Opozycja antysanacyjna w latach 1926-1939
Okres rządów sanacji rozpoczął się z chwilą zamachu stanu przeprowadzonym przez Józefa Piłsudskiego 12 maja 1926r. i trwał do 1 września 1939r. Próba wprowadzenia rządów autorytarnych opartych na armii spowodowała powstanie silnego bloku opozycyjnego, który nazywamy antysanacją. Aby dogłębnie zanalizować istotę stosunków politycznych miedzy obozem rządowym (sanacją), a ugrupowaniami opozycyjnymi musimy cofnąć się do 1918r.
Po 123 latach1 na mocy traktatu wersalskiego Polska powróciła na mapy Europy. Fakt ten uaktywnił działalność polityczną w Polsce. Powstawały poszczególne stronnictwa polityczne w tym też czasie legalnie zaczęły działać dwie największe frakcje polityczne Polski powojennej, a mianowicie Narodowa Demokracja2 z Romanem Dmowskim na czele. Program polityczny tejże partii opierał się na nacjonaliźmie3 oraz pragmatyźmie. W trakcie I wojny światowej ND opowiedziała się po stronie państw Ententy tworząc armię błękitną dowodzoną przez gen. Józefa Hallera. Dmowski utworzył Komitet Centralny Polski, do którego należał przyszły premier rządu Polski Ignacy Jan Paderewski. Przeciwwagą dla działalności nacjonalistycznej Narodowej Demokracji stanowiła Polska Partia Socjalistyczna4 jednym z jej czołowych działaczy był Józef Piłsudski z jego inicjatywy powstał Naczelny Komitet Narodowy, który w porozumieniu z rządem Austrii powołał trzy legiony Polskie, które walczyły w I wojnie po stronie państw centralnych. Należy zaznaczyć fakt, iż Piłsudski wystąpił z PPS z chwilą wybuchu I wojny światowej. Program PPS-u opierał się na poszanowaniu prawa, zaprowadzenie przepisów mających według zwolenników chronić pracowników (m.in. 40-godzinny tydzień pracy) oraz politycy PPS-u opowiadali się za stopniową nacjonalizacją ziemi. Program obu partii diametralnie różnił się od siebie z jednej strony mieliśmy do czynienia z doktryną lewicową (PPS) oraz prawicową (ND). Prowadziło to oczywiście do wielu sporów można przytoczyć tutaj fakt nie uznania Jędrzeja Moraczewskiego na stanowisku premiera przez Narodową Demokrację. Poważną siłą polityczną w okresie Polski powojennej były również mniejszości narodowe5 może świadczyć o tym fakt, że to właśnie głosy mniejszości zdecydowały o wyborze Gabriela Narutowicza na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej 9 grudnia 1922r. Z kolei podobną siłą polityczną, co mniejszości narodowe dysponowała Polska wieś za pośrednictwem Polskiego Stronnictwa Ludowego ?Piast? i ?Wyzwolenie? posiadała szeroką reprezentację w parlamencie. Wielokrotnie w dwudziestoleciu międzywojennym urząd Prezesa Rady Ministrów pełnili członkowie związani z Polską wsią najlepszym przykładem wydaje się być Wincenty Witos, który urząd premiera sprawował trzykrotnie. W okresie formowania się polskiej sceny politycznej stało się jasne, że należy uchwalić ustawę zasadniczą, która określi ustrój nowego państwa. Na mocy dekretu Tymczasowego Naczelnika Państwa 6 ukonstytuował się Sejm Ustawodawczy, który już 20 lutego 1919r. Uchwalił Małą Konstytucje, która miała charakter przejściowy i obowiązywała do uchwalenia dużej konstytucji. Mała konstytucja wprowadziła rządy demokracji oraz wprowadziła zapis o Radzie Ministrów, która wraz z Naczelnikiem Państwa utworzyła władzę wykonawczą. Mała konstytucja ustanowiła rządy parlamentarno - gabinetowe w Polsce. Owocem pracy Sejmu Ustawodawczego było uchwalenie 17 marca 1921 r. konstytucji marcowej. Owa ustawa zasadnicza wprowadziła monteskiuszowską7 zasadę trójpodziału oraz równoważenia się władz. Tak, więc władza ustawodawcza znalazła się w rękach sejmu i senatu, władza wykonawcza należała do Rady Ministrów oraz Prezydenta wybieranego na 7- letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe, zaś władza sądownicza do niezawisłych sądów. Dużą rolę odgrywał sejm, co było tryumfem Narodowej Demokracji ograniczając władzę wykonawczą eliminowano zagrożenie ze strony nadmiernie ambitnych jednostek. Politycy PPS-u negatywnie oceniali taką formę konstytucji. Po uchwaleniu konstytucji marcowej w Polsce odbyły się pierwsze wybory prezydenckie. Zgromadzenie Narodowe wybrało na urząd Prezydenta RP Gabriela Narutowicza (9.12.1922 r.). Zdobył on 289 głosów poparcia (maksymalnie można było uzyskać 555 głosów) o wyborze Narutowicza zdecydowała postawa mniejszości narodowych, które opowiedziały się za kandydatem PSL ?Wyzwolenie?. Fakt ten oburzył prawicowe ugrupowania, na czele, których stała oczywiście ND. Czarną plamą w historii Polski okazało się przeprowadzenie zamachu z inicjatywy ND na życie Narutowicza. W gmachu ?Zachęty? Eligiusz Niewiadomski zagorzały sympatyk nacjonalistów zabija Narutowicza 16 grudnia 1921 r. Wydarzenie to wstrząsnęło opinią publiczną w Polsce. Niewiadomski został stosunkowo szybko skazany na śmierć wyrok oczywiście niezwłocznie wykonano. W wyniku kolejnych wyborów prezydenckich Zgromadzenie Narodowe wybrało Stanisława Wojciechowskiego na urząd Prezydenta RP stało się to 20 grudnia 1922r. Wcześniej jednak miały miejsce wybory do sejmu, które odbyły się w dniach 2-12.11.1922r. najwięcej głosów uzyskał Związek Ludowo - Narodowy (dawniej ND). Z wyników wyborów można wywnioskować, że żadne ugrupowanie nie mogło rządzić samodzielnie doszło do rozbicia partyjnego. Na uwagę zasługuje fakt, iż frekwencja wyborcza wyniosła aż 68 %1. W tej sytuacji w czasie, gdy tekę premiera dzierżył Władysław Sikorski doprowadził on do podpisania paktu lanckorońskiego2. Ów pakt uporządkował na pewien czas Polską scenę polityczną przewidywał, że rząd mogą stanowić wyłącznie Polacy, zdecydowano się na intensywną polonizację Kresów Wschodnich, przyspieszono parcelację rolną. Owocem podpisania paktu lanckorońskiego stało się powołanie rządu Chjeno ? Piasta3, a urząd premiera przypadł Wincentemu Witosowi. Okres rządów Witosa przypadł w okresie trudności gospodarczych i politycznych, ciągle wzrastając inflacja, rosnące wydatki rządowe skłoniły Witosa do radykalnych działań mianowicie zaczęło dodrukowywać pieniądze, ściągano zaległe podatki, ograniczało wydatki rządowe, przez co pracownicy sfery budżetowej byli źle opłacani, co prowadziło do napięć społecznych. W wyniku strajku powszechnego, który miał miejsce w listopadzie 1923 roku4. To wydarzenie doprowadziło do zmiany na stanowisku premiera. Stanisław Wojciechowski desygnował na urząd Prezesa Rady Ministrów Władysława Grabskiego. Rządy Grabskiego były bardzo korzystne dla II Rzeczpospolitej, ponieważ wprowadził on nowa walutę. W miejsce marek wprowadził złotówki polskie. W okresie jego rządów trwał konflikt celny5 z Niemcami. Po Grabskim tekę premiera dzierżyli kolejno Aleksander Skrzyński6 i ponownie Wincenty Witos.
