Henryk Sienkiewicz – "Ogniem i mieczem".

- Powstanie
Pierwotny tytuł „Wilcze gniazdo”, powieść oparta na studiach walk polsko-kozackich.
Drukiem powieść ukazała się wpierw na łamach krakowskiego „Czasu” i warszawskiego „Słowa” od 2 maja 1883 r. do 1 lutego 1884 r., osobno ukazała się w 1884 r.
- Fabuła
Pod koniec 1647 r. na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej, tzw. Dzikich Po-lach, nad rzeką Omelniczek, dopływem Dniepru.
1.Uratowanie przez Jana Skrzetuskiego, namiestnika chorągwi husarskiej, życiaBohdanowi Chmielnickiemu;
Początek stycznia 1648 r.
2.Poznanie Heleny Kurczewiczwnej, oświadczyny (panna wbrew swojej woli zaręczona została z pułkownikiem kozackim Bohunem);
3.Skrzetuski w niewoli Chmielnickiego (zdrada Krzeczowskiego, klęska w bitwach pod Żłtymi Wodami i Korsuniem, okrucieństwa, jakich dopuszcza się „czerń” na Polakach);
Tu kluczowa, dla poznania poglądw historiozoficznych Sienkiewicza, scena rozmowy po-między Chmielnickim a Skrzetuskim. Chmielnicki prezentuje się tu jako mściciel wszystkich strasznych krzywd, jakich Polacy dopuścili się na Ukrainie. Skrzetuski (porte parole autora) nie podważa przedstawionych faktw, ale odrzuca jego rozumowanie. Racjom uciskanych przedstawił racje wyższe - wzgląd na dobro kraju, ktre jego zdaniem domagało siępolubownego załatwienia sporu. Nie ma bowiem takich racji, ktre usprawiedliwiałyby zbrojne wystąpienie poddanych przeciw majestatowi państwa i władzy.
4.Zemsta Bohuna w Rozłogach (morduje opiekunkę Heleny i dwu jej synw, zaś dwr pod-palają okoliczni chłopi kozaccy mszcząc się za ucisk ze strony Kurcewiczw);
5.Ucieczka Onufrego Zagłoby z Heleną (przebrani w łachmany udają: rycerz - dziada z lirą, Helena - jego małoletniego, niemego przewodnika), pościg;
Po klęsce korsuńskiej książę Wiśniowiecki nakazuje wszystkim oddziałom stawić się w Łubniach. Umiera krl Władysław IV, a regimentarze, sprawujący tymczasową władzę, domagają się podjęcia układw (chcą drogą wzajemnych ustępstw i częściowego zaspokojenia żądańkozackich zażegnać „bratobjczą” walkę”). Starcie racji politycznych Jeremiego z polityka obozu sprawującego władzę w kraju, to jedna z głwnych osi w akcji wojennej powieści. Szczeglną wymowę ma scena porachunkw dumnego magnata z własna duszą. Kniaź wie, że zapędy ukraińskiej „czerni” można powściągnąć tylko „ogniem i mieczem”, ale nie chce wywoływać anarchii. Poddaje się pod władzę regimentarzy. Ci jednak, po nieudanych misjach wojewody Kisiela do Chmielnickiego, rwnież opowiadają się za wojną.
6.Wzięcie Baru, Helena pod opieką Hopryny (rozkochany Kozak pozostawia dziewczynę w jarze nad Waładynką, nieopodal Raszkowa pod opieką czarownicy i jej sługi Czeremisa);
Skrzetuski zgodnie z zaleceniami Wiśniowieckiego zbiera informacje o wojskachChmielnickiego, ale przede wszystkim rozsiewa pogłoski o zbliżaniu się księcia, co dezorientuje „czerń”
7.Zagłoba w ręku Bohuna, pomoc Wołodyjowskiego;
8.Popłoch w zagrożonym Lwowie;
9.Pojedynek Wołodyjowskiego z Bohunem (odwagą i zręcznością „mały rycerz” zdobywa sobie przyjaciela w Charłampie, rwnie jak i on zakochanym w Anusi Borzobohatej);
Krlem Polski zostaje obrany Jan Kazimierz.
