtarz, apsydy boczne znajdują się przy nawach bocznych i transepcie.

archiwolta
jest to łuk wieńczący portal, często powtarza się kilkakrotnie, coraz mniejszy, odpowiadając uskokom ościeży i tworząc rozglifienie portalu. W stylu romańskim najczęściej archiwolty miały postać wałka, bywają pokryte
ornamentem albo płaskorzeźbą.

bazylika
w chrześcijańskiej architekturze sakralnej jest to kościół podłużny, z nawą główną wyższą od naw bocznych, mająca okna umieszczone powyżej poziomu naw bocznych.
biforium
to dwudzielne okno romańskie z kolumienką pośrodku

chór, prezbiterium
tak nazywa się przedłużenie nawy głównej poza skrzyżowanie naw, miejsce przeznaczone w kościele dla duchownych. W architekturze romańskiej może być zamknięty prostą ścianą lub apsydą. Zwykle orientowany jest na wschód. Nie mylić z podwyższeniem dla organów zwanym dzisiaj chórem.

dwuchórowe założenie
jest to kościół z chórem wschodnim i zachodnim
empora
jest to galeria wewnątrz kościoła służąca do powiększenia jego powierzchni, oddzielenia określonych grup od reszty wspólnoty (np. możnych) lub (później) umieszczenia organów. W kościołach bazylikowych empory mieszczą się nad nawami bocznymi, w nawie poprzecznej (transepcie) lub (też w innych typach kościołów) nad wejściem od strony zachodniej


fryz
jest to wąski pas poziomy służący do odgraniczenia i dzielenia płaszczyzn, często ozdobny, w stylu romańskim występuje w formie m. in. fryzu arkadkowego, ząbkowego, przecinających się arkadek i plecionki.
fryz arkadkowy
fryz ząbkowy
fryz z przecinających się arkadek
plecionka

głowica, kapitel

górna, dekoracyjna część kolumny, filara, półkolumny itp.

kamień budowlany
stosowany był w okresie romanizmu w kilku typach, jako:
Kamień łamany, nieobrobiony, naturalny, o nieregularnych kształtach
Kamień polny, narzutowy
Kamień ciosany (cios), przycięty do regularnych kształtów
Cegła
Najwcześniejsze, przedromańskie budowle, stawiano z kamieni łamanych bądź polnych. W Małopolsce i na Dolnym Śląsku o kamień nie było trudno (piaskowiec, granic, wapień). W Wielkopolsce używano polodowcowych kamieni polnych. Pierwotne techniki układania kamienia to:
opus incertum - sztuki kamienia łamanego układane na sobie w jednolity mur i obficie zalewane zaprawą. Najpopularniejszy w budowlnach prowincjonalnych.
opus spicatum - płaskie kamienie układane "w jodełkę" i zalewane zaprawą
opus emplectum - zaawansowana sztuka polegająca na układaniu obustronnego lica muru z ciosów kamiennych i wypełnianiu przestrzeni między nimi kamieniem łamanym zalanym zaprawą (znakomicie widoczny przykład tej techniki ujawnia relikt wieży w Strzelnie Obrabianie ciosów kamiennych wymagało lepszych, hartowanych nazędzi. Budownictwo z ciosów rozwinęło się dopiero za czasów Kazimierza Odnowiciela. Cegła pojawia się najpóźniej.
klasztor
jest to zespół budynków zamieszkałych przez wspólnotę zakonną, które to budynki tworzą zamkniętą całość i grupują się wokół czworokątnego, odkrytego dziedzińca (wirydarza) otoczonego krużgankiem. Inne elementy założenia klasztornego to kościół (zwykle po stronie północnej), kapitularz (sala zgromadzeń, zwykle koło kościoła), refektarz (jadalnia), parlatorium (rozmównica), dormitorium (sypialnia) i cele zakonników.

łuk tęczowy
jest to łuk zamykający od góry miejsce przecięcia nawy głównej lub w przypadku kościołów z transeptem - skrzyżowania naw z prezbiterium, zwykle umieszczona jest tam belka tęczowa dźwigająca krzyż.

orientowanie
jeśli kościół jest zorientowany (a jest tak w większości przypadków), oznacza to, że jego oś jest zgodna z kierunkiem wschód-zachód, tak aby chór z ołtarzem był zwrócony ku wschodowi (ku Ziemi Świętej).

rozglifienie
tak nazywa się efekt uzyskany przez ukośne ścięcie ościeży, okna lub portalu
sklepienie
jest to przekrycie wnętrza budynku. W okresie romanizmu stosowano sklepienia:
Kolebkowe, o przekroju półkolistym albo wycinka koła, może być również ostrołukowe.
Krzyżowe, które powstaje, gdy dwa sklepienia kolebkowe równej wysokości przecinają się pod kątem prostym. Linie przecięcia kolebek tworzą tu szwy sklepienne.
Krzyżowo-żebrowe, w którym szwy sklepienne wzmocniono żebrami, które dźwigają ciężar sklepienia i przekazują go na filary.
służka
tak nazywa się półkolumienkę wysuniętą przed lico filara lub ściany, na którą spływają żebra dźwiganego przez nią sklepienia
sygnaturka
jest to wysmukła wieżyczka (przeważnie z drewna) umieszczona na dachu, zwykle nad skrzyżowaniem naw lub łukiem tęczowym.
szczyt
to trójkątna ściana ujęta krawędziami połaci dwuspadowego dachu. Romańskie szczyty miały kształt prawie równobocznych trójkątów.

transept, nawa poprzeczna
jest to nazwa stosowana do części budynku ustawionej poprzecznie w stosunku do osi wyznaczonej przez nawę główną, która znajduje się między korpusem budowli a prezbiterium
triforium
jest to okno trójdzielne, którego poszczególne części rozdzielone są kolumienkami, a całość może być spięta archiwoltą.
tympanon
tak nazywa się pole wewnątrz łuku archiwolty portalu romańskiego, które często wypełnione jest płaskorzeźbą.

zwornik
jest to zwykle bogato dekorowany element architektoniczny umieszczany w szczycie łuku lub w punkcie zbiegu żeber sklepiennych.