Wewnętrzny kryzys polityczny, niestabilność gospodarcza na światowych rynkach oraz galopująca inflacja poprzedziły zamach stanu, którego dokonał Józef Piłsudski 12 maja 1926r. Jak zauważa Jan Mazepa: ?Akcja wojskowa Piłsudskiego miała położyć kres moralnemu zepsuci polityków, korupcji urzędników i frymarczeniu wojskiem?. Prezydent Stanisław Wojciechowski ustąpił7. Rozwiązał gabinet premiera Wincentego Witosa8. Piłsudski od teraz miał sposobność bezpośredniego oddziaływania na kraj9. Zgromadzenie Narodowe wybrało na urząd prezydenta Józefa Piłsudskiego, który godność tą odrzucił, chcąc mieć w najwyższych organach władzy państwowej ludzi bezgranicznie mu oddanych. Politycy związani z Piłsudskim obejmowali najwyższe stanowiska w państwie. Kazimierz Bartel został premierem, a bliski współpracownik Piłsudskiego Ignacy Mościcki został prezydentem. Tym samym uprawomocniono przewrót majowy. Pod hasłem moralnej odnowy Piłsudski próbował narzucić II Rzeczpospolitej własną wizję uzdrowienia sytuacji w kraju. Tak rozpoczęły się rządy sanacji, które trwały, aż doszło do rozpoczęcia działań zbrojnych na frontach II wojny światowej. Większość partii oczekiwała, iż po zamachu majowym rozpisane będą nowe wybory. Rząd sanacji planował coś odwrotnego. Już 2 sierpnia 1926 r. parlament wprowadził zmiany konstytucyjne, które nazywamy nowelą sierpniową. Nowela ograniczała rolę sejmu, zwiększając uprawnienia głowy państwa. Prezydent miał uprawnienia do wydawani dekretów z mocą obowiązującej ustawy oraz prawo do rozwiązania sejmu i senatu. Cztery dni później Mościcki skorzystał z tych praw i utworzył Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych10 na czele, którego stanął Józef Piłsudski. Gwarantem nienaruszalności pozycji Piłsudskiego i całego obozu sanacji był armia, nad która absolutna władzę miał właśnie, Piłsudski. W 1928 roku zakończyła się kadencja sejmu w efekcie, czego rozpisano kolejne wybory. Opozycja mając większość w sejmie mogła przeciwstawić się Obozowi Rządowemu, jednak ciągłe kłótnie i animozję rozbiły wewnętrznie opozycję, która był niezdolna do działań. Próbą zjednoczenia działań opozycyjnych stało się powołanie tzw. Centrolewu, który powstał 5 grudnia 1929 roku po podpisaniu deklaracji współpracy PPS, PSL ?Wyzwolenie?, Stronnictwa Chłopskiego, PSL ?Piast?, Narodowej Partii Robotniczej, Chrześcijańskiej Demokracji. Blok ten posiadał ok. 40% głosów w sejmie, co czyniło z niego bardzo poważna siłę polityczną. Główne zadnie, jakie miał wykonać Centrolew to walka o demokrację wszelkimi metodami.