Skrzetuski, dołączywszy do eskorty wojewody Kisiela, podążającego w misji pokojowej do Chmielnickiego, jest świadkiem uroczystego wręczenia buntownikowi buławy hetmańskiej i czerwonej chorągwi z wizerunkiem orła. Chmielnicki nie kryje, że pokj jest tylko chwilowy.
10.Odbicie Heleny, ucieczka (dzięki sprytowi Rzędziana Wołodyjowski i Zagłoba, przebrani za atamanw kozackich uwalniają dziewczynę; od niewoli tatarskiej ratują ich oddziałydowodzone przez Kuszla i Roztworowskiego);
11.Oblężenie Zbaraża (dopełnienie ślubw przez Podbipiętę i bohaterska śmierć) i przybycie Skrzetuskiego do krla stacjonującego w Toporowie z wiadomością o oblężeniu twierdzy;
12.Spotkanie Skrzetuskiego z Heleną.
W Epilogu: 1651 r. zwycięska bitwa pod Beresteczkiem zakończona ucieczka chana. Bohun obrany na miejsce Chmielnickiego, wodzem kozackim, umiera w odbudowanych Rozłogach.

- Historia w powieści
Kozacy na Ukrainie w XVII w. znosili duży ucisk pańszczyźniany ze strony polskichmagnatw i możnowładcw zwanych „krlewiętami kresowymi”. W utworze znaleźć możnazaledwie wzmianki o ich sytuacji, niewoli i marzeniach o wolności);
Wolnościowe dążenia Kozakw, ich walkę wyzwoleńczą, narodowo-społeczną podsztandarami Chmielnickiego Sienkiewicz ukazuje jako bunt przeciw prawowitej władzy i dążenie do rzezi i rozboju;
Walkę ukraińsko-polską traktuje jako wojnę bratobjczą między dziećmi jednej ojczyzny,wojnę domową;
Autor jako potomek dawnej szlachty staje po stronie polskich magnatw oraz solidaryzuje się z szlachtą kresową, ktra w obronie magnackich latyfundiw usiłowała ogniem i mieczem gasić słuszny bunt uciskanych mas ludu;
Solidaryzuje się z „krlewiątkami ukraińskimi” i ich postawę ukazuje jako patriotycznawalkę w obronie zagrożonego kraju
Obraz wojny kozackiej ukazany w powieści wynika z: — poglądw Sienkiewicza na dzieje XVII w., — świadomie przyjętej idei utworu.

- Sienkiewicz pragnął przede wszystkim:
— przywrcić pamięci pokolenia dni wielkości i chwały jego ojczyzny, zdolnej wydźwignąć się z otchłani klęsk mocą swego oręża (krtkotrwały tryumf wojsk koronnych pod Zbarażem iBeresteczkiem potraktowany jako generalny tryumf słusznej sprawy nad złem),
— opisując bunt na Ukrainie daje swoiste ostrzeżenie przed nieszczęściem, jakie groziło igrozić może ojczyźnie, gdy porachunki społeczne wezmą grę nad zasadą narodową, nad dobrem Rzeczypospolitej jako całości.
Jeremi Wiśniowiecki: zwany Jaremą, książę, jeden z największych magnatw na Ukrainie i jeden z okrutnych krlewiąt, ciemiężyciel i wyzyskiwacz, uosobienie magnackiej pychy,prywaty, despotyzmu i warcholstwa.
W powieści ukazany jako ideał rycerza, wodza i polityka: — szlachetny, — zdolny, „orli umysł” — śmiały, — silny, — niezwyciężony, — znakomity wojownik, bohater bez skazy, uwielbiany przez żołnierzy, — ojcowski wobec poddanych, — postrach dla rebeliantw, — doświadczony polityk, godny korony (jego syn, Michał Korybut, obrany władcą), — wszystkie jego bitwy są wygrane. Postać nieomal baśniowa.
Bohdan Chmielnicki: narodowy bohater Ukrainy, w powieści ukazany niezgodnie z prawdąhistoryczną w sposb bardzo negatywny: — morderca, — barbarzyńca, — egoista, — dumny despota, — chytry, podstępny polityk, — zdrajca sprzymierzający się z wrogiem dlaosobistych korzyści.

