Sztuka romańska
Sztuka romańska
Romański kościół św. Andrzeja w Krakowie
Sztuka romańska (styl romański, romanizm) - pojęcie odnoszące się do stylu w sztukach plastycznych IX ? XIII wieku. Najwcześniej formy stylistyczne zostały ukształtowane na terenach zajmowanych obecnie przez dzisiejsze północne Włochy, Francję i zachodnie Niemcy (IX ? XII wiek). Wkrótce (X w. ? XIII w.) zasięgiem nowego stylu objęte zostały kolejne tereny Europy i wraz z prowadzonymi wyprawami krzyżowymi przeniknął na Bliski Wschód. Styl romański ma korzenie w sztuce karolińskiej, przedromańskiej (w Niemczech ? ottońskiej) i bizantyjskiej, częściowo także sztuce islamu.
Romanizm w Europie
Sztuka romańska była związana przede wszystkim z chrześcijaństwem. Głównymi jej ośrodkami były klasztory (benedyktynów, cystersów, norbertanów, kanoników regularnych) i stolice diecezji. Objęcie patronatem przez cesarstwa (w Niemczech) i panów feudalnych pozwolił na jej rozwój. Obronny charakter budowli wpłynął w znacznym stopniu na ukształtowanie bryły architektonicznej kościołów, symboli Królestwa Bożego.Treści religijne przekazywane były przez rzeźbę architektoniczną i uzupełniane przez malarstwo ścienne. Głównym materiałem stosowanym w tym okresie był starannie obrobiony kamień (wapień, piaskowiec, granit) w postaci ciosów, z którego wznoszono grube mury z niewielkimi otworami okiennymi szklanymi gomółkami lub witrażami. Elementem związanym z obronnością związane były też wieże sytuowane najczęściej po zachodniej stronie kościołów. Kościół był orientowany (prezbiterium znajdowało się po wschodniej stronie kościoła), początkowo na ogół jednonawowe, podłużne kościoły (układ centralny występował rzadziej). Kolejnym etapem były trójnawowe bazyliki również z transeptem. Ewolucji podlegał też sposób przekrycia budowli. Początkowo stosowano stropy drewniane, które w krótkim czasie zostały zastąpione sklepieniami kolebkowymi. Zmieniano kierunek podparcia kolebek przez zmianę osi ich ustawienia (z podłużnej na poprzeczną) w nawach bocznych, stosowano półkolebki obciążając siłami od rozporu sklepienia nawy środkowej mury zewnętrzne, zmieniano wysokości itp. aż zaczęto stosować sklepienia krzyżowe.
Podpory w architekturze romańskiej nie mają ściśle ustalonych proporcji. Ich cechami charakterystycznymi są służki zwieńczone kapitelem oraz głowice kostkowe. Trzon kolumny, na ogół niski o cylindrycznym kształcie pozstawał gładki albo zdobiony żłobkowaniem, ornamentem w formie plecionki, wzorem geometrycznym lub rzeźbą figuralną.
Elementem wprowadzanym do naw bocznych były galeryjki, empory i okna. Prezbiterium zazwyczaj zakończone było apsydą wokół wykonywano obejście z wieńcem kaplic. Apsydy występowały także na zakończeniach naw i ramion transeptu.
Elewację urozmaicały i porządkowały lizany powiązane fryzem arkadkowym i cokołem. Wejście główne, umieszczane w zachodniej części kościoła, w postaci portalu stanowiło bogaty akcent dekoracyjny wzbogacony szeregiem filarów ustawionych w linii biegnącej ukośnie od lica ściany do stosunkowo wąskich drzwi. Górną ramę stanowił półkolisty lub w formie liścia koniczyny łuk (archiwolta).
Architektura romańska w Polsce.
W Polsce jest to najstarsza architektura, związana z początkami państwowości, stąd często jej surowsza i prostsza forma - przeważnie spotykamy u nas małe kościoły salowe kryte stropem, z prosto zamkniętym prezbiterium. Architektura romańska w Polsce kształtowała się pod wpływami niemieckimi i czeskimi. Początek rozwoju sztuki romańskiej przypada na okres po restytucji monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038?58). W XI w. Powstały, zachowane w niewielkim stopniu, katedry: w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie. Jej moment szczytowy to XII wiek, powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą po stronie zachodniej (Żarnów, Inowłódz); okres schyłkowy przypada na pierwszą połowę XIII wieku. Największy rozmach miało budownictwo realizowane przez cystersów (Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) i odmienne stylistycznie na Śląsku (Trzebnica); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (kościół Św. Jakuba w Sandomierzu); najwybitniejsze dzieła rzeźbiarskie to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie. Do unikatowych dzieł zaliczana jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej. W dwóch polach otoczonych bordiurą ozdobioną ornamentem o motywach roślinnych i zwierzęcych przedstawiono po modlące się trzy postacie. W polu bliżej ołtarza przedstawia kapłana o otoczeniu starca i chłopca. Obok widnieje napis: Ci pragną być deptani, aby kiedyś móc wznieść się do gwiazd. Na drugim polu wyryto postać mężczyzny, kobiety i dziecka. Najprawdopodobniej jest to fundator posadzki z żoną i synem. Płyta wykonana jest z gipsu a ryty wypełnia masa barwiona węglem drzewnym.