Zjednoczenie ruchów centrowych i prawicowych doprowadziło do uchwalenia 5 kwietnia 1930 r. deklaracji Centrolewu1. Owy dokument zaznacza, że Piłsudski ?jest dyktatorem faktycznym Rzeczypospolitej?. W deklaracji działacze centro ? prawicy żądały wprost aby zakończyć jak najszybciej dyktaturę Piłsudskiego, ponieważ rządy jednostki nie wniosły nic dobrego dla Polski. Postulowano przywrócenie rządów prawa i przeprowadzenie wolnych wyborów. Opozycja skupiona wokół tego ruchu uważała, że Piłsudski fałszował wybory, a Sąd Najwyższy2 tylko potwierdzał dla formalności wyniki wyborów. Do sukcesów działalności politycznej Centrolewu można zaliczyć obalenie rządów ?pułkowników?3 Kazimierza Świtalskiego, w skład, którego wchodził również Józef Beck, przyszły minister spraw zagranicznych. W 1930 roku Mościcki rozwiązał parlament przed upływem kadencji. Pięć partii tworzących Centrolew zawiązało koalicję o nazwie Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu. Z kolei opozycja prawicowa wobec sanacji związana była z osobą Romana Dmowskiego, który stworzył Obóz Wielkiej Polski4. Z deklaracji ideowej OWP opublikowanej 4 grudnia 1926r. w Poznaniu można wywnioskować, iż Dmowski za główny cel działalności OWP uważa budowa silnego państwa. Odwoływał się do wartości stałych takich jak: tradycja, religia, wiara5. Opozycje antysanacyjną tworzyła również największa partia lewicy PPS. Polska Partia Socjalistyczna będąc partią lewicową chciała na drodze reform, zbudować, państwo socjalne. Początkowo prominentni działacze PPS-u (Ignacy Daszyński, Mieczysław Niedziałkowski oraz Norbert Barlicki) zaakceptowali przewrót majowy, jednak szybko przeszli do opozycji. Należy zaznaczyć fakt, iż w późniejszym okresie m.in. Eugeniusz Kwiatkowski późniejszy inicjator budowy portu w Gdyni rozpoczął współpracę z umiarkowaną częścią działaczy sanacyjnych. Lewicę w okresie dwudziestolecia międzywojennego tworzyła również Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. Komuniści uznali niepodległą Polskę, ale chcieli zmienić ustrój i uczynić z II Rzeczypospolitej państwo socjalistyczne. Nie udało się nigdy zrealizować tego celu, ponieważ w 1938r. zdecydowana większość działaczy tej partii została zamordowana przez Międzynarodówkę Komunistyczną. W efekcie, czego partia została definitywnie rozwiązana. Opozycję wobec sanacji tworzyły również fronty ludowe takie jak PSL ?Piast? na czele, którego stał Wincenty Witos. Opozycja ta opowiadała się za utworzeniem bezpłatnych szkół powszechnych, oddzieleniem kościoła od państwa. Byli za parcelacją, jednak za odszkodowaniem dla właścicieli. Z kolei PSL ?Wyzwolenie? była bardziej radykalna od PSL ?Piast?, chcąc upaństwowić lasy, podzielić ziemię bez odszkodowań dla właścicieli. Silna działalność partii opozycyjnych skłoniła Mościckiego do radykalnych działań. W sierpniu 1930r. prezydent rozwiązał parlament przed zakończeniem kadencji i zarządził nowe wybory. Obóz rządzący chcąc zapewnić sobie zwycięstwo w zbliżających się wyborach do sięgnął po autorytarne metody walki z opozycją. Po rozwiązaniu sejmu i senatu politycy stracili immunitet parlamentarny, co skrzętnie wykorzystał Józef Piłsudski. Już we wrześniu 1930r. władzę zaczęły masowe aresztowania osadzając opozycjonistów w twierdzy w Brześciu nad Bugiem. Oskarżano ich o przygotowywanie zamachu stanu. Sądy skazywały polityków stanowiących zagrożenie dla BBWR-u na kilku letnie kary pozbawienia wolności6. W taki właśnie sposób obóz rządzący pozbył się opozycji mogąc spokojnie przygotowywać się do wyborów. Nie bez znaczenia pozostaje oddziaływanie sanacji na prasę i wprowadzenie cenzury, która uniemożliwiała rzetelne informowanie społeczeństwa. Znakomicie istotę i niedogodności z tym związane oddaje komunikat skierowany do czytelników za pośrednictwem ?Gazety Warszawskiej Porannej?z 16 maja 1926 r. nr 132 7. Swoistym fenomenem jest to, że zdecydowana większość społeczeństwa popierała działania Piłsudskiego mimo tego, że przekraczały one w sposób znaczący obowiązujące prawo. Józef Piłsudski cieszył się tak szerokim poparciem społecznym, ponieważ uważany był za osobę, która ocaliła