- Wątek romansowy
Uczucie Jana Skrzetuskiego i Heleny Kurcewiczwnej ukazane zostało:
— w sposb tradycyjny, prosty
— jako romans sensacyjny (miłość z przeszkodami, zakłcona obecnością i działalnościąrywala oraz urozmaicona licznymi przygodami);
W wątku występują następujące elementy:
— spotkanie dwojga bohaterw, ktrym od samego początku pomyślny układ uniemożliwiają działania rywala, Bohuna,
— rozłączenie pary zakochanych wynikające z obowiązkw wobec ojczyzny Skrzetuskiego,
— perypetie związane z losem Heleny (jej ucieczka z Zagłobą z Rozłogw, pobyt w jarze pod opieką Hopryny, uwolnienie),
— szczęśliwe połączenie młodych.

- Bohaterowie
Jan Skrzetuski: postać fikcyjna (źrdła historyczne podają tylko, że rycerz o tym imieniu przeprawił się z oblężonego Zbaraża do krla, a potem walczył pod Beresteczkiem). Jego losy stanowią o istnieniu związkw przyczynowych w powieści.
— Porucznik, namiestnik wojsk księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Ulubieniec i stronnik księcia, uznający w nim najwyższy autorytet wojskowy i polityczny. W służbie księcia tłumi powstanie kozackie oceniając je, jako bunt zrewoltowanej czerni przeciwko prawowitej władzy (rozmowa z Chmielnickim);
— Ideał rycerza, chrześcijanina, „niezłomny rycerz” dla ktrego służba ojczyźnie, honor i sława stanowią wartości cenniejsze nad życie. W ich to imię poświęca życie prywatne,minimalizując znaczenie własnych dramatw w obliczu tragedii Rzeczypospolitej;
— Dumny, uczciwy, głęboko religijny, w imię wiary gotowy pogodzić się ze swym losem.

Bohun pułkownik kozacki, postać fikcyjna. Uwielbiany przez Kozakw (śpiewano o nimpieśni i opowiadano wręcz nieprawdopodobne historie o wyczynach).
— Postać tajemnicza o niejasnej przeszłości i pochodzeniu, ktrego tajemnicy pilnie strzeże;
— ukochawszy Helenę, ktra nim gardzi, czci ją niczym świętą i służy Kurcewiczomoczekując, aż dziewczyna odwzajemni uczucie,
— Zły i mściwy, przekonawszy się o zdradzie opiekunw Heleny, w porywie szalonej złości wymordowuje ich; gwałtowny i dziki zdolny jest do najokrutniejszej zbrodni;
— Odwagą, walecznością i męstwem budzi szacunek wrogw;
— Do końca życia pozostaje wierny Helenie, odbudowuje z gruzw Rozłogi i w nich spędza ostatnie lata życia.
Helena: pochodzi ze starego rodu Kurcewiczw, osierocona: matka zmarła przy porodzie,ojciec, książę Wasyl, należał do stronnikw księcia Michała Wiśniowieckiego (ojca Jeremiego), niesłusznie oskarżony o zdradę salwował się ucieczką. Majątek i kilkuletnią creczkę pozo-stawił pod opieką brata Konstantyna, po śmierci ktrego Rozłogami rządzi demoniczna żona. To ona właśnie zdecydowała się poświęcić bratanicę, by majątek pozostał w rękach synw.
Rzadko zjawia się na kartach powieści, ale to wokł niej toczą się najbardziej sensacyjnewydarzenia.