państwo Polskie przed inwazją bolszewicką. Jego zasługi w okresie wojny polsko - bolszewickiej były tak znaczące, iż w Polsce doszło do czegoś na rodzaj ?kultu? jednostki w postaci Józefa Piłsudskiego. Wybory w 1930r. były tryumfem sanacji.Analizując wyniki wyborów można dojść do wniosku, iż BBWR1 zdobyło większość w parlamencie i mogła samodzielnie rządzić. Sposób, w jaki rozprawiano się z opozycją, zniechęcił do obozu sanacji nawet wielu wcześniejszych jej zwolenników. Niektórzy członkowie BBWR zdecydowali się przejść do opozycji. Efektem rządów sanacji było uchwalenie 23 kwietnia 1935r. konstytucji kwietniowej, która ograniczała rolę parlamentu wzmacniając rolę prezydenta, który odpowiadał za losy państwa wobec Boga i historii. Poza tym prezydent w myśl tej ustawy zasadniczej był zwierzchnikiem rządu, sejmu, senatu, sił zbrojnych i sądów. Uprawnienia prezydenta były bardzo szerokie. Charyzmatyczna jednostka oddziaływała na państwo. W 1935r. w Polsce ukształtował się ostatecznie system rządów autorytarnych. Rząd stopniowo zaostrzał represje wobec opozycji. Jeszcze przed uchwaleniem konstytucji kwietniowej utworzono obóz izolacyjny w Berezie Kartuskiej2. W marcu 1931r. doszło do zjednoczenia stronic ludowych3. Stronnictwo Ludowe żądało radykalnej reformy rolnej oraz parcelacji majątków. Wojsko i policja tłumiła wystąpienia. W kwietniu 1934r., czyli po delegalizacji Obozu Wielkiej Polki, dawni działacze OWP założyli Obóz Narodowo - Radykalny. Program wyborczy tej partii opierał się na antysemityzmie, solidaryzmie klasowym. Władzę po dwóch miesiącach zdelegalizowały ONR. Wkrótce ONR podzieliło się na dwie frakcje, ONR Falanga i ONR ABC. Chadecję tworzyło Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji. Ideologia opierała się na poszanowaniu praw innych, niechętnie odnosili się do ruchów komunistycznych, socjalistycznych, liberalnych. Doktryna tejże partii wynika z encykliki papieża Leona XIII ?Rerum Novarum?4. Opozycją działała również poza granicami kraju. Najprężniej działającym ruchem był Front Morges od 1936r. po podpisaniu deklaracji ideowej5. W planach frontu znalazła się chęć przywrócenia demokracji oraz zaciśnienie sojuszu z Francją. Według porozumienia Ignacy Jan Paderewski miał zostać prezydentem, zaś premierem Wincenty Witos.12 maja 1935r. Józef Piłsudski zginął, a kontynuatorem polityki sanacyjnej został Edward Rydz - Śmigły, który nigdy nie cieszył się tak szerokim zaufaniem społecznym jak Piłsudski. W 1935r. wybory przeprowadzone według nowej ordynacji przyniosły wielką przewagę sanacji. Opozycja nie była w stanie włączyć się do walki o władzę. Jednakże społeczeństwo coraz wyraźniej wyrażało swoje niezadowolenie. Obóz rządzący dostrzegał konieczność przeprowadzenia reform wewnątrzpartyjnych. W 1937r. BBWR zostaje rozwiązany, a w jego miejsce powołany zostaje Obóz Zjednoczenia Narodowego na czele, którego stanął marszałek Edward Rydz - Śmigły. Stosunek Śmigłego do Piłsudskiego najlepiej obrazuje następująca wypowiedź6 ?Człek to nienormalny co ukryć się nie da a skoro się wyda, uważać nas będą za trzodę głupców, żeśmy tego nie spostrzegli.?. Moim zdaniem Rydz - Śmigły używając słowo ?nienormalny? na pewno miał na myśli, że człowiek normalny, nie podjąłby się sprawowania stanowisk naczelnych w Polsce, nie mając do tego żadnego przygotowania fachowego i doświadczenia. Również nie mając umiejętności harmonijnej współpracy z ludźmi o odmiennych poglądach. Celem organizacji, w której działał m.in. inicjator powstania tzw. ?Ozonu? płk Adam Korc było wzmocnienie obronności państwa i wdrażanie postanowień konstytucji kwietniowej. Ideologia ?Ozonu? została zawarta w mowie płk Korca, która następnego dnia została opublikowana za pośrednictwem mediów7. Korc opowiedział się za budową silnego państwa skupionego przy armii nad którą władzę niemal absolutną sprawował Rydz - Śmigły. Warto podkreślić to, że niemal rok przed wystąpieniem Korca sam Rydz - Śmigły wygłosił podczas zjazdu delegatów Związku Legionistów Polskich mowę, w której stwierdził, iż ?Polska dzisiejsza jest dziełem Józefa Piłsudskiego (...). Zbudował państwo (...).?