— Osiemnastoletnia dziewczyna jest nieziemsko piękna, budzi więc zarwno szaloną miłość Bohuna, ktrym pogardza, jak i odwzajemniona Skrzetuskiego;
— Poważna, dumna i bez skazy staje się godną narzeczona a pźniej żoną dla polskiegorycerza;
Streszczenie „Ogniem i mieczem”
Pod koniec 1647 r. na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej, tzw. Dzikich Polach, nad rzeką Omelniczek, dopływem Dniepru.Uratowanie przez Jana Skrzetuskiego, namiestnika chorągwi husarskiej, życia Bohdanowi Chmielnickiemu;Początek stycznia 1648 r. Poznanie Heleny Kurczewiczównej, oświadczyny (panna wbrew swojej woli zaręczona została z pułkownikiem kozackim Bohunem); Skrzetuski w niewoli Chmielnickiego (zdrada Krzeczowskiego, klęska w bitwach pod Żółtymi Wodami i Korsuniem, okrucieństwa, jakich dopuszcza się „czerń” na Polakach); Tu kluczowa, dla poznania poglądów historiozoficznych Sienkiewicza, scena rozmowy pomiędzy Chmielnickim a Skrzetuskim. Chmielnicki prezentuje się tu jako mściciel wszystkich strasznych krzywd, jakich Polacy dopuścili się na Ukrainie. Skrzetuski (porte parole autora) nie podważa przedstawionych faktów, ale odrzuca jego rozumowanie. Racjom uciskanych przedstawił racje wyższe - wzgląd na dobro kraju, które jego zdaniem domagało się polubownego załatwienia sporu. Nie ma bowiem takich racji, które usprawiedliwiałyby zbrojne wystąpienie poddanych przeciw majestatowi państwa i władzy. Zemsta Bohuna w Rozłogach (morduje opiekunkę Heleny i dwu jej synów, zaś dwór podpalają okoliczni chłopi kozaccy mszcząc się za ucisk ze strony Kurcewiczów);Ucieczka Onufrego Zagłoby z Heleną (przebrani w łachmany udają: rycerz - dziada z lirą, Helena - jego małoletniego, niemego przewodnika), pościg; Po klęsce korsuńskiej książę Wiśniowiecki nakazuje wszystkim oddziałom stawić się w Łubniach. Umiera król Władysław IV, a regimentarze, sprawujący tymczasową władzę, domagają się podjęcia układów (chcą drogą wzajemnych ustępstw i częściowego zaspokojenia żądań kozackich zażegnać „bratobójczą” walkę”). Starcie racji politycznych Jeremiego z polityka obozu sprawującego władzę w kraju, to jedna z głównych osi w akcji wojennej powieści. Szczególną wymowę ma scena porachunków dumnego magnata z własna duszą. Kniaź wie, że zapędy ukraińskiej „czerni” można powściągnąć tylko „ogniem i mieczem”, ale nie chce wywoływać anarchii. Poddaje się pod władzę regimentarzy. Ci jednak, po nieudanych misjach wojewody Kisiela do Chmielnickiego, również opowiadają się za wojną. Wzięcie Baru, Helena pod opieką Hopryny (rozkochany Kozak pozostawia dziewczynę w jarze nad Waładynką, nieopodal Raszkowa pod opieką czarownicy i jej sługi Czeremisa); Skrzetuski zgodnie z zaleceniami Wiśniowieckiego zbiera informacje o wojskach Chmielnickiego, ale przede wszystkim rozsiewa pogłoski o zbliżaniu się księcia, co dezorientuje „czerń” Zagłoba w ręku Bohuna, pomoc Wołodyjowskiego; Popłoch w zagrożonym Lwowie; Pojedynek Wołodyjowskiego z Bohunem (odwagą i zręcznością „mały rycerz” zdobywa sobie przyjaciela w Charłampie, równie jak i on zakochanym w Anusi Borzobohatej); Królem Polski zostaje obrany Jan Kazimierz. Skrzetuski, dołączywszy do eskorty wojewody Kisiela, podążającego w misji pokojowej do Chmielnickiego, jest świadkiem uroczystego wręczenia buntownikowi buławy hetmańskiej i czerwonej chorągwi z wizerunkiem orła. Chmielnicki nie kryje, że pokój jest tylko chwilowy. Odbicie Heleny, ucieczka (dzięki sprytowi Rzędziana Wołodyjowski i Zagłoba, przebrani za atamanów kozackich uwalniają dziewczynę; od niewoli tatarskiej ratują ich oddziały dowodzone przez Kuszla i Roztworowskiego); Oblężenie Zbaraża (dopełnienie ślubów przez Podbipiętę i bohaterska śmierć) i przybycie Skrzetuskiego do króla stacjonującego w Toporowie z wiadomością o oblężeniu twierdzy; Spotkanie Skrzetuskiego z Heleną. W Epilogu: 1651 r. zwycięska bitwa pod Beresteczkiem zakończona ucieczka chana. Bohun obrany na miejsce Chmielnickiego, wodzem kozackim, umiera w odbudowanych Rozłogach.