Reasumując okres rządów sanacji to bardzo burzliwy okres w historii Polski. Okres rządów ?piłsudczyków? jest niejednoznacznie oceniany przez historyków. Jedni uważają, iż Józef Piłsudski przeprowadzając zamach stanu starał się uzdrowić Polską scenę polityczną i był to jedyny słuszny wybór. Na podstawie artykułu8 można wywnioskować, iż brytyjski historyk Norman Davis porównuje Piłsudskiego do Wałęsy sądzi, że wielkich ludzi można oceniać solidnie dopiero z biegiem czasu. Nie jest tak jednoznaczny w swej ocenie jak historiografowie 20-lecia międzywojennego. Bardziej radykalni historycy9 zajmujący się sprawami dwudziestolecia międzywojennego oceniają okres rządów sanacji negatywnie. Należy zaznaczyć fakt, iż opozycja nie potrafiła zunifikować swych działań, często działając przeciwko sobie. Nie wypracowanie wspólnego stanowiska w wielu sprawach kluczowych czyniło z partii opozycyjnych nic nie znaczącą siłę wobec obozu rządowego. Dopiero po zaostrzeniu się środków represyjnych opozycja współpracowała bardziej ze sobą. Moim zdaniem nic nie usprawiedliwia Piłsudskiego oraz czołowych działaczy BBWR-u za przeprowadzenie masowych aresztowań oraz za prześladowanie opozycji. Takie metody walki z opozycją nigdy nie były i z całą pewnością nie będą akceptowane przez opinie publiczną. Należy odnotować również to, iż w Europie Środkowo - Wschodniej popularne było wprowadzenie rządów autorytarnych przez nadmiernie ambitne jednostki.
Bibliografia:
1)Artykuł Tomasza Jastruma, ?Listy z Madery?, Newsweek, marzec 2008
2)Artykuł Zenona Baranowskiego, ?W laudacjach zabrakło robotników?, Nasz Dziennik, wrzesień 2008r.
3)?Gazeta Polska? z 22 lutego 1937 roku.
4)?Gazeta Warszawska Poranna? z 16 maja 1926 r.
5)?Historia 3 - teksty źródłowe, Edyta Pustuła, Magdalena Pustuła, wyd. Operon, Gdynia 2004.
6)Historia. Encyklopedia szkolna, Bartłomiej Kaczorowski, PWN, Warszawa 2004.
7)?Historia Polski? z serii kompendium wiedzy dla całej rodziny, Jan Mazepa, wyd.De Agostini.
8) Historia 3 zakres rozszerzony; Bogumiła Burda, Bohdan Halczak, Roman Józefiak, Małgorzata Szymczak; wyd. Operon.
9)?Historja Polski od 11 listopada do 17 września 1939 r.?, Stanisław Mackiewicz,Warszawa 1990.
10)?Polska w latach 1918-1939? wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, WSiP, Warszawa 1986.
11)portal internetowy wikipedia.pl.
12)WOS Vademecum Maturalne, Piotr Leszczyński, Tomasz Snarski, wyd. Operon, Gdynia 2006
13)?Spory o drugą Rzeczpospolitą?, Antoni Czubiński, Poznań 1983.
14)Vademecum Historia cz. 2, wyd. Greg, Piotr Czerwieński.
15)WOS zakres rozszerzony, Zbigniew Smutek, Janusz Maleska, Beata Surmacz, wyd. Operon, Gdynia 2005.
Copyrigt by Przygi i Guru. Wszlekie prawa zastrzeżone. Kopiowanie części bądź całości bez zgody autorów surowo zabronione.
Brodnica, 6.11.2008 r.